Кәсіпорын дамуындағы дағдарыс

Біз реформаның аса маңызды кезеңінен өттік. Реформа одан әрі жалғасуда, өйткені, шешімін таппаған мәселелер әлі  де көп.

Еліміздегі  соңғы он жылдағы экономикалық реформаларды жүзеге асырудың негізгі үш кезеңін  атап айтуға болады. Бірінші кезең (1992-1993 ж.ж.) дербес шаруашылық жүйе ретінде  еліміздің үлттық экономикасын қалыптастыру кезеңі болды, яғни экономиканы түбегейлі реформалаудан бастап ұлттық валютамыз теңгені еңгізуге дейін. Бүл кезеңдегі макроэкономикалық саясатымыз Ре-сейде айқындалды. Еліміздің экономикасы да көп жағдайда көрші елде қабылданған шепгімдерге байланысты болды. Инфляция қарқыны көзге көрінбейтін деңгейге жетті.

Екінші  кезең (1993-1996 ж.ж.) үлттық валютаны енгізуден  басталып, на-рықтық түрпаттағы экономиканы  іске қосудың нормативтік - қүқықтық база жасақтаумен, инфляцияға қарсы  саясатты жүргізумен, экономиканы тұрақтандыру тәртіптемесіне көпгуге байланысты экономиканың ыдырауын тоқтатумен сипатталады.

Екінші  кезеңде жүргізілген реформалардың  нәтижелері негізінде жаңа эко-номикалық  жағдайдың қалыптасуына байланысты, жоспарлы экономика на-рықты экономикаға  ауысты, ондағы өзгерістердің бастыларын атап көрсетуге болады:

1. Экономиканы  ырықтандыру мен қайта реттеу  оны жоспарлы түрде на-рыққа  алмастырудың міндетті және маңызды  тетіктері болып есепте-леді және олар республикада келесідей түрде көрініс тапты:

- бағаны  ырықтандыру және оның сүраныс  пен үсынысқа сай жаңа қүрамьш қалыптастыру, тауарлар мен ақылы қызмет көрсетудің өте шек-теулі көлеміне ғана баға мен тарифті тек мемлекет тарапьшан реттеу;

• өндірісті   монополиялық   жағдайдан   кетіру,   әкімшілік   тарапынан берілген монопольдық құқық пен жеңілдіктерді жою, шаруашылық субъ-ектілерге біркелкі жағдай жасау;
• ішкі және сыртқы сауданы ырықтандыру, экспорт тауарларына квота бе-ру көлемін елеулі түрде азайту;
• шаруашылық саласын мемлекет тарапынан регламенттеудің басқа түрлерін де қысқарту, шет елдер инвестициясы үшін елдің ашық болуы, валюта режимінің салыстырмалы түрақтылығын қамтамасыз ету.

2. Мүлікті мемлекет меншігінен алу және жекешелендіру.

Бүл нарыққа  бет алған шаруашылық қүрылымдардың  дамуына қажет жағдайларды қамтамасыз ету, тиімді және жауапты меншік иелерін  қалыптастыру, нақты бәсеке ортасын  жасауды қамтамасыз ету, инвестиция тарту, оның ішінде шет елдік инвестицияларды, шағын және орта бизнестің пайда  болып дамуына жағдай жасалды.

3. Нарықтық экономиканың қызмет етуіне кажет интитуттар қүрылды. 
Олардың қүрамында тарамдалған банк жүйесі, сақтандыру компания- 
лары, тауар биржалары, брюкерлік конторлар, аудиторлық фирмалар 
және басқадай инфрақүрылымдық обьектілер бар. Олар шаруашылық 
субъектілеріне қызмет етеді, өндірілген өнімдерді сатуға, шикізат алуға, 
кәсіпорындардың тиімді, сенімді жүмыс істеуіне көмектеседі.

Үшінші  кезең үлттық экономиканың дамуы 1997-2003 ж.ж. Бүл жылдарды негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер динамикасының тұрақтылығына бай-ланысты жеке кезең ретінде қарастыруға болады. 1997-2003 ж.ж. аралығында өнеркәсіп өндірісінің ЖІӨ, инвестиция көлемі және басқа да негізгі көрсеткіштер өсімі байқалды. Бірақ та экономикалық даму динамикасы әлемдік қаржы дағдарысына байланысты бірщама бәсеңдеді. 1997 ж. Оңтүстік Шығыс Азияда басталған дағдарыс 1998 ж. Ресейге дейін жетіп , Қазақстан экономика-сына да жағымсыз әсер етіп, 1998 ж. елдегі ЖІӨ төмендеді, ал 1999 ж. ұлттық валютамыз девальвацияға үшырады.

Реформалаудың осы кезеңінде әлемдегі нарық  коньюктурасына тәуелді ел-дегі шаруашылық жүйесіндегі жаңа типтегі проблемаларға  байланысты оған бейім терең институтционалды қайта қүрулар болды. Өңдеу өнеркәсібінің  дамуы, отандық тауар өндірущілерді  және шағьш бизнесті қолдау, шаруашылық кешенінің шикізат өндіруте бейімделген бағытын өзгертуге байланысты эконо-микалық реформалардың қүрылымын тереңдету маңызды тауқыметтер болып табылды. Экономикалық процестерді реттеуде нормативті-қүқықтық база біршама кеңейіп толықтырылды, экономиканың нақты салаларының дамуына бағытталған бағдарламалық қүжаттар қабылданды. Осы кезеңдегі жасалған көптеген қадамдардың ішінен бірқатарын макроэкономикалық деңгейдің ке-лесідей шараларын айрықша атауға болады:

• азаматтардың зейнетақы қүралдарын дара жинақтау қорлар жүйесіне, со-нымен қатар күшті үлттық инвестициялық институт функциясына зейнет ақы реформасын жүргізу;
• жекешелендіру үрдістерін жетілдіру және мемлекеттік меншікті басқару;
• өңдеу өнеркәсібі кәсіпорьшдарын қалыпқа келтіруге бағытталған им-порт алмастырушы өндірісті және отандық тауар өндірушілерді қолдауға арналған бірқатар кешенді шаралар қабылдау;
• қаржы саласындағы реформаларды тереңдетіп, отандық банк секторын нығайту және халықтың салымдарын инвестициялық үрдістерге тарту (екінші деңгейлі банк депозиттерінің салымдарына кепілдеме қоры қүрылды, сақтандыру нарығында бірқатар реформалар жүргізілді);
• әлемдік нарық коньюуктурасында бағаның өзгеруіне байланысты елге жағымсыз, тәуелділікті азайту үшін Қазақстан Республикасының Үлттық қоры құрылды.

Жалпы алғанда, соңғы оншақты жылды Қазақстанда  экономикальщ рефор-малардың негізгі бөлігінің аяқталу кезеңі деп сипаттауға болады.

Өткен жылдың мамыр айында «Индустриалды - инновациялық даму стратегиясы» (ИИДС) бекітіліп іске асырылуда, ол 2030 жылға дейінгі даму стратегиясының негізгі қүрамдас бөлігі болып табылады.

ИИДС - бүл  жай ғана «дерективті қүжат» емес. Ол бизнесмендер мен өнеркәсіпкерлерге  катализатор ретінде, жаңа өндіріс  және алдыңғы қатарлы технологияның  дамуына кәсіпкерлік ынтаға әкелетін жол.

Инновацияльщ инфрақүрьшым қаржы  ресурстарын шоғырландырып, инновациялық үрдістерге инвестициялық механизм ретінде әсер етеді. Ол институтционалды инвесторлар капиталын біріктіріп, тек қана жоғарғы технология мен ғылыми негіздегі өндірісті қаржыландырып қана қоймай тәуекелге де барады, яғни тәуекелдік сатып алу және сату объектісі ретінде болады.

Технопарктер  аймақтьҢ маңызды тауқыметтерін шешеді: жаңа жүмыс орындарын беру, қүрылымдық қайта - қүрулар және дәстүрлі өндірісті жаңа технологияға көшуге ықпал етеді, сондықтан технопарктердің дамуына барлық деңгейдегі басшылардың қатынасуының маңызы зор.

Инновациялық  циклдағы технопарктерді бағытына байланысты зертте-ушілік, технологиялық және өнеркәсіптік деп бөлуге болады. Зерттеушілік парктер ғылыми өңдеуді тиімді жүргізуге жағдай қалыптастырады. Техноло-гиялық парктер жоғарғы технологиялық трансфертке, ғылыми-техникалық жұмыстар нәтижесін коммерциялизациялауға бағытталған. Өнеркәсіптік парк-тер белгілі бір түйықталған территорияда өндіріс пен жүмыс орнын қүрып, кіші ғылыми ондірісті орналастырумен айналысады.

Технопарктер  қүрылымы жағынан әр түрлі болуы  мүмкін, бірақ олардың бәрі келесідей  функционалды элементтерді қамтиды: коммерциялық орта-лықтар, консалтингті, инжиниригті, аудиторлы фирмалар, венчурлық қор, кіші ғылыми инкубатор фирмалар, бизнес - орталықтар. Парктер өсіп, дами келе олардың қүрылымдық элементтері өзгеруі мүмкін, бүлар икемді үйымдар. Тех-нопарктер алдындағы негізгі міндеттердің бірі болып, ғылыми-техникалық жұмыстар нәтижесін түтынушыларға жеткізу болып табылады.

Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігін арттыру бөлігінде «Халықаралық стандарттарға көшудің үлттық идеясы»  жобасын іске асыруды бастау болжанып отыр. Индустриялық - инновациялық даму стратегиясын жүзеге асыру кәсіпорындарды жаппай техникалық қайта жарақтандыруды жүргізуді, сапа менеджменті мен 9000 және 14000 сериялы ИСО стандарттары бойынша экологиялық менеджмент жүйелерін жедел еңгізуді талап етеді.

 

 

 

 

 

 

3 КӘСІПОРЫН ДАМУЫНДАҒЫ ДАҒДАРЫСТАР

3.1 Кәсіпорындағы дағдарыстың пайда болуы

 

Қазіргі күнгі менеджмент әдебиеттерінде «ұйым» түсінігін кейбір шамамен негізделген, қоғамдық еңбек бөлінісінің жалпы жүйесіндегі құрылымдық бөлімше ретінде қарастырады [18,19,21]. Бүндай негіздің критериі болып, экономикалық өзбетіншілік, үйымдастырушьшық толықтылық (іпікі және сыртқы ортаның болуы), арнайы ақпараттық құрылымның болуы, бүл бөлімшеге жүмыстың жал-пынәтижесін бөлу мүмкіндігі.

Ұйым негізінде жеке фирма, кәсіпорын, кеңсе, акционерлік қогамды, банк, компания (сақтандыру, туристік және басқа), сонымен қатар мемлекеттік басқару жүйесіндегі қүрылымдық бірліктерді қарастырылуы мүмкін.

Жеке  ұйым қызметі барысында дағдарыс туындауы мүмкін бе? Бүл қазіргі  басқару проблематикасындағы маңызды  сүрақ. Дағдарыс мүмкіндігі тәуекелді  дамумен анықталады, онда дағдарыс пайда болу ықтималдығы көрініс  табады, дагдарыс жағдайының қауіптілігі (3.1-сурет). Бүндай қауіп әрқашан болып түрады.

Тәжірбие  көрсеткендей, дағдарыстар мүмкін ғана емес, олар әрбір жеке ұйымда өзіндік даму ырғағы көрініс табады. Әр үйымның өзіндік даму потен-циалы, оны жүзеге асырудың өзіндік даму талаптары бар және барлық әлеуметтік - экономикалық жүйедегі циклдық даму заңцылыктарына бағынады. Сондықтан олар жалпы экономикалық цикльша анықталған жағдай қатынасына болыл, сонымен бірге өзіндік цикл және дағдарысты дамуы бар. Бүл факторлар сыртқы және ішкі, жалпы және спецификалық.

Ұйымның жағымды экономикалық орта кезеңінде де терең дағдарысқа кіруі мүмкін. Бүған себеп дамудың ішкі факторлары болуы мүмкін, олар, іскерлік және әлеуметтік - психологиялық қақтығыстар, істі тиімсіз үйымдастыру, пер-соналдардың кәсіптілігінің төмендегі, технологияның ескіруі, экономикалық стратегиядағы қате есептеулер, экономикалық шешімдер қабылдаудағы қателіктер, сәтсіз маркетинг және тағы басқалар.

Кәсіпорында дағдарыстың пайда болу факторлары әр-түрлі болуы мүмкін. Дағдарысты дйму симптомдарын көре білу өте маңызды, өз уақытында дағдарысқа қарсы басқару бағдарламаларьш іске қосу мүмкіндігі болуы үшін. Дағдарыс факторларының, симптомдарын және себептерін ажырата білу қажет

Симптомдар  көрсеткіштермен байқалады,   ол өзгеру   тенденцияларында өте  маңызды, ұйым дамуына әсерін тигізеді.

Қорқайтарымдылық, өнімділік, тиімділік, энергиямен қаруланғандық, қаржы жағдайы көрсеткіштерін талдау немесе мьнадай, персонал ағымдылығы, тәртіп, еңбекпен қанағат, қақтығыс және басқалармен өндірісті ұйымдастырудағы дағдарыстың туындауын сипаттауға болады. Қаржы - экоңомикалық жәве әлеуметтік экономикалық көрсеткіштерді талдау аса маңызды рөль ойнайды.

 

			Дағдарыстың пайда
			болуы
Факторлары			Себептері		Симптомдары
			Дағдарысты көре білу
			Дағдарысты көре білу құралдары

 

5-сурет, – Дағдарыстың пайда болуы және көре білу

 

Факторлары - сақтық шаралары.

Симптомдары - дағдарыс құбылыстарының сезілуі.

Себептері - дағдарыстың пайда болу көздері.

Дағдарысты  көре білу - симптомдардың, факторлардың және себептердің байқалуы, оның мазмүнын, менін және мінезін анықтау.

Құралдары - интуиция, тәжірибе, арнайы білім, талдау, зерттеу, диагно-стика.

Ал дағдарыс симптомы не болуы мүмкін? Дағдарыстар  симптомы, көрсеткіштер жағдайы және оның өзгеру тенденциялары болып  табылады. Бүл жерде көрсеткіштер жағдайы берілген нормативті көлемде  бағалануы мүмкін (рүқсат етілген  өзгерістер), және бір - біріне қайшы.

Дағдарыстың даму симптомы болып заңдық қатынастар-көрсеткіштерінің сәйкес болмауы немесе уақытша белгілер, мысалы еңбек өнімділігі қарқынының өсуі еңбек ақы өсімі қарқынынан озық болуы тиіс. Егер бүлай болмаса, дағдарыс қауіптілігі жоғарлайды.

Симптомдары әрқашан дағдарыс себептерін көрсете  бермейді. Себептер көбінесе дағдарыстың сыртқы көріністерінен тереңірек орналасады. Симптом -бұл алғашқы белгі, дағдарыс қүбылыстарының сыртқы көрінісі, шын мәнінде дағдарыс себептерін сипаттай алмайды, бірақ бүл себептерді анықтауға болады. Дағдарысты бағалау үшін тек симптомдармен ғана емес, сонымеп бірге себеп-терімен және нақты факторлармен де бағалауға болады.

Дағдарыс  факторы - дағдарыстың басталуын  куәландыратын оқиға, неме-се тіркелген  жағдай, немесе белгіленген тенденция.

Дағдарыс  себептері - нәтижесінде дағдарыс факторлары пайда болатын оқиға немесе қүбылыс.