Жұмыспен қамту және оны жетілдіру жолдары

Қазыргі нарықтың маркетингтік зерттеулерді фирма, корпорациялардың кенінен қолданғандығына қарамастан, олардың ешқайсысы өзінің өндірістік және комерциялық қызметінің барлық салдарын дәл есептей алмайды.

Біріншіден, бұл тауар  және ақша қайшылығымен байланысты екендігі белгілі. Қай кезде ақша айналым  құралы ретінде қолданылғанда, онда айрбас процесі Т-А-Т екі қарама-қарсы актіге үзіледі; 1) сату Т-А- болса, 2) сатып алу А-Т болмақ. Тауарды сату деген сол мезгілде басқаны сатып алуды көрсетпейді: сатып алу кештеу басқа жерде болуы мүмкін немесе тіпті болмауы да мүмкін  - ақша жинақтау құралы ретінде қолданылады. Алайда тауар өндірушілер өзара бір-бірімен абйланысты. Мысалы: егер мата өндіруші келесі тоқыма партиясын сатып алуды кейінге қалтырса, онда тоқыма өндіруші мақта өндірушімен есептесе алмайды, ал ол мақта жинайтын комбайнды берушілермен, олар болса машина жасаушылармен (құрастырушылармен) есептесе алмайды және т.б. бұндай жағдай жай тауар өндірісіне ғана тән болғанмен, бұл құбылыс қазіргі жаппай өндірісте де кездесуі мүмкін. Сату мен сатып алу актісіндегі үзілістер де төлем төлемеу шынжырының туу пайда болуының нақты мүмкіндігі жатыр және сондықтан өндіріс құлдырауы пайда болады.

Екіншіден, бағалы қағаздардың  тауар нарықтарындағы бағалардың үзіліссіз  тербелуі осы рыноктағы сұраным  мен ұсыным арасындағы диспропорцияның  тұрақты пайда болуын байқатады. Егер осы диспропорциялар ұзақ сипатқа  ие болса, онда өндіріс пен тұтыныс  аясында да ұсыныс масштабының сұранымға  өзгеруіне алып келеді.

Үшіншіден – бұл капиталдың артық қорлануы. Өндірістің ұлғаюы төлем сұранымымен салыстырғанда  тым артық болып келеді. Сондықтан да экономикалық дағдарыстарды әдетте артық өндіру дағдарысы деп те атайды. Экономикалық дағдарыстар динамикасы артық өндірудің ХІХ-шы ғасырдағы құбылысы 1825жылдан бастап үнемі әрбір 8-11 жылдан соң пайда болып отырған: 1825, 1836, 1847, 1857, 1866, 1873, 1882, 1891. Ал, ХХ-шы ғасырда дағдарыстар арасындағы мерзім 8 жылдан 3-4 жылға дейін қысқара бастады: 1900, 1907, 1917, 1921, 1929-33, 1937-38. Әсіресе дағдарыстар арасындағы мерзім екінші дүниежүзілік соғыстан соң айқын байқала бастады: 1945, 1953, 1957, 1960, 1969, 1973.

Экономикалық дағдарыстар  аса тереңдемейтін болды, бірақ  жиілеп кетті. Егер екінші дүниежүзілік соғысқа дейін экономикалық дағдарыстар  негізінен Еуропа елдерінде болса, осы соғыстан соң экономикалық дағдарыстардың орталығы Америка континентіне ауысты – оның ішінде АҚШ-на (1-кесте).

 

ХХ-шы ғасырдағы АҚШ-ты өндірісіндегі  дағдарыстар

Жылдар	Өндірістің төмендеуі
	Төмендеу тереңдігі, %	Төмендеу ұзақтығы, айлар
1948-1949 1953-1954 1957-1958 1960-1961 1969-1970 1973-1975 1979-1980 1981-1982	-7,9 - 8,2 - 12,6 - 4,8 - 8,0 - 14,5 - 8,1 - 12,4	11 13 9 9 14 17 12 16

 

Егер екінші дүниежүзілік соғысқа дейін экономикалық дағдарыстар  негізінен әлемдік сипатқа ие болса, экономикалық дағдарыстың бір  мемлекетте пайда болуы мұң екен, сол мезетте өзінің орбитасына әлемдік қауымдастықтағы көптеген елдерді үйіріп алады. Екінші дүниежүзілік соғыстан соң экономикалық дағдарыстар негізінен ресми сипатқа ие болды. Мәселен ХХ-шы ғасырдың екінші жартысында артық өндірудің әлемдік экономикалық дағдарысы үш-ақ рет байқалды: 1958, 1947, 1980 жылдары, ал ХІХ-ш ғасырда бұдан 3 рет  артық болды.

Артық өндіру экономикалық дағдарыстары екі қызметті атқарады: бұзушылық және сауықтырушылық. Сөйтіп өндіріс пен тұтынушы арасындағы қалыптасқан диспропорцияны бұзады. Өндіріс мына жағдайда тоқтайды: бағаның  төмендеуі оның қызметінің пайдасыздығына ұрындырады және ол кәдімгі пайданы  таппайды. Шығар жол біреу ғана – өндірістік қорларды жаңалау: машина, күрделі жабдықтарды және аз шығын жұмсайтын пайдалық әрі пайда әкелетін өнім өндірісіне кірісу қажет.

«Бәсекелестік күрес, әсіресе  техникадағы шешуші төңкерістер  кезінде, ескі еңбек құралдарын оның табиғи өлуіне дейін жаңасымен ауыстыруды талап етеді. Катастрофа, дағдарыстардың басты қояр нәрсесі – кәсіпорындағы ірі жабдықтарды кең қоғамдық масштабта мерзімінен ертерек жаңалауға итермелейді».

Өндірістің және оның негізгі  капиталының жаңару мерзімі –  бұл кезекті дағдарыстың материалдық  негізін жасау мерзімі болып  атбылады. ТМД елдерінде 1990-шы жылдары экономикалық дағдарыстың жаңа типі пайда болды – бұл өндіруі жетпеген дағдарыс. Себеп КСРО-ның құлауын абайланысты бұрынғы одақтас республикалардың өзара экономикалық байланыстарының үзілуі және жаңадан егеменді мемлекеттерінің құрылуы. Сондай-ақ статистикалық мәліметтердің көрсетуінше, өндіруі жетілмеген экономикалық дағдарыстың алғы шартатры КСРО-ның құлдырауынан ұзақ уақыт бұрын қалыптаса бастаған. Сол кезде жанар-жағар, шикізат салаларының өндірісінде құлдырау байқалған: көмір мен мұнай, темір рудасын өндіру қысқарған, шойын мен болат балқыту кеміген. Бұл экономикалық ұдайы өндіріс мүмкіндіктерін тығырыққа тірелгендігін көрсетті және ол жағдай ауыл шаруашылығында байқалды. Нәтижесінде соңғы 20 жылда астық, картоп көкөніс басқа да өнімді көлемі өзгеріссіз қалып, ал елдегі тұрғындар саны шамамен 20%-ға артты.

 

 

3. . Экономикалық циклдің кейнстік, неокейнстік және монетарлық тұжырымдамалары.

Экономикалық цикл – бұл  дағдарыстар арасындағы мерзім және осы кезед оның төрт фазасы ауысады. Фазаның бірінші (бастапқы) циклы  – өндіріс құлдырауының дағдарысы. Дағдарыс құбылысының болуы сұраным  төлем қабілеттілігімен салыстырғанда  тауарды артық өндірумен түсіндіріледі. Дағдарыс кезеңінде өткерілмеген өнім саны тез ұлғайып, жұмысшылар босатылды, жұмыссыздық ұлғайып несие-ақша байланыстары бұзылып, құлдырау толқыны ұлғайды және кәсіпорындар құлдырап, жойыла бастайды. Экономикалық циклдің келесі фазасы депрессия («depressiо» - латын сөзі, төмендеу тереңдеу дегенді білдіреді). Бұл фазада өндірістің құлдырауы тоқталады. Жайлап болса да запастағы тауарлар өткеріледі және еркін ақша капиталы пайда болады.

Келесі фаза – тірілу, бұған тән нәрсе өндірісті  ұлғайту, демек пайда бар. Ол кезегінде  өндірістің дамуын ынталандырады. Циклдің кезекті фазасы – өреумен алмасады. Өрлеу өнім өндірудің қарқындылығымен сипатталады және ол дағдарыс алдындағы деңгейден жоғары, жұмыссыздық тартылады, қарыз капиталы ұсынымы ұлғаяды және банк пайызының нормасы төмендейді. (3-сурет).

 

 

 

 

 

 

Өрлеу              Дағдарыс     Депрессия    Тірілу         Өрлеу          Дағдарыс

Нарық жағдайында өндіріс  қозғалысының циклдік себептеріне  экономикалық теорияда қалыптасқан  бірнеше теориялық көзқарастар  бар. Мәселен, К.Маркс артық өндірудің циклдік дағдарысының реттілікпен қайталану себептерін тұрақты капиталдың оқтын-оқтын жаппай жаңаруымен қарастырған. Ағлышын экономисі Дж.Кейнстың ойынша, цикл фазасының алмасуы күрделі қаржы мөлшерімен байланысты, ол пайда мөлшері мен пайыз мөлшері ара-қатынасымен түсідіріледі. Дағдарыс сонда ғана болады, егер пайда мөлшері («шекі тиімділік») пайыз мөлшеріне дейін төмендесе, онда ол мынаған алып келеді: кәсіпкердің өндірісті дамытуға қаржы салу ниеті жойылады. Қазіргі Дж.Кейнстың ізбасарлары «неокейнстіктер» - мәселен америка экономисі – Пол Самуэльсон былай дейді: нарықтық экономиканың циклдық сипаты ұлттық табыстығы тұтыну үлесінің төмендеуімен және акселератор жеделдету іс-әрекетімен түсіндіріледі. Олар күрделі қаржы тербелісінің амплитудасына және оның қысқаруына бет бұрыс жасайды.

Американ экономисі милтон Фридман басқарған «монетаристік мкетеп» өкілдері «неокейнстіктерден» айырмашылығы олар нарықтық экономиканың циклдық дамуының басты себептерін ақша факторынан іздейді. Ақша сұранымының арасындағы алшақтық және тұрлаусыз ақша ұсынымы нарықтық экономика тұрақсыздығының себебі болып табылады. Монетаристік мектептің негізін қалаушы Милтон Фридменнің ойынша, дағдарыстар мемлекеттің ақша саясатын нашар жүргізуінен туындайды. Сондықтан мемлекеттің араласуы ақша массасын шектеу мен тұрақтандыруға бағытталу қажет. Осы ойларын М.Фридмен өзінің «АҚШ монетарлық саясаты» еңбегінде баяндаған. Бұл жұмыс 1963 жылы шыққан болатын.

Нарықтық экономиканың циклдық  дамуын жою жолдары немесе жұмсартуды жоғарыдағы аталған әртүрлі мектеп өкілдерінің ойлары мынаған әкеледі: мемлекеттік антициклдік бағдарламаларға  қатысуы немесе экономиканы тікелей  реттеуі қажет.

Мәселен, Энгельстің паймдауынша, нарықтық анархияны «өндірісті қоғамды- жоспарды реттеу» арқылы жоюды алға тартады. Дж.Кейнстың пайымдауынша, стихиялы нарықтық экономика ол қылықтарын мемлекеттің араласуы арқылы жоюға болатындығын айтады. Мемлекет өндірісінің құлдырауын жеке күрделі қаржыландыруды өзі ынталандыруы болдырмау үшін қажет.

 

 

 

2. Макроэкономикалық тұрақсыздық көрінісі ретіндегі жұмыссыздық

1. Жұмыссыздықтың пайда болуы және оған әсер етуші факторлар

Жұмыссыздық дегеніміз –  жұмысы жоқ, алайда оны іздестіріп жүрген жан жұмыссыз адам. Ең алдымен жұмыссыз адам ұғымы еңбекке жарамды халыққа  қатысты айтылады. Бұл адамның  еңбек ету жасынан бастап, зейнетақы  жасына дейінгі өмірін қамтитын, яғни еңбек етуге жарайтын жасқа толғаннан  бастап, жасына қарай зейнетақыға шығуымен байланысты ұғым. Экономикалық тұрғыдан белсенді халықты жұмыспен қамтылған немесе жұмыссыз 15пен 72 жас аралығындағы тұлғалар құрайды. Осыалйша экономикалық тұрғыдан белсенді халық жұмыс істеушілер мен жұмыссыздардың жиынтығы ретінд анықталады.

Жалданып жұмыс істеп, істеген жұмысына ақы алатын немесе жалдабай-ақ жұмыс істеп, табыс табатын  адамдар экономикада жұмыспен қамтылғандарға жатады. Оған, сондай-ақ үй шаруашылығында сату үшін тауарлармен көрсетілетін қызметтерді өндірумен айналысатындар да кіреді.

Еңбекке жарамды халықтың белсенді халықтың санынан асып түседі, өйткені адамдардың барлығы бірдей еңбек ете бермейді немесе еңбек  еткісі келмейді (мысалы, ондай адамдар  сырқатына немесе түзету (пенитенциярлық) мекемелерінде болуына байланысты еңбек етпейді, сондай-ақ еңбек етпейтіндердің қатарына студенттерді, үй шаруашылығындағы адамдарды, жұмысқа тұрудан күдерін  үзгендерді де жатқызамыз):

 

= +

 

Жұмыс істемейтін, алайда жұмыспен қамту мекемесінде (еңбек биржасында) есепке тұрып, жатпай-тұрмай жұмыс іздеуші  еңбек жасындағы адам жұмыссыздықтың айқын түрін білдіреді, өйткені  олар ресми статистика бойынша тіркеледі. Бұдан бөлек жұмыссыздықтың жасырын түрі де болады. Экономикалық әдебиеттерде олардың қатарына жұмыс іздеп жүрсе де, жұмыспен қамту қызметінде есепке тұрмаған еңбекке жарамды адамдар тобы да кіреді. Оларды ресми статистика «елеп-ескере» бермейтіндіктен, олардың мөлшерін жанама мәліметтер бойынша алуға болады. Жұмыссыздықтың жасырын түріне кәсіпорында жұмыс істейді деп, ресми саналғанымен, ақысыз мәжбүрлі демалысқа шыққандар, жұмыс күнін немесе жұмыс аптасын толық істемейтіндер жатады.

Ашық әрі жасырын жұмыссыздар  жалпы жиынтығында нақты жұмыссыздарды  құрайды. Статистика жұмыс істейтін немесе жұмыссыз халықтың абсолюттік мөлшерін ғана емес, сонымен қатар  салыстырмалы бөлігін де есептейді. Бірінші жағдайда бұл адамдардың жұмыспен қамтылу деңгейі – пайызбен алғандағы жұмыспен қамтылғандардың  жұмысшы күші құрамындағы үлесі:

е х 100

мұнда: Е – жұмыспен қамтылғандар саны;

L – жиынтық жұмысшы  күші құрамына кіретін адамдар  саны;

е – адамдардың жұмыспен қамтылу деңгейі.

Үкімет экономикалық саясатты жүргізу барысында қадағалап  отыратын маңызды макроэкономикалық  көрсеткіштердің бірі болып табылатын  жұмыссыздық деңгейі – жұмыссыздардың жиынтық жұмысшы күші құрамындағы  үлесі. Пайызбен алғанда:

u= х 100

мұнда: жұмыссыздар саны;

          – жиынтық жұмысшы күші құрамына кіретін адамдар саны;

          u – жұмыссыздық деңгейі.

Жұмыссыздық деңгейі кейде  барлығына, кейде ел тұрғындарының  ересектеріне қатысты есептеледі.

Жұмыссыздықтың түрлері:

Уақытша жұмыссыздық қоныс  аударумен, тұрмыстық жағдайлармен және тиісті білм мен біліктілікке сәйкес жұмыс іздеумен, білім деңгейінің көтерілуімен және т.б. байланысты жұмыс  іздестіруді немесе жұмысқа тұрау  уақытын күтуді білдіреді. Дәстүрлі экономиканы қоспағанда, кез келген эконогмикада жұмыссыздықтың мұндай түрі ұштаспай қоймайды. Әміршіл экономикада ол ресми сатистика бойынша есептелмеуі мүмкін.

Құрылымдық жұқмыссыздық тұтас бір саланың орнын жаңасы басатын аса ірі технологиялық  жаңа еңгізілімдермен байлданысты  орын алады. Нарықтық экономикада уақытша  жұмыссыздықпен құрылымдық жұмыссыздық  болмай тұрмайды. Экономистер сол  себепті, ресурстардың толық қамтылуына сәйкес келетін құбылыс ретінде  уақытша жұмыссыздық пен құрылымдық жұмыссыздықты қамтитын жұмыссыздықтың табиғи деңгейін анықтайды. Жұмыссыздықтың табиғи дейгейіне ЖІӨ-нің әлеуетті деңгейіне қол жеткізіледі. Жұмыссыздықтың табиғи дейгейіне еңбекақының ең төменгі мөлшері туралы заң өз әсерін тигізеді.

Уақытша және құрылымдық жұмыссыздық  түрлерінен өзге экономикадағы орташа мерзімді өрлеумен және құлдыраумен  байланысты циклдік немесе мәжбүрлі жұмыссыздық бөліп көрсетіледі. Ол экономика құлдыраған кезде орын алады, ал өрлеу кезеңінде қысқарып, табиғи жұмыссыздық деңгейінен төмен  болады.

Нақты жұмыссыздық. Барлық жұмыссыздықтың аталмыш түрін қамтиды және экономикалық өрлеу кезінде ресурстардың толық  қамтылу мәніне жуық ауытқиды. Уақыт  талабына сай реформалар жүргізілгеннен кейінгі Қазақстандағы жұмыссыздықтың деңгейін білуге болады:

 

2-кесте. Абсолюттік және салыстырмалы өлшем бойынша қазақстан Республикасындағы жұмыссыздықтың деңгейі

 

Көрсеткіш	Жылдар
	1997	1998	1999	2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006
Жұмыссыздар (мың адам)	925	964	950	906	780	691	672	659	641	625
Жұмыссыздық деңгейі ()	13,0	13,1	13,5	12,8	10,4	9,3	8,8	8,4	8,1	7,8