Еңбек ақының теориялық негізі

   Жұмыс берушінің құқықтары.

• Қызметкерлерді көтермелеуге, олардан белгіленге заңға сәйкес әрекет ететін тәртіп бойынша материалдық және жауапкершілікті талап етуге;
• Қызметкерлер келтірген зиянның орнын толтыруға және т.б.

Жұмыс берушінің міндеттері:

• Қазақстан Республикасының нормативті құқықтық актілерінде, жеке еңбек келісімшартында, ұжымдық келісімшартта, жұмыс берушінің актісінде қарастырылған еңбекақыны және басқа да төлемақыларды уақытылы және толық төлеу;
• Еңбек туралы заңдағы, ұжымдық келісімшарттағы талаптарды сақтау;
• Қазақстан Республикасының нормативті құқықтық актілерінде қарастырылған шарттар мен тәртіптер бойынша зиян шеккен қызметкерге жәрдем беру;
• Қызметкерге қауіпті және зиянды жұмыс жағдайын, болуы мүмкін кәсіби ауруларды ескерту және т.б.

Жеке  еңбек келісімшартында негізгі  тармақтар қамтылуы керек:

• Еңбек жағдайының сипаты, жұмысшыға жұмыстың қауіпті және зиянды жағдайы үшін немесе көп күш жұмсауды керек ететін ауыр еңбек үшін кепілдік беру және өтемақы төлеу;
• Жұмыс уақыты және демалыс уақытының режимі;
• Еңбекақы мен еңбекті қорғау жағдайы;
• Өтемақы төлеу және кепілдік беру тәртібі және т.б. («Қазақстан Республикасы Еңбек туралы» Заңының 9-бабы)

   Қызметкер бірнеше жұмыс берушімен толық  емес жұмыс уақытын қарастыратын жеке еңбек келісімшартына отыруға  құқы бар.

   «Қазақстан  Республикасы Еңбек туралы» Заңының 13-бабына сәйкес қызметкердің еңбек ететінін растайтын құжаттарға мыналар жатады: еңбек кітапшасы (қолда болуы керек) немесе жеке еңбек келісімшарты немесе жұмысқа қабылдағаны, жұмыстан шығарылғаны туралы бұйрықтардың көшірмесі.

   Сол ұйымның басқа жұмысына немесе ұйыммен бірге басқа орынға көшіру қызметкердің тек жазбаша келісімі бойынша, жеке еңбек келісімшартына соған сәйкес өзгертулер енгізумен ғана іске асырылады.

   Қызметкерді сол ұйымда басқа орынға, сол орынның  басқа құрылымының бөлімшесіне  көшіру үшін мамандығы, біліктілігі немесе лауазымы бойынша басқа механизмдегі немесе агрегаттағы жұмысты тапсыру үшін (егер бұл жеке еңбек келісімшартында өзгерістер тудырмайтын болса) қызметкердің келісімі талап етілмейді («Қазақстан Республикасы Еңбек туралы» Заңының 17,18-бабы).

   Қызметкерге еңбек жағдайының өзгеретінін бір ай бұрын (одан кем болмауы керек) хабарлау керек.

   Еңбек жағдайы өзгерген жағдайда жеке еңбек  келісімшартына сәйкес толықтырулар мен  өзгертулер енгізіледі. Егер қызметкер  жаңа жағдайда жұмыс істеуге келісімін бермесе, онда «Қазақстан Республикасы Еңбек туралы» Заңының 26-бабының 7-тармағына сәйкес онымен келісімшарт бұзылады.

   Өндірістік  қажеттілік пайда болған жағдайда жұмыс  беруші қызметкерді бір айға дейін  оның келісімінсіз жеке еңбек келісімшартындақ қарастырылмаған және денсаулығына қауіп төндірмейтін сол ұйымдағы, сол орындағы басқа жұмысқа бұрынғы жұмысындағы айлық еңбекақысынан кем болмайтын еңбекақымен ауыстыруға құқы бар.

   Мұндай  ауыстыру стихиялық апаттың, өндірістік апаттың алдын алу немесе жою немесе салдарын дереу залалсыздандыру қажет болған жағдайда ғана іске асырылады («Қазақстан Республикасы Еңбек туралы» Заңының 20-бабы).

   Жұмыс болмай қалған жағдайда (простой) жұмыс  беруші қызметкерді мамандығына, біліктілігіне  сайң денсаулығына қатер төндірмейтін, оның келісімінсіз бір айға дейін басқа жұмысқа ауыстыруға құқы бар. Егер қызметкер жаңа жағдайдағы ұсынылған жұмысқа келісімін бермесе, онда «Қазақстан Республикасы Еңбек туралы» Заңының 26-бабының 7-тармағына сәйкес онымен жеке еңбек келісімшарты бұзылады. Жұмыс болмай қалған және қыметкердің болмауына байланысты жағдайда оның орнына басқа бір білікті қызметкерді біліктілігіне сай келмейтін жұмысқа уақытша ауыстыруға оның жазбаша келісімінсіз ауыстыруға рұқсат етілмейді. («Қазақстан Республикасы Еңбек туралы» Заңының 21,22-баптары).

   Қызметкерді денсаулығына байланысты басқа жұмысқа  уақытша ауыстыру «Қазақстан Республикасы Еңбек туралы» Заңының 23-бабындағы  қарастырылған шарттары мен тәртіптері бойынша жүзеге асырылады.

   Жеке  еңбек келісімшарты мынадай жағдайларда бұзылуы мүмкін:

• Ұйым таратылғанда (заңды тұлғаның), жұмыс берушінің қызметі тоқтағанда (жеке тұлғаның) («Қазақстан Республикасы Еңбек туралы» Заңының 26-бабы 1-тармағы)
• Қызметкерлердің штаты немесе саны қысқартылғанда («Қазақстан Республикасы Еңбек туралы» Заңының 26-бабы 2-тармағы)
• әскери қызметке шақырылғанын растайтын құжат негізінде қызметкерді үш күндік мерзімге босатқанда «Қазақстан Республикасы Еңбек туралы» Заңының 30-бабы 1-тармағы).

   «Қазақстан  Республикасы Еңбек туралы» Заңының 27-бабы, 3-тармағына сәйкес жеке еңбек, ұжымдық келісімшарттарында өтемақының мөлешері және басқа негіздері белгіленеді.

   Қызметкер жұмыс берушіге өзінің жұмыстан кететінін  бір ай бұрын жазбаша ескертіп, жеке еңбек келісімшартын тоқтатуға  құқылы.

   Тараптардың келісімі бойынша жеке еңбек келісімшарты ескертілген мерзім біткенше тоқтатылуы мүмкін.

   Қызметкердің  бастамасы бойынша жеке еңбек  келісімшартын бұзу негіздері «Қазақстан Республикасы Еңбек туралы» Заңының 28-бабында қарастырылған.

   Жұмысшылар  мен қызметкерлердің өндірген өнімдері мен істеген жұмыстарына толтырылған алғашқы құжаттар мен жұмыс уақытының табельдері оларға еңбекақы есептеу мен оны төлеу үшін субъектінің цехынан, бөлімшелерінен, бригадаларынан субъектінің әкімшілігі белгілеген мерзімде бухгалтерияға келіп түседі. Еңбекақы есептеу үшін толтырылатын бұл алғашқы құжаттар мен табельдердің дұрыс толтырылуы, лауазымды тұлғалардың қолдарының қойылуы мұқият тексеріледі. Сондай-ақ бұл құжаттағы еңбек бағасының дұрыс қойылуы олардың жұмысшы-қызметкерлерге еңбекақы төлеу және сыйақы есептеу қағидаларына сәйкес келуі және шифрларының дұрыс қойылуы тексеріледі. Тексеріліп болғаннан кейін бұл құжаттар бойынша шаруашылық субъектісінің жұмысшылары мен қызметкерлеріне еңбекақы сомалары есептелінеді. Жалпы жұмысшылар мен қызметкерлерге есептелінетін еңбекақы: негізгі және қосымша болып екі түрге бөлінеді.

   Негізгі еңбекақы – жұмысшылар мен қызметкерлердің нақтылы жұмыста болған уақытына яғни олардың істеген жұмысына, атқарған қызметіне төленеді. Негізгі еңбекақыға мына төмендегідей аталғандар жатқызылады:

1. мерзімді және кесімді еңбекақы
2. сыйлықтар мен сыйақылар
3. үстеме сыйлықтар

   Қосымша еңбекақыға – еңбек ету заңдарына сәйкес шарттарда қаралып белгіленген, жұмысшылар мен қызметкерлердің жұмыста, қызметте болмаған уақытына төленетін төлемдер жатқызылады. Мұндай төлемдер қатарына:

1. жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек демалысы үшін төленетін төлемдер
2. жұмысшылар мен қызметкерлердің мемлекеттік, қоғамдық жұмыстарды атқарғаны үшін төленетін төлемдер
3. жас сәбилі аналарға берілетін демалысқа, баланы тамақтандыруүшін берілетін үзілістерге төленетін төлемдер
4. жас өспірімдердің қысқартылған жұмыс уақытына төленетін төлемдер
5. жұмысшылар мен қызметкерлердің кінәсінсіз жұмыстың тоқтап қалған уақытына төленетін төлемдер
6. тегін көрсетілген немесе тегін берілетін қызметтер мен заттың құны
7. жоғары немесе арнаулы оқу орындарында және басқа да мамандығын көтеру курсына жіберілген уақытына байланысты жұмысшылар мен қызметкерлерге төленетін төлемдер
8. әскери жиындарға қатысқаны үшін, сондай-ақ демалыс немесе мейрам күндері кезекшілік атқаратын адамдарға төленетін төлемдер және тағы да басқалар жатады.

   Шаруашылық  субъектілерінде жұмысшылар мен  қызметкерлерге төленетін кейбір төлемдердің  мөлшері олардың өткен уақыттағы  алған еңбекақысының орташа мөлшеріне байланысты есептелінеді. Орташа еңбекақының сомасына байланысты есептелінетін мұндай төлемдерге мыналар жатқызылады:

1. мемлекеттік немесе қоғамдық міндеттерді атқарған уақыты үшін төленетін төлем.
2. қызметтік іс-сапарында болған уақытқа төленетін еңбекақы.
3. жас сәбилі аналарға демалу және баланы тамақтандыру үшін берілетін үзіліске төленетін төлем.
4. жас өспірімдердің қысқартылған еңбек уақытына төленетін төлем.
5. өндірістен қол үзіп немесе қол үзбей оқитын жұмысшы-қызметкерлерге емтихан тапсыратын уақыттағы (сессия уақытында) жұмыста болмаған уақыттарына төленетін төлем.
6. амалсыздан жұмысқа шықпаған уақытқа төленетін төлем.
7. ауыл шаруашылық жұмыстарына (егін жинау, мал азығын дайындау, тағы басқалар) қатысқан уақыттары үшін жұмысшылар мен қызметкерлерге төленетін төлем.

                  2.2 ЕҢБЕКАҚЫ  ЕСЕПТЕУ  ЖӘНЕ  ТӨЛЕУ. 

 Жұмыспен өтелмеген уақыт орташа жалақы бойынша төленеді. ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің 5.09.97 ж. №3 және ҚР Қаржы министрлігінің 16.09.97 ж. №17/8340 бұйрықтарымен бекітілген Ұйымдардың қызметкерлеріне орташа жалақыны есептеудің тәртібі туралы Нұсқаулыққа сәйкес ұйымдардың қызметкерлеріне орташа жалақыны есептеу үшін төлемдердің алдындағы 12 күнтізбелік ай есептік кезең болып табылады (бір жылдан кем уақыт жұмыс жасаған қызметкерлер үшін орташа жалақы нақты жұмыспен өтелген уақыт үшін белгіленеді). Орташа жалақыны анықтау үшін:

1. күндік орташа жалақыны (жұмыс істелмейтін және мереке күндерін қоспағанда).
2. орташа сағаттық жалақы пайдаланылады.

   Күндік  орташа жалақы, еңбекке ақы төлеу мен демалыс үшін өтемақы төлеуден басқа барлық жағдайда есепті кезеңде есептелген жалақы сомасын жұмыс күндерінің сомасына бөлу жолымен анықталады. Нақты жұмысшының орташа жалақысының мөлшері күндік орташа жалақыны төленуге тиіс күндер сомасына көбейту жолыме анықталады.

   Күндік  орташа жалақы есепті кезеңде есептелген жалақы сомасын жыл сайынғы жұмыс уақытының балансына сәйкес осы кезеңдегі жұмыс сағаттарына бөлу жолымен есептеледі. Нақты қызметкердің орташа жалақысының мөлшері орташа сағаттық жалақыны төленуге тиіс кезеңдегі жұмыс сағатының санына көбейту жолымен анықталады.

   Егер:

1. қызметкердің орташа жалақысы төленсе немесе сақталса (ҚР заңдарына ъсәйкес)
2. қызметкер мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру бойынша жәрдемақы алса (003333333жүктілігі мен босануы бойынша еңбекке уақытша жарамсыздық) және басқадай болса орташа жалақыны есептеуге арналған есептік кезеңнен уақыт, сондай-ақ төленген сомалар алынып тасталады.

   Ынталандырушы сипаттағы сыйақылар мен басқа  төлемдер есептеу уақыты бойынша  орташа жалақыны есептеген кезде  қосады, ал жылдық сыйақылар мен  сыйлықтар есепті кезеңнің әрбір  айы үшін 1/12 мөлшерінде ескеріледі.

1. мемлекеттік және қоғамдық міндеттемелерді орындау уақыты. Төлем орташа сағаттық немесе орташа күндік жалақы бойынша қызметкер мемлекеттік немесе қоғамдық міндеттемелерді орындаған мекеменің табелінің, анықтамасының немесе хабарландыруының негізінде жүргізіледі.
2. жасөспірімдердің жеңілдік сағаттары. 5 күндік жұмыс аптасы кезінде 16 мен 18 жас аралығындағы жасөспірімдер үшін күніне 7 сағат 12 минуттан аспау керек (16-дан 18 жасқа дейін – аптасына 36 сағат, 15-тен 16 жасқа дейін – аптасына 24 сағат).

   Олар:

1. кесімді ақы алушы жасөспірімдерге кесімді ақы алушының тарифтік ставкасы бойынша;
2. мерзімдік ақы алушы жасөспірімдерге – тиісті разрядтың мерзімдік ставкасы бойынша төленеді. Жеңілдік сағаттары жұмыс уақытының табелінде табады.
3. Нәрестені тамақтандыруға арналған үзіліс. Мұның өзі медицина мекемесі емізетін аналар мен 1 жасқа дейінгі балалары бар әйелдерге берген анықтамамен ресімделеді. Демалыс пен тамақтануға берілетін жалпы үзілістен басқа әрбір үш сағат сайын нәрестені тамақтандыруға арналған 30 минуттық қосымша үзілістер беріледі. Бұл үзілістер орташа сағаттық жалақы бойынша төленеді.
4. Демалыс уақытын төлеу. Еңбек заңдарына сәйкес жұмыс (күнтізбелік емес) жылында жұмысшылар мен қызметкерлерге бір рет демалыс беріледі. Демалыс алу құқығы сол кәсіпорында 11 ай үздіксіз жұмыс істегеннен кейін туындайды. Демалыстың ұзақтығын шаруашылық субъектісі белгілейді және кестеге сәйкес беріледі. Демалыс бұйрықпен немесе демалыс беру туралы жазбамен ресімделеді де, онда оның қандай мерзімге берілетіндігі мен ұзақтығы көрсетіледі. Демалысты төлеуге және пайдаланылмаған демалыс үшін өтемақы төлеуге арналған күндік орташа жалақы демалысқа кетер алдындағы 12 күнтізбелік айдың жалақысына орай анықталады (18.09.97 ж. №17/9340 Нұсқаулық).