Жұмыссыздық Қазақстан Республикасының экономикалық және әлеуметтік мәселелері ретінде

      Экономикалық  өсуге қмтылу кезiнде елдерге  көп жұмыс орындарын ашатын өсу  мен аз жұмыс орындарын ашатын немесе олардың санын мулде ұлғайтпайтын өсудің арасында; жалқыны көтеруге жағдай жасайтын өсу мен осындай әpeкeтке кедергi келтiретiн өсудiн. арасында; еңбек жағдайларын жақсартуға жәрдемдесетiн өсу мен нәтижесiнде осы жағдайлар баламасыз болып қалатын өсудiң арасында және тiршiлiкке қажет каражаттар табуды кепiлдейтiн өсу мен 6арлық кездейсоқ жағдайларға тұрмысты кipinтap ететiн өсудiң арасында таңдау жасауға тура келедi. Басқаша айтқанда, мемлекеттер адамдардың басым көпшiлiгiн жақсы сападағ жұмысқа орналастыру мүмкiндiгiнқ камтамасыз eтетін өсу мeн осылардың ешқайсысын қамтамасыз стпейтiн өсудiн арасында таңдау жүргiзулерi керек.

      Жұмыспен қамтуды қамтамасыздандыруға 6ағдарланған экономикалық өсу  мен экономикалық өсу стратегиясының аясында жұмыспен қамтуды ұлғайтуға бiр мезгiлде қатар қол жеткiзуге арналған әмбебап рецепт жоқ екені анық. Сонымен бiрге, егер осы салада жетiстiктерге жеткен елдердің тәжiрибесiне зейiн аударсақ. онда осындай стратегияға енгiзуге болатын кейбiр маңызды компоненттердi 6aйқауға болады, олар:

      1. Толык жұмыспен қaмтyды қaмтамасыздандыруға бағытталған  айқын саясат ұстау.

      2. Жұыспен қaмтуды камтамасыздандыруғаыруға бағдарланған жеделдетiген өсу.

      3.Адам  дамуын қамтамасыз eтуге қаражаттарды  бiртiндеп жүйелi бағттаубілікктiлiк деңгейiн көтеруге, өнiмдiлiк пен жалақыны өcipyre апаратын жол.

      4. Жұмыспен қамтуды ұлғайту мен еңбек рыногына ықпал етуге өзгеде іс- ша-

раларын ынталандыру.

      5.Өндірістік  қорларға қол жеткiзудiң тек  құқылы мүмкіндіктері.

      6.Әлеуметтiк  қызмет көрсетулерге тең құқылы  мұмкіндік жасау 

      7.  лықты жайсыз топтары үшн мүмкіндіктер жасауды ұлғайту.

      Өтпеді  кезеңдегі жұмыспен қамтуды ұйымдастыру  стратегиясы өзіне негiзгі құрамдас бөлiктіенгiзуі мүмкін.

      1.Ынталандырулар құрлымы   экономиканың барлық секторларында, соның ішінде тапшы капитал мен уакытша .молыққан жұмыс күшiн ең пайдалы арақатынаста бipiктipeтiн инвестициялау улгiсiнде жұмыс күшiн тиiмдi пайдалануға жеткiзуi тиіс.

      2. Шағын және орта кәсіпopдapдың өcyiн қамтамасыз ететін арнайы норматитік база қүріу қжет. Шығыс жәнe Oңтүсtiк-шығыс Азиядағы өзге Cәтті елдермен салыстырғанда Қазакстанда осы сектор осал дамыгғн [¹⁴].

      3. Қогамдык Жұмыстардың жалпы багдарламасын ұйымдастыру. Осы бағдарламаның мiндеттерi – (i) өтпелi кезеңде кедейленгендердi Жұмыспен қамтамасыз ету және (ii) экономикалық өcудің жеделдеуiне жәрдемдесетiн жобалардың күрделi құрылыстың осы жобалары ұрпқтан қрпаққа ауысып отыратын нақты активтерге айналулары үшін мұқиат таңдаулары тиic. Кейбiр жобалар жалпы ұлттық мәнде (дәрежеде) болулары мүмкін,мәселен, инфрақұрлым объектiлерiнiң құрылысы, Қазакстаннын жаңа елордасы - Астанадғгы тұpғын ұй және кеңсе құрылысы, ал өзге жобалардың аймқтық сипат алулары ықтимал (жергiлiктi жолдарды жөндеу, ирригациялык (суландыру) жүйелердi жөндеу және ұлғайту, көгалдандыру және суландыру жобалары, көпшiлiк ғимараттарының, мектептердiң, ауруханалардың құрылысы).

  Қазакстанда  экономикалық  реформалар басталған кезде, демографиялық үдерістердің, еңбекке жармды жаста кipeтiн және ол жастан шығатын адамдардың ара салмағының ықпал eтуімен, еңбек рыногында құрылымдық терең өзгерiстер жүрдi. 1991 жылмен салыстырғанда 2002 жылы республикадағы жалпы халық саның 9,5 %-ға азаюы кезiңде, экономикзлық белсендi халықтың саны 13,1 %-ға кемiді. Бұл орайда егер 1991 жылы жалдамалы жұмыскерлердiң саны экономикалық  белсендi ^{халқтың 95,8 %-ын құpaca, ал 2002 жылы осы көрсеткiш 54,5 %-ға дейiн азайды. Сонымен бiрге еңбек ресурстары қрылымында өздiгiнен Жұмыспен камтылған хальқтьң Және Жұмыссыздардың үлесi өстi. Жалпы Жұмыспен камтылудьң негiзгi қрамдас бөлiктерiнiң бiрi ретiндегi өздiгiнен Жұмыспен камтылу 1991 жылмен салыстырғанда 10 белсендi халыктьң 9,3 %-ы} [¹⁵].^.

      ^{Өнеркәсiп және ауылшаруашылық объектiлерiнiң аумақтық әркелкi есеге өстi және 2,7 миллион адамға жеттi немесе 2002 жылғы экономикалық белсендi халыктьң 39,9%-ын құрады. Статистикалык органдардьң деректерi бойынша, 2002 жылы жұмыссыздар саны 690,7 мьң адам болды, немесе ол экономикалык орналасулары, бiрқатар аймақтарда халыктың ықшам қоныстанулары eңбек ресурстарында әр турлi қажеттiлiктердi туындатады. Қазақстан халкының. Жұмыспен қамтылу проблемасы мынадай ерекшелiктермен сипатталады: халыктың ұдайы өсiп-өнуi негiзiнен ауылдьқ жерлерде шоғырланган (әcipece елiмiздiң оңтүстiк аймақтарында), ал қажеттiлiк қалалар мен өнеркәсiп инфрақұрылымы дамыған аймақтарда жоғары. Кейбiр аймақтардың. еңбек ресурстары төмен жұмылдырумен ерекшеленедi. Бұл сол аймақтардағы жұмыссыздық деңгейiне өз таңбасын түсiрiп, адамдарды аймақтар мен экономикалық өсу орындарына тартуға кедepгi жасайды.} [2 - схема]

      ^{Жұмыспен  қамтылған халықтың салалық құрылымында  да сондай-ақ елеулi езгерiстер байқалды. Мәселен, 2002 жылы құрылыста  жұсыс iстейтiндердiң. саны 1991 жылмен салыстырғанда 3 есеге жуық, өнекәсiпте - негiзiнен өндеушi өнеркәсiпте жұмыспен қамтылғандар санының елеулi қысқаруыньң есебiнен- 2 есеге, денсаулық сақтау саласында 1,6 есеге азайды_ Сонымен қатар осы кезен аралығында саудада жұмыс iстейтiндердiң. саны - 1,5 есеге, ауыл шаруашыльғында 1,4 есеге өстi, оған шаруа және жеке аула қожалықтар санының .ұлғаюы себеп болды.}

      ^{Көлем санаты жағынан екiншi орындағы даму үpдici - халықтың өздiгiнен  жұмыспен қамтылуы соңғы 3 жылдың iшiнде құбылмалы  болды. Бұл орайда оларды есептеу әдісі жетілдірілмеген, сондықтан өздігінен жұмыспен қамтылғандардың кейбiр бөлiктерi жұмыссыздар қатарына есептелулерi мүмкін.}

      ^{2000 жылдан берi жұмыссыздардың  саны ұдайы азайып  келедi. 1999 жылмен  салыстырғанда жалдамалы  жұмыскерлер санын  20,2 %-ға ұлғайтудың  есебiнен, жұмыссыздардың саны 2002 жылы 27,3 %-ға Keмiді. Алайда жалпы жұмыссыздар санындағы жастар мен әйелдер жұсыссыздығының деңнейі әлі де жоғары қалпында_}

      ^{Барлык  жұмыс iстейтiн азаматтар  арасындағы әйелдердiң  үлесi 1998-2000 жылдарда 45,8 %-дан 42,2 %-ға дейiн темендеді еңбектiң біріңғай төлем жасау қағидаты сақталғанына және ол Қазақстандағы ХЕҰ тиісті    тиiстi конвенцямен бекiтiлгенiне (ратификацяланғанына) қарамастанастаl-l, әйелдердiң орташа жалақысы epкектердің осындай жалақыларыменрымен салыстырғанда 1998 жылғы 75,8 %-дан 2001 жылы 58,7 '%-ғa дейiн азайды. Оның себебi, бiрдей еңбек үшiн әйеллерге қapaғнда еркектерге артық артык төлем жасаудан емес, әйелдердiң мемлекеттiк сектордағы көбіне аз  iне аз төленетiн қызметтерге орналасуларына болады. Мәселен, 6iлiм (76,47,6 %) және ленсаулық сақтау(81,5 %) сскторларында жұмыс iстейтiн әйелдер ледер жұмыспен  қамтылғандардың үштен екіден астам бөлігін құрақұрайды және олар әлеуметтік жеңiлдiктерге. Көмекке немесе қолдау  колдау көрсетуге мүмкіндіктері жоқ өздігінен жұмыспен қамтылған халықтың арасында  (52,3%) басым.Жастар жұмысқа орналасуға ең осал топ болып табылады , осы се}бептен олар кедейшiлiкке де бейiм. Жастар арасындағы Жұмыссыздьқтың жоғары деңгейіне және толық жұмыспен камтылуға, әcipece ауылдык жерлерде көп кездeceеiн жұмыссыздыққа ұшырататын әеуметтiк және экономикалық проблемалармен олар бетпе-бет кездеседi. Қазiргi кезде бiлiм жұйесi еңбек рыногынын талаптарына бейімделген.  

      

 

 
 

 
 

 
 

 
 
 
 

  Схема 2 -Қазақстандық еңбек рыногінің үлгісі

     

      Жұмыссыздық деңгейi бойынша аймактар арасындағы айырмашылықтар сақталып отыр. Жергiлiктi бiлiктi кадрлар санынын жеткiлiксiздігі,шетелдiк Жұмыс күшiн тарту және облыстардағы өндіpic ұйымдарындағы Жұмыстың кезекшiлiк (вахталык) әдicтepiнiң басымдығы мұнай өндipeтiн аймактарда Жұмыссыздық денгейiн шамалы темендетуге cenтiriн тигiздi .

      Көптеген  облыстар үшiн ұзак мерзiмдi «жұмыссыздык» тән. Мәселен, СолтүстiкҚазакстан, Маңғыстау, Павладар және Атырау облыстарында 1 жылдан астам Жұмыссыз дәрежесiн иеленген адамдардьң саны 20-дан 27 %-ға дейiнгi шаманы құpaca, ал Солтүстiк Қазакстан, Шыгыс Қазак:стан, Жамбыл, Павлодар, Oңтүстік Қазакстан облыстарында 6 айдан 12 айға дейiн Жұмыс iстемейтiндердiңүулесi едәуiр деңгейдi көрсетедi.

      Қазакстандағы шағын және орта кәсiпорындар жалпы  Жұмыспен камтудың 20 %-ын қамтамасыз eтeдi. Жетiлдiрiлмеген нормативтiк Құқықтық база шағын және орта кәсiпорындар (ШОК - МсП) секторының өсyiн тежейтiн негiзгi себептердiң бiрi болып табылады. Кәсiпкерлiк машьқтардң (дағдылардң) кемдiгі - осы бағыттағы тағы бiр тосқуыл. Сондай-ақ капитал мен үй-жайларға қол жеткiзу Мүмкiндіiri және жақсы дамымаған акпарат жүйесi де проблемалар туындатады.

      2000 жылы жалақынң нақты мөлшерi 5,5 %-ға  өскeнiнe қарамастан, мемлекеттiк қызметтегi, ауыл шаруашылыгындағы, бiлiм мен денсаулық сақтау салаларындағы төмен ақылы еңбек төлемi проблема күйiнде қалып отыр. Орташа жалақы сектордан секторға карай елеулi айырмашылықтарды көрсетедi (7 есе) және 2000 жылғы ахуал бойынша аймақтар арасында (3,6 есе) алшақтықтар бар. Негiзгi табыс көзi болып табылатын жалақыньң үлесi, азаматтардың жалпы табыстарында 1998 жылғы 74 %-дан 2000 жылы 71 %-Fa дейiн төмендедi.

      Мемлекеттiк  еңбек инспекциясы еңбек зңнамасын caқтaуғa мемлекет бақылауын жүзеге асыру мак:сатында жыл сайын өндiрiс объектiлерiне тексеру жүргiзедi, еңбектi қоргау тур  алы заңнама ережелерiн бұзың салдарынан зардап шеккендер саны өндiрiсте 2001 жылы 3282 адамды құрады, олардың 307-ci өлiммен аяқталды, соның iшiнде 12 әйел бар. Кәсiптiк сырқаттан 2001 жылы зардап шеккендердiң саны - 382 адам. Жазатайым Оқиғалардың негiзгi себептерi - Жұмыс берушiлердiң еңбектi Kopғay туралы заңнама ережелерiн сақтамауы, технологиялық үдерiс нормаларының талаптарын бұ-зулары, медициналық байқауларды Және Жұмыскерлерді Куәлiктендiрудi уақтылы жүргiзбеу, сондай-ақ еңбек катынастарына катысушылардың нормативтiк құқықтық актiлердi жетiк бiлмеулерi болып табылады.

      Жұмыспен  камту саласындағы Және 2003-2005 жылдарда еңбек ресурстарын дамыту жөнiндегi мақсат - жұмыспен камтылған халык санының өcyi Және еңбек ресурстарының мамандыктарын арттыру.

      Осы керсетiлген максатты iскe асыру ұшiн келесi мәселелердi шешуге тура келеді:

      * барлық секторларда экономикалык өсудi камтамасыз ету;

      *жұмыспен қамтудың белсендi (активтi) нысандарын дамыту. iшкi еңбек рыногын қopғay, елдегi енңек ресурстарын тиiмдi пайдалануды қамтамасыз ету бағытгарында нормативтiк құкықтық базаны жетiлдiру;

      *жұмыс орындарын құpy (ашу) мониторингi, республикаFғ шетелдiк жұмыс күшiн тарту кезiнде қазакстандық aзaмaтrapды даярлау және кайта даярлау бойынша ақпаратrык база жасау;

      *еңбек қатынастарын жария ету, жаңа жұмыс орындарын ашу және азаматардың еңбек pынoгын кәсiптiк даярлық тарын жетiлдiру (apттыру).

      Жоғарыда мазмұндалған Мәселерердiң негiзiнде Қазакстандык еңбек рыногының үлгісі, қолданыстағы ең артықшыдықты үлгілердің элементтері мен оларды қолдану мүмкiндiктерiн, сондай-ақ демографиялық, саяси және әлеуметтiк-экономикалық даму ерекшелiктерiн ескеру арқылы халықаралық стандартгарға сәйкес калыптасуы тиiс.

      Қазiргi уакытқа дейiн Қазакстан еңбек жөнiнде адамның негiзгi кұқықтарын мазмұндайтын 8 конвенцияны қосқанда ХЕҰ 16 конвенциясын бекiттi (ратификациялады), 1999 жылы бекiтiлген ХЕҰ "Ж-ұмысқа қабылдау кезiнде Және мамандық бойынша кeмciтyre жол Бермеу туралы" N111 Конвенциясы Қазакстанды базалық кағидалар мен еңбекке берiлетiн құқықтарға сәйкестігін ұлттық заңдар әзiрлеуге міндеттейлі.

      Үкіметтің көптеген жарлықтары мен бағдарламалары әзiрленiп. қолданысқа енгiзiлдi, сондай-ақ шағын және орта кәсiпорындар (ШОК - МСП) секторындағы кейбiр халықаралық бағдарламалар жүзеге асырылуда. Тиiстi қызмет ұшын ұлттық және жергiлiктi деңгеилерде институционалдық алғышарттар құрылды. Таяудағы кәсіпрындардың жалақы қорына салынатын әлеумттiк салықты 21 %-ға деин және қосылған құнга салынатын салықты (КҚС - НДС) 20-дан 16 %-ға дейiн азайтқаннан кейiн белгiлi бiр iлгерi қадам жасалды [¹⁶].

      Қазіргі таңда қазақстанда жұмыспен қамтамасыз ету шамасы қандай? Біздің елдегі еңбек  ресурстарының саны 1992 жылы 9,4 миллион адамға жетті, немесе халықтың жалпы санының (17 миллион адам) 55 процентін құрады. Халық шаруашылығы қызыметінің барлық салаларында 7,4 миллион адам жұмыспен қамтылған. Олардың 6 миллионға таяуы немесе 81 проценті экономиканың мемлекеттік секторында жұмыс істейді. Бұл мемлекеттік кәсіпорындардың әлі де басым екендігін, яғни нарықтың еңбекпен қамту қатынастарының қалыптасуы өте  баяу жүріп жатқандығын көрсетеді.