Сақтандырудың экономикалық мәні

    Сақтандыру  категориясының қаржы  категориясымен ортақ  өзгеше белгілері  бар:

• сақтық қатынастардың ақшалай сипаты;
• сақтандырудың қоғамдық өнімнің құнын қайта бөлуге қатысуы;
• оның іс-қимылы ақша қорларын жасап, пайдаланумен, қосарланып отырады;
• сақтық қатынастардың бір бөлігінің міндетті сипатының болуы;
• ақша қорларын жасап, пайдалану кезіндегі сақтық баламалығы барлық жағдайда бола бермейді.

    Сақтандыру  шеңберінде мемлекет сақтық ресурстары меншігінің субъектісі болып келетіндіктен сақтандыру жалпы мемлекет қаржысының құрамды бөлігі болып табылады. Сақтандырудың экономикалық мәні барлық қатысушының төлемдері есебінен оқыс оқиғаға ұшырағанға көмек көрсетілетіндігінде. Демек, сақтандыру-қолайсыз құбылыстар мен күтпеген оқиғалар болған кезде жеке және заңды тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау және оларға материалдық зиянды төлеу үшін мақсатты ақша қорларын құру және пайдалану жөніндегі қайта бөлгіштік қатынастардың айрықша сферасы. Сақтандыру, табыс (пайда) түсіру мақсатымен коммерцияның шектес сфераларына қаражаттарды инвестициялау жөніндегі сақтық ұйымдарының қызметі сақтық ісі ретінде болып көрінеді. Сақтандыру-сақтық ұйымы өз активтері есебінен жүзеге асыратын сақтық төлемі арқылы сақтандыру шартында белгіленген сақтық жағдай немесе өзге де оқиғалар туындаған кезде жеке немесе заңи тұлғалардың заңды мүдделерін мүліктік жағынан қорғауға байланысты қатынастар кешені. Сақтандырудың экономикалық мәніне бұл категорияның қоғамдық арналымының көрінісі ретінде оның бөлу, өтемдік, жинақтық және бақылау функциялары сай келеді.

    Бөлу  функциясы: бұл функцияның өзгешелігі қайта бөлу ретінде көрінуі. Ол алдын  алу функциясына, мысалы, алдын алу  шараларын қаржыландыру жолымен  сақтық жағдайының болу мүмкіндігін  жоюға бүгіледі. Жеке басты сақтандыруда бөлу функциясы сақтандырудың тиісті түрлерінің жинақтық функциясына бүгіледі.

    Бақылау функциясы: сақтық төлемдерін жұмылдыруды  және сақтық қорын қатаң мақсатты пайдалануды қамтамасыз етуге байланысты болатын тараптардың нақты қатынастарында көрінеді. Соңғы уақытта бірқатар зерттеушілер сақтандыру экономикалық категориясын сипаттау үшін тәуекелдік функциясын қарауды ұсынады, өйткені сақтық тәуекелі сақтандырудың негізгі арналымымен қолайсыз оқиғалардан болған зиянның орнын толтырумен байланысты. 

                                 Сақтанушы мен сақтандырушы. 

    Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі  бойынша мыналар сақтандырудың  нысандары болып табылады:

• міндеттілік дәрежесі бойынша: ерікті және міндетті;
• сақтандыру объектісі бойынша: жеке және мүліктік;
• сақтық өтемді жүзеге асыру негіздері бойынша: жинақтаушы және жинақтаушы емес.

    Міндетті  сақтандыру-заңнамалық актілер талаптарына  орай жүзеге асырылатын сақтандыру. Ол сақтанушының есебінен жүзеге асырылады. Міндетті сақтандырудың әрбір түрі сақтандырудың жеке сыныбы болып табылады. Міндетті сақтандыру нысаны бойынша әрбір сыныптың мазмұны және оны жүргізу жағдайлары бойынша қосымша талаптар сақтандырудың осы сыныбын реттейтін заңнамалық актілерімен белгіленеді.

    Ерікті  сақтандыру-тараптың еркін білдіруіне орай жүзеге асырылатын сақтандыру.

       Аннуитет ( неміс тілінде-кенже, латын тілінде-жыл сайынғы төлем) сақтандыру ісінде рентаны немесе зейнетақыны сақтандыру жөніндегі төлемнің шамасын көрсетеді. Мүліктік және кәсіпкерлік тәуекелдер азаматтық-құқықтық жауаптылықты қоса алғанда, оларға байланысты мүдделерді сақтандыру жалпы сақтандыруға жатады. Мұндай сақтандыру кезінде мүліктің жоғалу қаупі, жетіспеуі немесе бүлінуі және өзге де мүліктік игіліктер мен құқықтар сақтандырылады. Сақтанушының немесе пайдаланушының мүліктері сақтандыруға мүддесі болмаған жағдайда жасалған мүліктік сақтандыру шарты жарамсыз болады.

    Жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру-сақтандырылушы жазатайым жағдайдың немесе аурудың  салдарынан қайтыс болған, еңбек ету (жалпы немесе кәсіби жағынан) қабілетін (толық немесе ішінара) жоғалтқан немесе оның денсаулығына өзге де зиян келтірілген жағдайда оның қосымша шығыстарын тіркелген сомада, не ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде  сақтық төлемін жүзеге асыру көзделетін жеке басты сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.

       Медициналық сақтандыру-сақтандырылушының  медицина мекемесіне медициналық  сақтандыру  бағдарламасына енгізілген  медициналық қызмет көрсетулерді  сұраған жолдамаларынан туындаған  шығыстарын ішінара намнсе толық өтемі мөлшерінде сақтық төлемдерін жүзеге асыру көзделетін жеке басты сақтандыру түрлерінің жиынтығы.

       Көлік құралдарын сақтандыру-көлік  құралын иеленуге, пайдалануға, оған  билік етуге байланысты адамның  мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы немесе жойылуы, соның ішінде айдап және ұрлап әкетілуі салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.

      Жүктерді сақтандыру-жүктерді иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы және жойылуы, соның ішінде жүктердің тасымалдану әдісіне қарамастан жоғалып кетуі салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.

      Мүліктік сақтандыру-мүлікті иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге  байланысты адамдардың мүліктік  мүдделеріне(автомобиль, темір жол,  әуе немесе су көліктерін, жүктерді қоспағанда) оның зақымдануы немесе жойылуы салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.

       Азаматтық-құқықтық жауаптылықты  сақтандыру кезінде, үшінші бір адамдардың өміріне, денсаулығына немесе мүлігіне зиян келтірудің салдарынан туындайтын  міндеттемелер бойынша жауапты болу(келтірілген зияндар үшін жауаптылықты сақтандыру), сондай-ақ шарттардан туындайтын міндеттемелер бойынша жауапты болу тәуекелін сақтандыру. Зиян келтіргендігі үшін азаматтық-құқықтық жауаптылықты сақтандыру кезінде сақтанушының өз жауаптылығы да, осындай жауаптылық жүктелуі мүмкін болатын өзге тұлғаның жауаптылығы да сақтандырылады. Зиян келтіргендігі үшін азаматтық-құқықтық жауаптылықты сақтандыру кезінде сақтанушының өзінің жауаптылық тәуекелі ғана сақтандырылуы мүмкін. Бұл талаптарға сәйкес келмейтін сақтандыру шарты жарамсыз деп есептеледі. Шартты бұзғандығы үшін азаматтық-құқықтық  жауаптылық тәуекелі шартта оның талаптарына сәйкес сақтанушы оның алдында азаматтық-құқықтық жағынан пайда алушы ретінде іс-қимыл жасайтын тұлғаның пайдасына сақтандырылған болып есептеледі.

       Кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру  кезінде кәсіпкердің сақтанушы  ретінде іс-қимыл жасайтын келісім-шарт жасаушы агенттерінің  өз міндеттемелерін бұзуынан болған кәсіпкерлік қызметінің залалдар тәуекелі, соның ішінде күтілген кірісті ала-алмай қалу тәуекелі сақтандырылады. Кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру шарты бойынша тек осы сақтанушының кәсіпкерлік тәуекелі және тек соның пайдасына ғана сақтандырылуы мүмкін. Сақтанушы болып табылмайтын тұлғалардың кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру шарты немесе өзге тұлғалардың пайдасына жасалған шарт жарамсыз болады.

     2005 жылдың  басынан бастап “Сақтық  төлемақыларына кепілдік беру қоры”  өзінің тікелей қызметін бастады. Қор “Сақтандырудың кепілдік беру қоры туралы” заңға сәйкес жарғылық капиталында Ұлттық Банктің 100%-дық қатысуы болатын акционерлік қоғам  нысанында құрылған. Қордың қатысушылары сақтандырудың тек міндетті түрлерін жүзеге асыратын сақтық компаниялары болады. Бүгінде сақтандырудың мұндай 10-шақты түрі бар: әлеуметтік сақтандыру, көлік құралдары иелерінің және тасымалдаушының жолаушылар алдындағы, жекеше нотариустар мен турагенттер,туроперациялар еңбек міндеттіліктерін атқару кезінде қызметкерлердің өмірі мен денсаулығына зиян келтіргені үшін жұмыс берушінің жауаптылығын сақтандыру, үшінші тұлғаға (зауыттар, заправкалар, скважиналар) зиян келтіру қаупі бар  объектілер иелерінің азаматтық-құқықтық жауаптылығын, экологиялық және медициналық сақтандыру. Сақтандырылған мүліктің түріне  немесе тобына қарай  сақтандырудың мынадай түрлерін ажыратуға болады: ауыл шаруашылық дақылдарын, малдарды, құрылыстарды,  мемлекеттік, жекеменшік, кооперативтік кәсіпорындардың, қоғамдық ұйымдардың мүлкін, көлік құралдарын, қаржылық тәуекелді, жүктерді, мұнай операцияларын және т.б сақтандыру.

     1996 жылдан бастап ауыл шаруашылығы  өндірісін: көп жылдық екпелілерді,  ауыл шаруашылығы малдарын, жылжитын  және жылжымайтын мүліктерді, ауыл шаруашылығы өнімдері мен тауарларын қолайсыз табиғат жағдайларынан және өзге де дүлей апаттардан міндетті сақтандыруды қайта қалпына келтіру көзделді.

     Өмірді сақтандыру-азаматтардың  өмірін, денсаулығын, еңбек қабілеттігін  және жеке басына байланысты өзге де мүдделерін залалдан қорғаудың нысаны, ол жеке басты  және әлеуметтік сақтандыру  қызметінің көмегімен жүзеге асады. Өмірді сақтандыру- сақтандырылушы қайтыс болған немесе сақтандыру мерзімі біткенге дейін немесе сақтандыру шартында белгіленген жасқа дейін өмір сүрген жағдайда сақтық төлемін жүзеге асыруды көздейтін жеке басты сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.

    Аннуитеттік сақтандыру- сақтандырылушы белгілі  бір жасқа жеткен, еңбек қабілетін  жоғалтқан, асыраушысы қайтыс болған, жұмыссыз қалған жағдайда  немесе сақтандырылушының жеке табыстарының кемуіне немесе одан айырылуына  әкеліп соққан өзге де жағдайда зейнетақы немесе рента түрінде кезең-кезеңімен сақтық төлемдерін жүзеге асыру көзделетін жеке басты сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады. Жеке басты сақтандырудың сан алуан түрлері бар: өмірді аралас сақтандыру, балаларды сақтандыру, некені сақтандыру, шаруашылық жүргізуші субъектілер есебінен олардың қызметтерін сақтандыру, әуе, темір жол, теңіз, ішкі су және облысаралық, халықаралық автомобиль көлігінің жолаушыларын сақтандыру және т.с.с. Жеке басты сақтандырудың аталған түрлері жолаушыларды сақтандырудан басқасы  ерікті нысанда жүргізіледі. Міндетті нысанда көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық жауаптылығы, әскери қызметшінің жеке құрамы, І І органдарының, ұлттық қауіпсіздік, салық службасы қымметшілері сақтандырылады.

       Сақтандырудың экологиялық тәрізді  түрі жіктемеде аралық жағдайда  болады: ол жеке басты және  мүліктік, міндетті және ерікті  болуы мүмкін. Сақтық қатынастарының бұл бөлігінің баяндалған ерекшелігі мүлікті және жеке басты сақтандыру өзіндік өзгешелігі бар дербес экономикалық категория ретінде болып танылады деп түйін жасауға болады.

   Сақтанушы:

1.сақтандыру  мүддесін көздеген және сақтандырушымен  заң күшімен немесе екі жақты келісім-шарт жөнінде азаматтық-құқықтық қарым-қатынасқа түскен жеке адам, әлде заңды құқы  бар мекеме;

 2.сақтандыру  куәлігін иеленуші

   Сақтандырушы:

    1.кез-келген  лицензиясы бар ұйым,тұлға

2.сақтанушының  қажеттілігін қанағаттандырушы ұйым, тұлға

3.тиісті  тәртіппен тіркеуден өткен, сақтандырудың  өз қызметтерінің  түрі ретінде  жүзеге асырушы заңды ұйым (шетел  азаматтары да қосылады)

    Сақтандырумен айналысатын мекемені мемлекеттік  тіркеуді сақтандыру қадағалауы жүргізіп, сақтандыруды жүргізуге құқық, яғни лицензия беріледі. Сақтанушы шартта көрсетілген соманы  уақытында төлеуі тиіс. Егер ол сома уақытында төленбесе, пенья ,яғни өсім өседі. Сақтанушы мен сақтандырушы бір-бірімен тығыз байланысты.

    Қазақстан Республикасы аумағындағы мемлекеттік сақтандыру қызметтерін реттеуді арнайы құрылған Үкіметтік ұйым-Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің сақтандыру Департаменті жүзеге асыруға тиіс. Қаржы Министрлігі сақтандыру Департаментіне сақтандырудың қызметін реттеу мақсатымен мынадай құқықтар беріледі:

-сақтандыру  қызметін жүргізуге лицензия  беру;

-сақтандырудың  бірыңғай мемлекеттік тізімін,  сақтандыру брокерлерінің тізімін  кіргізу; 

-сақтандыру  мәселелері бойынша нормативтік  әрі әдістемелік құжаттарды жете  ойластырып, дайындау;

-сақтандырудың Қазақстан  Республикасының  сақтандыру туралы заң шығарушыларының сақталуын және де олардың беріп отырған есептерінің растығына тексеру жүргізу;

 және  т.б.

    Сақтандырушы-сақтандырумен  айналысып, сақтандыру қорын құрып  және де оны жұмсайтын жеке адам немесе заңда құқы бар мекеме. Ұйымдастыру нысаны бойынша сақтандырушылар акционерлік сақтандыру қоғамы, өзара сақтандыру қоғамы, мемлекеттік сақтандыру ұйымдары  ретінде танылады. Нарықтық үлгінің экономикасында акционерлік сақтандыру қоғамы негізгі сақтандырушылар болып табылады.