Микроэкономика теориясының пәні

           P                                                             LRMC

                                                                                         LRAC

         P_Q

        P_2q

                                                            AC₂

                                                                                                         D

  LRAC₂                           AC₁

 

 LRAC_min

                                                                                                       MR

                                   q                Q           2q

73 сурет. Ұзақ мерзімдегі өндіріс көлемін оңтайландыру

 

Жоғарыда айтылғанның  негізінде бір маңызды түйін жасауға болады: монополиялық өндіріс жағдайларында баға мен ұсыныс араларындағы тәуелділікті білдіретін ұсыныстың қисық сызығы жоқ. Бұл қисық сызықты салу мүмкін емес, өйткені монополия жағдайларында баға мен ұсыныс арасында бірдей тәуелділігі болмайды. Шынында да, ұсыныс шамасы мұнда бағамен емес, сұраныстың икемділік деңгейімен анықталады. Өндірістің сол бір көлемінде монополиялық фирма сұранысқа байланысты әртүрлі баға белгілей алады, бір баға бойынша өнімнің көлемін өндіреді.

 

4.  Монополияның қоғамдық шығындары. Монополия билігінің көрсеткіштері

 

Монополияның қоғамдық шығындары – қоғамның пікірі бойынша  монополияның өмір сүруінің (болуының) жағымсыз салдары немесе нарықтың монополиялық құрылымы нәтижесіндегі қоғамдық әл-ауқаттың төмендеуі. Оларға жатады: «өлі салмақ» шығындары, Харбергер үшбұрыштары мен х – нәтижесіздігі. Монополия жағдайында нағыз бәсекелестікпен салыстырғанда, тұтынушылар жоғарылау баға бойынша өнімнің аз көлемін алады. Өндірістің аз көлемі дегеніміз оған қатысатын өндіріс факторларының аз саны. Ресурстарды жартылай пайдалану салдарынан қоғам көтерген шығындар «өлі салмақ» шығындары деп аталады. Олар ММ¹ Е көлеміне сәйкес (72 сурет). Жоғарылау бағаның екінші салдары – тұтынушы артығының қысқаруы (азаюы), ол Р_мАМ¹ үшбұрышпен көрсетілген. Алайда, өндіруші артығы, керісінше, өседі – ол Р_мМ¹, ММ¹, МС қисық сызығы мен координат өсі араларындағы фигураға сәйкес. Бұл көлемдер Харбергер үшбұрыштары деп аталады. Американдық экономист А. Харбергер олардың көмегімен монополияның қоғамдық шығындарын бағалауға тырысты. Тұтастай алғанда, Харбергер үшбұрыштардың өмір сүру (бар болу) идеясынан, «өлі салмақ» шығындарынан сияқты келесі түйін шығаруға болады: бағаның монополиялық белгілеу механизмі, Парето бойынша, тепе-теңдікті бұзып, қоғамдық әл-ауқатты төмендетеді. Монополия жағдайларында нәтижеліліктің төмендеуі мына себептерден болады: бәсекелес күштердің қысымы (әсері) жоқтығынан монополистің технологияны жетілдіруге, өнімнің сапасын көтеруге ынтасы төмендейді. Х. Лейбенстайн жасаған бұл болжау Х – нәтижесіздік деп аталады. Оны Й. Шумпетер жартылай жақтады. Шумпетердің дәлелі бойынша, монополия жағдайларында өндірісті жетілдіру және өнімді жақсарту үдерістері жалғаса береді, егер бәсекелес заңы әрекетте болса, монополистің жоғары пайдасы көптеген қаражатты дамуға жіберуіне мүмкіндік береді, бірақ Х – нәтижесіздік монополияның көптеген жағдайларында өзін көрсетеді. Барлық жоғарыда айтылғандар нарықтық (монополиялық) биліктің салдары болып табылатыны мәлім, яғни сатушының (немесе сатып алушының, егер монопсония жөнінде айтылса) нарық бағасына ықпал жасау, әсер ету қабілеттілігі. Оны өлшеу үшін келесі көрсеткіштер қолданады:

1. Лернердің  монополиялық билік индексі – мына формула бойынша анықталады: I_L = (P_M – MC)/P_M = 1/E_D,

мұнда  I_L – Лернер индексі

Р_М – монополиялық баға

МС – шекті шығындар

E_D – сұраныстың бағалық икемділігі

Нағыз бәсекелес жағдайларында  Р = МС болғандықтан, Лернер индексі бәсекелес фирма үшін 0 тең. Монополия жағдайларында Р>МС, Лернер индексі 0-ден – 1дейін аралықта жағымды сан болып келеді. Оның мағынасы неғұрлым 1-ге жақын, фирма соғұрлым көптеу монополиялық билікке ие. Тәжірибеде шекті шығындар шамасын есептеу оңай емес, сондықтан олардың орнына көбінесе орташа шығындарды пайдаланады, Лернер индексінің түрі келесідей көрінеді:

I_L = (P_M – АC)/PM

Бөлшектің алымы мен бөлгішін Q көбейтіп, алымында пайданы, бөлгішінде (валдық) жалпы табысты аламыз: I_L = П/ТR. Демек, фирманың жоғары пайдасы, Лернер индексіне сәйкес, монополиялық билігі барының көрсеткіші.

2. Херфиндаль  – Хиршман индексі – нарықта қызмет жасайтын барлық фирмалардың нарықтық үлесін көрсетуге мүмкіндік беретін нарықтық шоғырлануының көрсеткіші. Сондықтан Херфиндаль – Хиршман индексі олигополистік нарықты талдау үшін қолданады. Ол әр фирма сатуларының үлестер төртбұрыштары сомасы ретінде есептеледі:

I_HH = q₁² +q₂² +q₃² + … +q_n² = ∑q_i² , мұнда q_i – фирманың сату үлесі пайыздық білінуінде. Индекстің мағынасы неғұрлым көп, нарықтағы шоғырлану соғұрлым жоғары және фирмалардың нарықтық үлестерінің таратылуы (үлестіруі) соғұрлым бірдей болмайды. Егер нарық монополиялық болса, Херфиндаль – Хиршман индексі 10000 тең, өйткені q₁= 100. егер нарықта 100 фирма болса, I_HH = 100. Херфиндаль – Хиршман индексі монополияға қарсы саясаттағы тәжірибеде кең қолданады. АҚШ 1000 жетпейтін индекс шоғырланбаған деп есептеледі, 1800 жуық – орташа шоғырланған, 1800 астам – жоғары монополияланған.

3. Джини коэффициенті – фирмалардың пайыздық санына келетін нарықтың пайыздық үлесін көрсетеді де мына формула бойынша анықталады:

G = D/N, мұнда D – нарық көлемінің кумулятивті пайызы

N – нарықтағы фирмалар санының кумулятивті пайызы.

Егер Джини коэффициенті 0 тең болса, нарықтағы барлық фирмалардың  үлестері бірдей, Джини коэффициенті 1 тең болса, нарықта 1 фирма ғана бар. Коэффициент 1-ге неғұрлым жақын, нарықтағы шоғырлану соғұрлым жоғары.

 

5.  Монополиялардың мемлекеттік реттеуі.

 

Монополиялардың мемлекеттік реттеуінің мақсаты: монополияның жағымсыз жақтарын шектеу, атап айтқанда – көтеріңкі бағалар мен өндірістің төмен көлемін. Ол заң және экономикалық шаралар арқылы іске асырылады.

Заң шараларына жатады: бағалар мен нарықты бөлу туралы заңнамалық тиым салу, бірігу (қосуларды бақылау, тұтыну қызмет көрсетулер жиынтығын реттеу).

Экономикалық  шаралар – бағалар мен пайдалардың реттеуі: тура (бағаның жоғары және төмен шегін және пайданың шекті деңгейін реттеу) және жанама (салық салу). Енді бағаның жоғарғы шегін белгілеу ахуалын қарайық. Оның мақсаты: төменірек баға бойынша өндіріс көлемінің өсуі. Әдетте бұл шара табиғи монополия қызметтеріне қатысты. Мемлекет белгілеген баға, бір жағынан, фирмаға шығындарының жабуын қамтамасыз етіп, екіншіден, монополиялық пайдаға қол жеткізбеуін қадағалау. Монополистің ең алғашқы тепе-теңдігі Р_М баға мен Q_М  санға сәйкес келеді (74 сурет).

           P

                                                     MC

          P_M    MR                             

          P₁

      

          P_K

                                                            D

 

                            Q_M     Q₁      Q_K                       Q

74 сурет. «Бағаның жоғарғы шегін» белгілеу

 

«Бағаның жоғарғы шегін» Р₁ деңгейінде белгілеген соң, фирма – монополист монополиялық баға бойынша сату мүмкіндігі болмай, өзі нағыз бәсекелес сияқты өндіріс көлемін Q₁ дейін өсіреді. Сонымен мемлекеттік реттеу мақсаттары жетілген болып саналады. Мұндай шараның пайдалану шегі бар: «бағаның жоғарғы шегі» бәсекелес нарықтың бағасынан төмен түспеуге тиісті (онда, өндірістің өсуі емес, керісінше – төмендеуі басталады) және де монополиялық нарық бағасынан аспау керек. Енді жанама реттеу шарасын қарайық – тауар бірлігіне салық енгізу немесе пайдаға салынатын салық. Тауар салығын енгізгенде сұраныс икемділігінің дәрежесін есептеу қажет, өйткені оның жағымсыз салдары – өндіріс шығындарының өсуі, нәтижесінде монополист бағаны жоғарылатып, өндірісті азайтады. Егер сұраныс икемді болса, бағаның өсуі салық шамасынан аздау болып, монополиялық пайда тұтынушылар пайдасына қайта үлестіріледі (осы монополистің өнімін сатып алатын тұтынушылардың). Егер сұраныс икемсіз болса, монополияны мемлекеттік реттеу шарасы ретінде тауар салығын енгізуге болмайды, себебі бұл қоғамдық әл-ауқаттың одан сайын төмендеуіне әкеледі. Пайдаға салық енгізудің мақсаты: монополистің пайдасын кәдімгі (нормалы) деңгейге түсіру (пайдасының жартысын алу нәтижесінде). Бұл салық бағалар мен өндіріс көлеміне әсер етпейді, оны толық өндіруші көтереді. Нәтижесінде алынған салық түсімдеріне барлық тұтынушылар ие болады. Алайда, мұнда шектен шығуға болмайды, себебі салық салудың нәтижелілігі түсіп, өте жоғары салықтар, бағаның өте төмен шегі сияқты, жағымсыз салдарға әкеліп соғуы мүмкін.

 

Сұрақтар мен  тапсырмалар

Талқылауға  арналған сұрақтар

 

1. Нарықтық құрылым  түрі (тұрпаты) ретінде монополияның  мәнін ашыңыз.

Монополияның қандай түрлері сізге белгілі? Монополиялық билік көздері қандай?

2. Қысқа мерзімді кезеңде  монополист пайдасының өсу шарты  қандай?

3. Ұзақ мерзімді кезеңдегі монополистің тепе-теңдігін сипаттаңыз.

4. Монополияның қоғамдық  шығындары деген не?

5. Монополиялық билікті  анықтау үшін қандай көрсеткіштер  қолданады?

6. Монополия қызметін  реттеу мақсатымен мемлекет қандай  шараларды қолданады?

 

Есептер, жаттығулар, тестілер

 

1. Ұзақ мерзімде монополист нағыз бәсекелеске қарағанда:

а) өз кәсіпорын көлемін  өзгерте алмайды

б) саланы тастап кете алмайды

в) өндіріс көлемін өзгертеді

г) кәсіпорын көлемін өзгертуге мүдделі емес

д) басқа фирмалардың бәсекелестігінен қорғалған

2. Сақтандыру  компаниясы автокөлік фирмасын  сатып алды. Бұл қосылудың (бірігудің)  қай түрі?

а) конгломераттық

б) көлденең

в) тік

г) бұл қосылу емес

3. Көлденең және тік қосылудың (бірігудің) мысалдарын келтіріңіз

4. Монополиялық  өндіріс жағдайларындағы нарық  билігін іске асыру деген, ол ...

а) монополист ең жоғары бағаны белгілеуі мүмкін

б) монополистің бағасы шекті табыстан асып түседі

в) монополист кепілді түрде жоғары пайда алады

г) монополист тұтынушылардың сұранысын ескермеуі де мүмкін

д) барлық жауаптар дұрыс 

5. Монополист орташа табысының өндіріс көлемінен тәуелділік функциясы:

AR = 12 – q орташа шығындардың формуласы:

АС = (16 + q²)/q. Қысқа мерзімді кезеңдегі фирма пайдасының немесе шығынының көлемі қандай?

6. «А» және «В» фирмалар әр салада қызмет істейді, әр қайсысы өз саласында монополист. Екі фирманың шекті шығындары 10 долларға тең. «А» фирма өнім бірлігінің бағасы – 20 доллар. «В» фирма өнімнің бағасы белгісіз, «В» фирма өніміне сұраныс икемділігі 1,25 тең. Осы фирмалардың қайсысы көптеу монополиялық билікке ие?
7. Монополист өніміне сұраныс мына функциядан білінеді: Q_D = 40 – 2P. Ұзақ мерзімді шекті шығындар қисық сызықтарының ұлғаймалы бөлігі: .Қай деңгейде баға мен өндіріс көлемі белгіленеді. Егер мемлекет бағасының шегін «14» деңгейінде белгілесе, не болады?
8. Монополистің өндіріс көлемін, бағаларын сипаттайтын мәліметтер кестеде берілген:

Q	1	2	3	4	5	6	7
T	20	18	16	14	12	10	8

 MC тұрақты және «4» тең жағдайда пайданы жоғарылату, көбейту үшін монополист өндірістің қандай көлемін таңдау керек? Монополиялық нарықта қандай баға белгіленеді?

9. Ең жоғары  пайда алғысы келген монополист  өз өніміне бағаны төмендетеді,  егер ...

а) орташа шығындар түссе (төмендесе)

б) жарнамаға шығындар өссе

в) шекті табыс шекті шығындардан асса

г) шекті табыс ауыспалы шығыстармен теңелсе

д) орташа шығындар бағамен  теңелсе

10. Бір салада сату үлестері 60,30,10 тең 3 фирма қызмет жасайды, екінші салада сату үлестері 40,30,30 тең 3 фирма қызмет жасайды. Осы салалар үшін Херфиндаль – Хиршман индексін есептеңіз. Қайсысында индекс төмен болады? Ол ненің белгісі?

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

МОНОПОЛИЯ БӘСЕКЕЛЕСТІГІ

 

1.  Монополия бәсекелестік нарығының сипаттамасы

 

Монополия бәсекелестік теориясы ХХ ғасырдың 70-ші жылдарында ағылшын экономистер Дж. Роббинсон мен Э. Чемберленмен әзірленген. Бұл нарық түрі нағыз бәсекелестік және монополиямен бірдей сипатты бола тұра, қазіргі заманда ең таралған болып табылады. Монополия бәсекелестігінің ең басты белгісі – өнімнің әр түрлілігі, сондықтан кез келген фирма, нарық билігіне ие болып, өз ісінде монополист. Монополистік бәсекелестік нарығында көптеген бәсекелес – сатушылар, кіру кедергілерінің жоқтығы оны нағыз бәсекелестікке жақын қояды. Монополия бәсекелестік жағдайларында қызмет жасайтын фирма нарық билігіне ие болғандықтан, оның өніміне деген сұраныстың қисық сызығы төмен түседі. Сұраныс баға бойынша жоғары икемді, себебі, көптеген субтитут – тауарлары бар. Сондықтан, монополия бәсекелестік жағдайларда фирмалар баға бойынша емес, бағалық емес сипаттар бойынша бәсекеге түседі: сапа, сатудан кейінгі қызмет көрсету, орау. Өткізуді ынталандыру, жарнама, сауда белгілері мен сауда маркалары да маңызды рөл атқарады. Монополия бәсекелестік нарығының мысалдары: тамақ, киім, аяқ киім, тұрмыстық химия өнімдерінің өндірісі, қызмет көрсету.