Шпаргалка по "Экономике"

 

 

 

 

7.Мемлекеттік  басқару және мемлекеттік реттеу

Аралас экон.да экон.лық  ресурс\ды, объекті\ді, үдеріс\ді басқаруға  арналған ғылыми еңбек\ мен оқулық\да «мемл.тік басқару» ж\е «мемл.тік  реттеу» термин\і тұрақты түрде  кездеседі ж\е кеңінен қолданылады. Басқаруға арналған дерек көз\інде «реттеу» сөзі көп жағдай\да ЭМР-мен  байланыстырылады. Ал, «басқару» термині  тек қана экон.лық емес, сонымен  бірге саяси ж\е әлеуметтік сфераларда қолданыла береді. «Басқару» ж\е «реттеу» түсінік\ін шартты түрде экон.лық объекті\ге қатысты синоним\ деп қарастыруға да болар еді. Дегенмен, бұл мән-мәнісі бойынша бір-біріне жақын түсінік\дің экон.лық үдерістерге қатысты айырмашылық\ы бар. Реттеу –басқарудың құрамдас бөлігі. Яғни реттеу-басқарудың жекелеген көрінісі, ол басқару функция\ының бір бөлігі. Басқару- субъектінің мақсаты объекті іс-әрекетін субъектіге керекті арнаға бағыттау болса, реттеу басқару бағыт беретін экон.лық объекті қызметін түзетуді, дәлдеуді, икемдеуді, үйлестіруді жүзеге асырады. Басқаша айтқанда басқару толықтай қозғалыс, даму траекториясын анықтайды, ал реттеу тірек жоспар, бағдарлама траекториясын қалыптасқан жағдай\ға, қосымша талап\ға, ерекше мемл.тік мүдде\ге сәйкес түзетеді, өзгертеді ж\е дәлдейді. Басқару функция\ы – мақсатты анықтау, сараптау, болжау, жоспарлау, бағдарлама түзу, ұйымдастыру, ынталандыру, түзету, есептеу, бақылау қызметтері б.т. Мемл.тік реттеу негізінен экон.лық әдіс\ге, ынталандыру ж\е шектеу сипатындағы механизм\ арқылы рыноктың стихиялығы, монополизмге ұмтылысы сияқты белгі\ін жоюға н\е әлсіретуге бағытталады. Мемл.тік реттеу, сондай-ақ шаруашылық жүргізуші субъекті\дің елдің әлеу-экон дамуының басты мақсат\ына сәйкестігін, аймақ\ мен сала\дың экон.лық әлеуетті тиімді пайдалану, табиғи ресурс\ды, қоршаған ортаны қорғау міндет\ін тиімді ұйымдастыру істеріне назар аударады.

«Мемл.тік реттеу» сөз  тіркесі мағынасына оның объектіні  сыртқы басқаруы түсінігі дәлірек келеді, яғни мемл.тік реттеу ішкі басқаруды, өзін-өзі басқаруды толықтырады. Экон.лық объекті\дің өзіндік, ішкі басқару жүйесі бар. Бірақ, мұндай жүйе\ басқару функция\ы кешенін толыққанды жүзеге асыруға қабілетті емес, о\ басқару әрекет\ін жеке мүдде\іне  сай ыңғайластырады, сөйтіп жоғары сатылы мүдде\ге кедергі келтіруі мүмкін.

Сондықтан бұл объектілердегі өзін-өзі басқару, сыртқы, мемл.тік  реттеумен толықтырылады. Оны мемл.тік  аппарат жүзеге асырады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

8Экономикалық  өсудің негізгі факторлары және  құралдары

47 Экономикалық өсу:факторлары және мемлекеттік іс-шаралар

Экон.лық өсу деп ЖҰӨ, жалпы жиынтық өнім, ҰТ, ЖІӨ т.б. сияқты макроэк.лық көрсеткіш\ динамикасының  өзгеріс\і арқылы сипатталатын ұлттық шаруашылық дамуындағы оңды қозғалысты айтамыз. «Экономикалық өсу» негізінен сандық сипаттағы категория болып табылады. Бұл категорияның сандық мәні ретінде пайыздық өлшемдегі өсу қарқыны ж\е ЖІӨ-нің н\е ҰТ-тың өткен жылғы  салыстырмалы көрсеткіш\і алынады. Экон.лық өсудің негізгі мақсаты ұлттық шаруашылық қызметінің жағдайы мен сапасын қолайлы өзгерту, жақсарту ж\е жоғарылату екендігі белгілі мәселе. Бұл үн өндіріс тиімділігінің көрсеткіш\і мен сапалық дәрежесі әлемдік деңгей\ге ұмтылуы тиіс. Ал, бұл болса халықтың әл-ауқатын арттыру, оның табысы мен тұтынушылық деңгейін жоғарылатудың бірден-бір кепілі болып табылады. Кез-келген әлеу-экон жүйенің өміршеңдігі өндіріс және тұтыну құрылымына, ресурстық қамтамасыздандырылуына, іс-әрекет нәтижелілігіне байланысты. Егер мемл.тің негізгі мақсаты халықтың әл-ауқатының өсуіне қол жеткізу болса, ЭМР-дің мақсаты тиімді экон.лық өсуге жетудің алғышарт\ын жасап, соның негізінде елдің әлеу-экон дамуы деңгейін жоғарылату болып табылады. Экон өсудің сипатына сәйкес экстенсивті ж\е интенсивті фактор\ды бөліп қарастыруға болады. Айта кететін бір жәйт экон.лық дамудың аталған фактор\ы қазіргі кезде таза түрінде кездесе қоймайды. Дегенмен, экон өсудің экстенсивті типі фактор\дың сапалық жағынан өзгермей сандық тұрғыдан өсуін көрсетсе, өсудің интенсивті типі өндіріс құрал-жабдық\ы мен жұмысшы күшінің сапалық дамуын айғақтайды ж\е сонысымен өндіріс фактор\ының тиімділігін жоғарылатады. Экон өсудің сыртқы және ішкі фактор\ына келетін болсақ, онда көмірсутек шикізаттарына (мұнай, газ және т.б.) әлемдік баға\дың өсуі мемл.тік бюджет табыс\ын арттырып, экон өсуді қамтамасыз етеді. Бірақ, бұл сыртқы, конъюнктуралық фактор б.т. Экон өсу негізінен ішкі фактор\мен анықталуы тиіс. Олар: еңбек өнімділігін арттыру, өндіріс шығындарын кеміту, жалпы айтқанда экон.ның нақты секторының пайдалылығын жоғарылату. Бұл бағытта ҚР үкіметі бірқатар ірі жоба\ды жүзеге асыру мақсатында кластерлік жүйе\ жасап, технопарк\ құрып едәуір жетістік\ге қол жеткізіп отырғанын айта кету кк. Экон өсудің фактор\ы: Тікелей  фактор\: -Еңбек ресурс\ының саны мен сапасының өсуі. -  Негізгі капитал көлемінің өсуі ж\е сапалық құрамының жақсаруы.

-  Өндірісті  ұйымдастырумен  қатар технологияның  жетілдірілуі. -  Пайдаланатын табиғи ресурс\дың саны мен сапалылығының артуы. -  Қоғамдағы кәсіпкерлік қабілетінің өсуі.

Жанама  факторлар: - Сұраныс фактор\ы – тұтыну, инвестициялық, мемл шығын\дың өсуі.

- Ұсыныс фактор\ы –  бәсекенің дамуы, ресурс\дың бағасының   төмендеуі, несие алу  мүмкіншілігінің  өсуі. - Бөлу факторлары – қоғамдағы барлық ресурс\ды тиімді пайдалану.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

9.Экон  өсу теориялары және модельдері

Экон өсудің отандық теориясы марксистік мектеп жетістік\і негізінде дамығаны белгілі. Бұл теорияның негізінде 2 тұжырым жатыр: 1) ағылшынның классикалық саяси экономиясы қалыптастырып дамытқан экон өсу қарқынының қорлану нормасымен байланыстылығы; 2) социал-утопис\ден алынған экон өсуге өндіріс құрал-жабдық\ының қоғамдық меншікте болуының прогрессивті әсері. Социалистік жүйе елдеріндегі маркстік экон.лық сана тек қана жоғарыда көрсетілген бағыт\да дамиды. Ал, батыстық экон.лық ой-пікір экон.лық дамудың көптүрлілігі мен қайшылық\ын көрсетуге ұмтылып, экон өсудің көптеген назар аударарлық теория\ын, концепция\ын ж\е гипотеза\ын ұсынады. Соңғы онжылдық\дағы экон өсуге арналған зерттеу\ді 2 тұрғыдан қарастыруға болады. 1-ден батыстық экономис\ эконқ өсудің қысқа ж\е орта мерзімді модел\інен мақсаты ұзақ мерзімді экон өсу шарт\ын зерттеуге арналған модел\ге ауысып, даму стратегиясына байланысты жаңа құрал\ мен әдіс\ді табуға талпыныс жасауда. 2-ден, егер 2- дүн соғысқа дейінгі модел\ өз\інің мәні бойынша эконқ өсудің фактор\ын анықтауға бағытталып ж\е сол фактор\дың жұмыссыздыққа, пайда нормасының өзгеруіне әсерін зерттеуге арналған болса, соғыстан кейінгі жыл\дағы зерттеу\ экон өсу процесін дәлірек көрсетіп ж\е қандай болмасын экон.лық саясаттың әлеу\ сал\ының сандық мәнін анықтауға күш салды. Өткен ғасырдың 50 ж экон өсудің жаңа модел\і п.бола бастады. Оларға келесі іс-әрекет\ тән болды: -Ағымдағы экон өсудің алдағы әсерін матем.лық өрнектеу; Олардың мүмкіндік\ін зерттеу; -Мүмкіндік\ден тиімді экон өсу нұсқасын таңдау; -Тиімді экон өсу нұсқа\ынан уақытты үнемдейтін ж\е жоғары қарқынды ұстап тұратын нұсқа\ын ажыратып алу. Экон өсу туралы зерттеу\дегі осы неоклассикалық бағыт ұсынатын модел\дің молдығына қарамастан оның сандық сараптау үн пайдаланатын құралы біреу ғана, ол – өндірістік функция. Өндірістік функция өндіріс көлемін тек қана капитал ж\е еңбек фактор\ымен байланыста қарастырады. Қосфакторлы моделді ең 1- болып ұсынған ж\е өңдеуші өнеркәсіпте қолданған америкалық ғалым\ – математик Ч.Кобб ж\е экономист П.Дуглас болды. Олар талдап жасаған модель экон теорияда Кобб-Дуглас моделі деген атауға ие болды. Кейінірек Кобб-Дугластың өндірістік функциясын өндіріс фактор\ының көбейе түскен санын ескеретін экон өсу модел\ін талдап жасауда басқа ғалым\ да кеңінен пайдалана бастады. Неокейнсиандық типтегі модел\ қатарына Р.Харрод, Е.Домар, Н.Калдор, Э.Хансен ж\е т.б. модел\ін жатқызуға болады. Айталық ағылшын ғалымы Р.Харродтың концепциясы толық түрінде оның «экон.лық динамика теориясы туралы» еңбегінде баяндалған болатын. Р.Харрод экон өсу ерекшелік\ін көрсететін динамиканың бірқатар теңдеу\ін ұсынды. Мұнда ол келесі тұжырым\ды бөліп көрсетеді: а) Өсудің «кепілді» қарқыны дегеніміз тұрақты экон өсу траекториясын анықтай келе жинақ пен инвестиция\ тепе-теңдігіне қол жеткізетін жағдай б.т; ә) «табиғи» өсу қарқыны болса халық пен еңбек өнімділігі өсіміне сәйкес келуі тиіс, яғни ол өндірістің потенциалды мүмкіндік\імен бірдей болады. Танымал моделдердің қатарына Е.Домардың да моделін қосуға болады. Оның Р.Харрод моделінен айырмашылығы инвестицияның 2 ұдай рөлін ескеруінде. Оның пікірі бойынша табыс өсімі мен өнім өсімінің тепе-теңдігін қамтамасыз ететін экон өсу қарқынын анықтауға болады, яғни экон өсу үдерісіндегі жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсыныс тепе-теңдігін ұстап тұруға мүмкіндік\ бар ж\е о\ жеткілікті. Экон оқулықтарда аталған екі модель біріккен сипатта қарастырылып «Харрод-Домар» моделі ретінде белгілі.

 

 

 

 

 

 

10.Экономикалық  өсудің интенсивті типін өтуді  мемлекеттік реттеу

Егер өткен ғасырдың 90ж  ел экон.сын қарқынды өсу жолына бағыттау үн ең алдымен оны қалпына  келтіру әрекет\і жүзеге асырылған  болса, ендігі жерде интенсивті өсуді  қамтамасыз ететін шара\ қолданылуды. Экон өсудің интенсивті типінің мәні бойынша қосымша тұтыну құнын еңбекке тартылған жұмысшы күшінің еңбек өнімділігін арттыру, ұдайы өндіріс үдерісінің барлық элемент\ін сапалық жағынан жаңарту арқылы жасауға болады. Егер экон өсуді жұмыспен қамтуды сандық жағынан өсіру арқылы қамтамасыз етуге мүмкіндік болса о\ды интенсивтік сипаттағы фактор\мен біріктіру негізінде қолайлы әлеу-экон жағдай жасап, өндіріс дамуы қарқынын жеделдете түсіп, экон.лық тиімділігін арттыруға қол жеткізуге болады. Экон өсудің интенсивті типін қалыптастыру қосымша шығын\мен байланысты емес деген көзқарас та шаруашылық жүргізу практикасына қарама-қайшы көзқарас б.т. өндірісті интенсивтендіру арқылы кеңейту еңбек өнімділігін арттыру негізінде жүзеге асады.бұл техник прогресс пен еңбектің техникалық жарақтануына байланысты болғандықтан материалдық шығын\ды қажетсінеді. «өндірісті кеңейтудің басым интенсивті типі» жә\е «өндірісті интенсификациялау» категория\ындағы өзгешелік\ді түсіндірудің өзі едәуір қиыншылық\туғызады. Егер өндірісті ұлғайтудың басым интенсивті типі еңбек өнімділігін ж\е оның техникалық жарақтануын арттырумен байланысты экон өсудің әдісі болса, онда өндірісті интенсивтендіру дегеніміз өндіріс элемент\інің әрекетін ж\е о\ды пайдалану қарқынын күшейту б.т. Экон.лық мәні бойынша интенсивтендірудің процесс ретіндегі ерекшелігі, оның шығынсыз атқарылуында. Интенсивтендіру құрал-жабдық\ды қалыпты қуатына жеткізу мақсатында еңбек қарқынын жоғарылатумен байланысты мүмкін болады. К.Маркс интенсивтендіру ж\ ұдайы өндірісті ұлғайтудың интенсивті типі деген ұғым\ды ажыратқан болатын. Өндіріс құрал-жабдық\ын пайдалануды интенсивтендіру туралы ол былайша жазған еді: «Сол қалпындағы еңбек құрал-жабдық\ының, яғни сол қалпындағы негізгі капиталдың тиімділігін жыл сайынғы пайдалану уақытын ұлғайту арқылы да, сондай-ақ оны қолдануды интенсивтендіру арқылы да арттыруға болады». Маркс жұмысшы күшінің тұрақты саны жағдайында «авансталған капиталды көбейтпей-ақ» о\дың еңбек қарқындылығын арттыруға болатындығын да қарастырған еді. Интенсивтендіру экон өсудің интенсивті типімен өзара байланысты. Себебі, экон өсудің интенсивті типі елдің әлеу-экон дамуының салыстырмалы жоғары деңгейін көрсетеді же ол затқа айналған еңбектің қорлану көлемімен же жоғары білікті жұмысшы күшімен сипатталады. Экон өсуді орнықтыру үн мемл эклн саясаттың келесі проблема\ын қарастыруы кк: 1)қолайлы инвестициялық ж\е кәсіпкерлік жағдайды қамтамасыз ететін базалық заңнамалық негіз\ жасау: 2)мемл.тік міндеттеме\ді қолда бар ресурс\мен сәйкестендіру ж\е ресурс\ды мемл.тің базалық функция\ын орындауға шоғырландыру; 3)бюджеттік жүйенің тепе-теңдігіне ж\е оның қызметі тиімділігін артыруға қол жеткізу; 4)Қаз экон.сында прогрессивті құрылымдық өзгеріс\ді ынталандыру; 5)қаз.да әлемдік экон.ға интеграциялау үн қолайлы жағдай\ қалыптастыру;

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

11.Мемлекеттік  экономиканың саясат мәні

ЭМР-де биліктің жүргізіп отырған экон.лық саясаты маңызды рөл атқарады. Экон.лық саясат – бұл мемл, ел үкіметі жүргізетін экон.лық іс-әрекет\дің басты желісі, экон.лық үдеріс\ге қажетті бағыт берудегі мемл қолданатын шара\ жиынтығы. Экон саясатта үкімет жүзеге асырып жатқан курс өзінің тікелей көрінісін табады. Өзінің мәні бойынша экон саясат елдің, мемл.тің, халықтың мақсат\ы мен міндет\ін айқындап, күнделікті тәжірибеде іске асыруы қажет. Сонымен бірге, мемл.тің әлеу-экон ұстаным\ын практика жүзінде дәлелдейтін үкімет болғандықтан мемл.тік экон саясатта үкіметтің өзінің көзқарас\ы айқындалады. Азамат\дың экон саясатқа әсері, о\дың үкіметке әсері дәрежесімен шамалас келеді. Экон саясат мемл.тік ішкі ж\е сыртқы саясатпен, мемл.тік идеологиямен, әскери саясатпен тығыз байланыста мемл.тің саяси доктринасын сипаттайды. Сонымен бірге ол мемл.тік саясат жүргізудің экон.лық алғышарт\ын, экон.лық базисін құруға мүмкіндік\ туындатуы тиіс. Елдегі саяси күш\, партия\, қозғалыс\ мемл.тің экон.лық курсына, экон.лық саясатқа едәуір әсер ете алады. Экон.лық саясат заң\, президенттік жарлық\, үкімет қаулы\ы ж\е басқа да нормативтік акті\, мемл бағдарлама\, ағымдағы шешім\ арқылы жүзеге асады.

Мемл.тік экон саясат жүргізудің нақты құрал\ына, ең алдымен салық\, мемл шығын\, трансферттер сияқты фискалдық саясат тетіктері жатады. Фискалдық құрал\ көмегімен мемл көздеген мақсатқа ж\е оны атқару шара\ына сәйкес ақша ағын\ының көлемі мен бағытын өзгертуге мүмкіндік алады. Фискалдық құрал\мен қатар экон.лық саясаттың ақша-кредиттік құрал\ы да едәуір рөл атқарады. О\дың қатарында ақшаның жалпы массасы ж\е оған қол жетімділік, қарыз пайызының қойылымдары (ұлттық банктің есептік қойылымы, резервтеу нормасы, басқа да орталықтандырылған норматив\) бар. Сыртқы сауда ж\е сыртқы экон саясатта мемл экспорттық-импорттық тариф\ді, кедендік баж\ды, тауар\ мен капиталды әкелу мен әкетуге квота\ды қолданады. Толықтай алғанда мемл.тің экон саясат түр\іне фискалдық, монетарлық , сыртқы экон.лық іс-әрекет\ жатады. Ал, әлеу, құрылымдық, инвестициялық, институционалдық, аймақтық, аграрлық, ғылыми-техникалық, салықтық, банктік, бағалық, антимонополиялық, экологиялық, сыртқы экон.лық саясат мемл.тік экон.лық саясаттың құрамдас бөлік\і б.т.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

12.Мемлекеттік  экон.лық саясаттың мақсаттары

Мемл.тің мақсат\ы елдің әлеу-экон дамуы деңгейіне, тарихи-ұлттық дәстүр\ге тәуелді. Әрбір елдің өзіне тән басымдық\ы, мемл.тік даму талғам\ы болады. Бұ\ үкіметтің ұстанымын, қоғамдық пікірді, үстемдік құрушы сана-сезімді айқындайды.