Жұмыссыздық Қазақстан Республикасының экономикалық және әлеуметтік мәселелері ретінде

      Болжаммен, үстіміздегі жылдың аяғына қарай  Қазақстанда тұгел тіркелген жұмыссыздырдың саны 250-500 мың адам болуы мүмкін деп күтілуде. Сондықтан мемлекет дүние жүзінде жинақталғантәжірибеге сүйене отырып бұл процессті реттеуді үйренуі қажет. Жұмыссыздықтың әлеуметтік жіне саяси өткірлігін азайту үшін, нарық қатынасары дамыған елдердің үкіметтері соңғы 30 жыл бойына жұмыссыздырға жәрдем берудің әртүрлі жүйелерін қолдануда. Халықты еңбекпен қамтудың мемлекеттік реттеу механизімін құқтың негізінде әрекет  ететін  мамандандырылған мекемелердің, экономикалық тұтқалардың жүйесін қалданады. Бұндай жағдайда, мемлекет қайта мамандандыру, жаңа жұмыс орындарын құру және жұмыссызжыққа жәрдемақы төлеу сияқты әлеуметтік саясат шараларын жүзеге асыруы қажет.

      Қазақстан Республикасының “Халықты жұмыспен қамту туралы ” Заңына сәйкес, жұмыстан босан қалып жұмыссыз деп тіркелгеназаматтарға бұрынғы жұмыс орындағы негізгі жалақысының 50% -тен кем емес мөлшердегі, бірақ республикада қалыптасқан орташа жалақы мөлшерінен жоғары және өмір сүру минимумінен төмен болмайтын жәрдем ақша беруге кепілдік беріледі.

      Осылармен бірге, мемлекет жұмыс күшінің үсынымын азайту үшін иммиграцияны (шетел аазматтарының келуі) шектеу – шетел жұмысшыларының репатрияциясын (отанына қайту) ынталандыру, жұмыс орнын бөлу және мерзімінен бұрын демалысқа (пенсияға) шығару сияқты жұмыспен қамту саясатын жүргізеді. Мемлекет қлсымша жұмыс орындарын жасау үшін қаржы бөлу бағдарламасын жүзеге асырады, сөйтіп жұмыссыздықтан мейлінше жапа шаккен, бірінші кезекте жастар мен үнемі жұмыссыз болатындарға жәрдем көрсетеді.

      Нарық қытынастары дамыған көп елдерде жұмыссыз жүрген әр түрлі топтағы адамдарға, әсіресе жастарға арналған арнайы шаралар қолданылады.

      Жұмыссыздық мәселесiн толығырақ қарастыру мақсатында Алматы қаласындағы  жағдайға тоқталайық.. Алматыда  республика халқының 7.7 пайызы, еңбек ресурстарының 8.4 пайызы, экономикалық белсендi және жұмыспен қамтылғaн халықтың 7.4, жaлданып жұмыс iстейтіндердің 10,1 пайызы шоғырланған.   .

      Мәселен. қалада жұмыс iстейтiндердің 21,5 пайызы сауда саласында, 13,6 пайызы өнеркасiпте. 12.5 пайызы жылжымайтын мүлiкпен операция, жалғa беру және кәсiпорындарға қызмет көрсету, 11,2 пайызы бiлiм беру. 11 пайызы көлiк пен байланыс салаларында шоғырланған. Мұнда республика бойынша жылжымайтын мүлiкпен операция жасайтындардың, жалғa берумен және касiпорындарға қызмет көрсетумен шұғылданатынлардың 62,3 пайызы, қаржы қызметiндегiлердiң. де 22,6 пайызы, ұқсатушы өнеркәсiптегiлердiң 14,2 пайызы, мейманханалар мен мейрамхана қызметкерлерiнiң 13,6 пайызы. құрылсшылардьң 12,7 пайызы, денсаулық сақтау мен әлеуметтiк қызмет саласындағылардьң11.6 пайызы жұмыс iстейді.

      Алматы  экономикалық белсендi емес халықтың саны да көп, еңбек ресурстарының кұрамындағы  үлес салмағы да жoғaры. Оныи себебi күндiзгi оқу орынларында окитындар. үй шаруасындағылар, зейнеткерлер денсаулығына байланысты жұмыс iстeyгe жарамайтынлар үлесi көп.

      Статистика  жөнiндегi агенттiктiң дepeктepi бойынша 2001 жылы Алматьда 60 мың адам жұмыссыз болды, жұмыссыздық деңгейі туралы 10,8 пайыз. өткен жьлы сол 60 мыңньң тек 11425-i ғанa жұмысқа орналастыру органдарына өтiнiш берген. Сонда 48,6 мың адам жұмыс сұрап тиiстi органдарға келмеген ғoй.

      Кейiнгi кезде еркектер жұмысты өз бетiмен  С.Сейфуллин, айелдер өз денесін  саулалап Саин даңғылдары бойында тұрып iздейтiнi туралы көп айтылып, көп жазылып жүр. Сейфуллин даңғылы бойьнда 2-3 мың адам тұрады дегендi жиi естимiз. Осыны нақты анықтау мақсатымен eкi күн бойы Сатбаев көшесiнен бастап бiрiншi Алматы вокзалына дейiн тұрған адамдарды санап шықтық. Бұл даңғылдың бойында тұратындардың саны 400-дей. Адамдар көбiрек шоғырланып тұратын тұстар - Абай даңғылынан Сатбаев көшесiне дейiн, Кұрманғазы мен Қабанбай көшелерiнiң арасы, Төле би мен Әйтеке би көшелерiнiң арасы. Мақатаев көшесi мен Райымбек даңғылының арасы, Рыскұлов көшесiмен киылыс. Осы аталған бес жерде 40-50 адам нан тұрады. Сол 400 адамның 30-нан астамымен әнгiмелеcтiк. солардың 96сы сұрақтарымызға жауап берiп, әңгімеге араласты. Қалғaндары одан бас тартты. Көбiнiң айтатыны: сiздердiң жұмыссыздықты, бiздiң жағдайымызды жазғандарыңызбен ештеңе де шықпайды, ештеңе де өзгермейдi, ешкiм де оны ескермейдi, керек етпейдi. Демек, олар ceнiмінeн айрылып, түңiлген, ашынған. Сауалдарымзғa жауап берiп, ангiмелескендердiң көпшiлiгiнiң басқару Органдарына, acipece құқық қорғау органларының кызметкерлерiне өкпeci қара қазандай.

      Сейфуллин даңғылы бойындағылардың 40-50-i ғана орыстар, қалғаны қазақтар. Орыстар  түгел дерлiк Алматы тұpғындары, қалада тiркелгендер. Ал қазақтардьң 90 пайыздайы  басқа жақтан келгендер. Көбi қалала тiркелмегендер. Бiз сауалнама жаcaған 96 адамныи 28-i ғaнa Алматы тұpғындapы.

      Жұмыс iздеушiлердiң көбi басқа жерден келгендер  болғандықтан, олар үшiн ең күрделi мәселе қалада пәтерге тiркелу. Тiптi, уақытша  тiркелулің де машақаты аз емес. Осыны желеулeтiп, полиция қызметкерлерi, бiр жағынан тiркелудi талап етсе, екiншi жағынан мұны кейбiреулерi қара басының қамын күйттейдi. Адамдардың айтуынша., кейде полмцияғa алып барып, тiнтедi_ақша сұрайды. әнгiмелескен адамдардың бiреуi: кешке үйге қайтуға төлейтін қалтамдағы 20 теңгені де алып қойған, дейдi. Кейде полиция қызметкерлерi аудандық мекеме маңын тазартуға. Басқадай жұмыс iмтeyгe тегін пайдаланадыl. кейде қылмыстьi тергеу барысында куа болуға шақыpaды, келiспесек боқтайды, деп шағым айтады. Осы шағьмдардың тiптi кейбiреуі ғана рас болғанла да. Бұлар полиция қызметкерлерiне абырой апермейдi. Жұмыс iздеп шеттен келген, қалада тiркелмеген аламдар жқмыска орналастыру оргaндарына бармайды, өйткенi олармен онда ешкiм сөйлеспейдi де.

      Осы арада бiр үлкен заңсыздықтың құлағы қылтияды, Қазақстан Республикасы Конституциясының 14бабының 2-тармағында «Teгiнe. әлeуметтiк. лауазымдық және мүліктік жағдайына, ... тұрғылықты жерiне бaйланысты ... ешкiмдi ешқандай Keмciтyгe болмайды» деп, шегелеп айтылған. Осынау бұлжымас қағида республикaда жиi бұзылады. Тiркелудi талaп ету де соның бiр түрi. Бұрынғы «прописка. ендi талап етiлмейдi деп мәз болғнымызбен, тiркелу соның бүркемеленген нұсқасы. құжатында (паспорты немесе жеке куалiгi) Қазақстан Республикасының азаматы деп көрсетілген адамнан тiркелудi талап ету «кемсітудің» бiр пошымы. Рас, «тiркелу кажет» деудiң дәлелдерi де бар. Ол eceпкe алу, «қылмыстьң жолын кесу» үшін қажет делiнедi. Қазiргi жагдайда бұл орынды да болар, бiрақ, республика азаматтарының. басым көпшiлiгi қылмыскер емес қой. Тiркелу мiндетi дегеннiң өзiнде ол барынша оңайлатылуға тиiс. әрине, өзге мемлекеттерң азаматтары жөнiндегi әңгімe басқа. Бiр кияннан Алматыға жұмыс iздеп келгендер жас мөлшерi, бiлiм леңгейi мамандықтары, отбасылық жағдайы жағынан әрқилы. Ол деректерлің бәрiн кешiрiп жатудьң қажетi жоқ.. Тек Жұмыссыздық мерзiмiне назар аударалық.

      Сауалнамаға жауап бергендердiң бiр жылға  дейiн жұмыссыз жүргендерi 22 алам. 1 жылдaн 3 жылға дейiн - 24· aдaм, 3 жылдан 5 жылға  дейiнгiсi -13адам, 5 жылдан 7 жылға дейiнгiсi _ 16 адам, 7 жылдан артық, тұрақты жұмыс таба алмай жүргендерi 16 адам екен. Ендеше. проолема мықтап зерттеудi талап eтeдi. Бул - халық, соның iшiнде жұмыссыздар да кұратын мемлекеттiң тиicтi органлары айналысуғa міндетті мәселе.

      Сейфуллин даңғылының бойындағылар мұнда epiккеннен немесе қасымша табыс көзiнен дәмелi болып тұpмaғaны бесенеден белгiлi. күнкөрicтің негiзгi көзi сол. Ендеше талғажау табыстың жайы қалай, еткен енбектiң. атқарған тiрлiктiң ақысы қалай төленедi деген сұрақтар да epiккеннің ермегі емес. Осы Tөңіректегі сауалдарымызға 42 адам аптасына 1-2 рет қана, 28 адам - 2-3, 26 адам 3 реттен көп табатынын айтады. Бұл cayip айынлағы жағдай. Қыста жұмыс ете аз, жаз айларында көбiрек.

      Апталық табыс көлемiне келсек, 44 ащам 1 мың теңгеге, 17 адам - 1.5 мыңға, 16 ащам - 2 мыңға дейiн, 9 адам - 2-3 мыңға дейiн, 10 адам 3 мыңнан көп табатынын мәлiмдедi. Осыған қарағанда, даңғыл бойындағылардың көбiсiнiң табысы 2 мың тенгеден аспайды. Айта кетерлiк бiр жағдай - 3 мың, одан көп табамыз дегендердің көпшiлігi орыстар. Ал қазақтардың бiразы табысын кемітіп айтып. шындықты жасырғандай көpiнeдi. Оның. себебi арнайы зерттеудi қажет eтeдi .

      Сонымен., Сейфуллин даңғылында тұрғандардың табысы мардымсыз. атқаратын жұмысы негiзiнен жүк түcipy, жүк тиеу, жер қазу, үй жөндеу болып келедi. Жүмыс берушiлердің. алдап кететіні де жиi кездеседi. Мәселен. 3 метр жер қазып бересiн деп апарып, 5 метр қаздырады да, ақшаны алғашқыда келiскен көлемде ғана төлейдi. Жұмыс берушiден «неге алдайсың. деп сұрайтын, жұмыскерлерге ара түceтiн жанашыр да, заң да жок келiсiм ауызша «сауда сақал сипағанша». Жұмыс күшiнiң нағыз тауарға айналғанының Kөpiнici осы. ұсыным сұранымнан асып жатыр, сондықтан тауар бағасы өте төмен. әр жұмыскердi 300-500 теңгеге жаллап, жарты кун. бiр кун жұмыс iстететіндеp бар. Бiреуi келiспесе, екiншiсi келiседi. Капитализмнiң басты экономикалық заңдарының бiрi - тауардың бағасы сұраным мен ұсыныстың ара қатынасымен айқындалады деген кағида нақты жүмыс iстеп тұр Және бұл Алматыдағы ғана емес, елiмiздiң үлкен қалаларының көпшiлiгiндегi жағдай.

      Сауалнама да, еңбек базарын зерттеу де бiраз  мәселенiң бетiн ашып бергендей. Соның  бiрi жұмыссыз халықтың көптігі. Сейфуллин даңғылының бойындағылар соның бiр шағын тобы. Сонда 60 мың жұмыссыздың қалғандары қайда?' Рысқұлов көшесiнiң Сейфуллин кешесiмен түйiлiскен жеpiндe, Белинский кешесiнiң Рысқұловпен түйiлiскен тұсында 35-40 адам өз автокөлiктерiмен жұмыс күтiп тұрады екен. Олардың көлiктерi әртурлi маркалы, артүрлi қуатты. әртурлi бейнелi. Олармен сейлессеңiз, айтары: бiз газеттepдeгi жарнамаларда айтылатындай сағатына 800 теңгелiк ақыға жалдануға тырысамыз, одан артық сұрамаймыз. бiрак бәрiмiзге күнде жүмыс табыла бермейдi. Ал газетке жарнама берiп үйде отырған көлiк иелерi қанша? Мұндайлар, әрине. жұмыссыздар санатына жатқызылмайды. Сонда 60 мың жұмыссызды анықтаудың. өзi де үлкен мәселе. атқарылуға тиiс үлкен жұмыс екні даусыз. Ал статистика агенттiгi көрсеткен жұмыссыздар саны шын мәніндегi жұмыссыздар санынан аз болмаса көп болмайтыны күмандануды қажет етпейдi. Қалалық әкімияттың. жоспары бойынша үстiмiздегi жылы 10 мың адамды жұмыспен қамту белгiленiп отырған көренеді. Бұл жоспар орындалғанның өзiнде. тағы 50 мың. aдaм жұмыссыз қалмақ.

   Әдетте халықты жұмыспен қамту, жұмыссыздықты азайту, туралы әңгіме болғанда үкімет басшылрыы бұрындары әркім өзiн-өзi жұмыспен қамтуы. өзiн өзi асырауы, масыл болуды қаюы керек. мемілекет, үкімет ешкiмге де мiндеттi емес деген сыңай байқатса, қазiр ең алдымен шағын және орта бизнестi дамыту қажет, осы ең басты бағыт, басты фактор дейтiн болды. Шағын және орта бизнесте қазiргi кезде 1,5 миллион алам қызмет етеді дегелi екi жылдай болды және жақсы жетiстiк peтiндe жиi-жиi келденең тартылалы. Сондықтан осы шағын және орта кәсiпкерлiк жайына қысқаша тоқтала кетелiк. Статистика деректері бойынша республикада билғы ақпан айьның. басына бизнеспен айналысатын 103,7 мың шағын Kәciпopын тіркелген. Олардан 78,5 мың Kәciпopын (яғни 75 пайызы) Жұмыс iстеп тұpғандap, соның iшiнде 39,9 мыңы белсенді түрде жұмыс icтeп тұрғанлар деп саналады. Алматы қаласында 34,4 мың. шағын кәсiпорын (яғни республикадағы бaрлық шағын Кәсiпорынның 33.1 пайзы) тiркелген, одан жұмыс icтeйтiнi 23,4 мың, белсенді жұмыс iстейтiнi 11.9 мың.

     Республика  бойынша шағын Kәciпорындарда жұмыспен қамтылғандар саны 426,5 мың адам, оның 104.8 мыңы Алматы қаласында. Қарағанды облысында 36,7 мың. Шығыс қазақстан облысында 36.1 мың.Оңтүстік қазақстан облысында 32.5 мың адам деп көрсетiлген. Солардың. 140,8 мыңы. яғни 33 пайызы саудала, 69,1 мыңы. яғни 16 пайызы өнеркәсіптe, 54,5 мыңы яғни 13 пайызы құрылста iстейді. 2001 жылы республикада 10.823 орта Kәciпopын болып, онда 1032,9 мың адам жұмыс icтeдi.

      Сонымен, шағын және орта Kәciпкерлiкте республика бойынша 1461,4 мың адам жұмыс iстедi. деп саналады. Кейiнгi eкi жылда бұл салада Жұмыс icтейтiндер саны өсе қоймай отыр. Алдағы жылдарда да елеулі түрде өceдi деуге негiз жоқ. Өйткенi, әлемдiк тежiрибе әcіpece Жапонияның, көрceтiп отырғандай, шағын және орта бизнес ipi кәсiпорындармен бiрлесе, соларға қызмет жасай отырып дамиды. Ал бiздегi ipi кәсiпорындардың жұмыс істеп тұрғандары негiзiнен шикiзат өндiретiндер. Ал ұқсатушы кәсіпорындардың көптен берi қарап тұр және қашан iскe қосылары белгiсiз. Оның. үстіне бiздегi (бұрынғы КСРО-ның аумағында) ipi кәсiпорындар не өнімді өзi шығаруға. не өзара бiр бiрiне өнім беруге маманданған, олар өз маңында шағын және орта кәсiпорындарды дамтумен шұғылданбаған. Міне осының өзi мықтап ойластырып шешудi тiлейтiн проблема.

      Жұмыссыздықтан  арлудың тaғы бiр бағыты импортты алмастыру саясатын парасатты жүргiзiп, қазба байлықты игеріп жатқан салаларда соларға қажeттi өнімді шеттен әкелмей өзiмiзде шығару.

      Тоқтала кететін тағы бiр бағыт, ipi кәсiпорындарға үкімет тарапынан жете назар - аударып, солардың. жұмысын жандандыру. Бiр мысал. Павлодардың трактор зауыты билғы қаңтардың басынан берi Ресейден алынатын трансмисияның жоқтығынан тоқтап тұр. Онда iстейтiн 800 жұмыскердiң сәyipгe дейiн жартысы кетiп қалды. Ал сол трансмиссяны Павлодарда жасап шығару үшiн керек қаражат көлемi небары 5.5 миллион АКШ доллары тезiрек шешуге болады ғой.

     Халықтың  саяси. әлеуметтiк. рухани өміріне жұмыссыздықтың тигiзетiн әcepi мен кеселiн айтып  жатудың. кажетi болмас. Ол айына 3-4 мың  теңге ақысы бар, кеше, аула сыпрушылар сияқты қоғамдық жұмыспен қамту, отбасының табысы жан басына шаққанда 2044 теңгеге жетпесе, сол мөлшерге дейiн төленетiн атаулы әлеуметтiк жәрдемақы, тұрғын үй ақысы отбасының. жалпы ортақ ақшалай табысың 30 пайызынан асса, жәрдемақы төлеумен шешiлмейтiнi анық. 11,8 мың адам жыл басынан бері осынша облыс тұрғыны  жұмысқа орналасыты.

     Соңғы жылдарда облыста 56,2 мың жұмыс орны ашылды. Соның ішінде жұмысыздардың 25,1 мыңының еңбек етуге мүмкіндігі туды.  өндірістің дамуы, құрылыстың қарқын алуы тұрғындардың еңбекке қамтуын  одан сайын жеңілдетті. өткен 10 айда жұмыс іздеген 11,8 мыңның жолы болды. Бұлардың көбі жастар 1,4 мың жігіт пен қыздың сылақшы, тас қалаушы, ағаш шебері кәсібін игерді  [¹⁷].

     Статистикалық мәліметтер экономикалық жағынан белсенді тұрғындар саны 2005 жылы 619,7 мың адамды құрағанын айтады. Бұл көрсеткіш 2004 жылмен салыстырғанда 20,9 мың адамға немесе 3,5 пайыз көп. Экономикалық белсенділік 0,2-0,3 пайыздық пункте өсіп келеді. 2005 жылы ол көрсеткіш 65 пайызға жетіп отыр. Бұл дегеніміз елімізде жұмыс орындарының артып, жұмысыздықтың біртіндеп жойылып келе жатқанын көрсетеді.