Микроэкономика теориясының пәні

 

2.  Монополия бәсекелестігіндегі тепе-теңдік

 

Монополия бәсекелестік жағдайларында қызмет жасайтын фирманың қысқа мерзімді тепе-теңдігі (монополия бәсекелес фирма) нағыз бәсекелес фирманың тепе-теңдігіне сәйкес 75-а суретте ол Q_f оңтайлы көлемі (MR = MC болғанда) Р₁ бағасымен сатылған сұраныс икемді, бірақ ол деңгейіне дейін қысқаруы мүмкін, онда орташа шығындардың жабуы қамтамасыз етілмейді. Бұл жағдайда монополия бәсекелес фирма, монополист сияқты, сұранысқа байланысты 2 нұсқаның біреуін таңдайды: егер баға орташа ауыспалы шығындарды жапса, ол залалдарды азайтады, ал сұраныс оларды жабуға да жетпесе, фирма нарықтан шығады (кетеді).

                                                      

P                                               MC          P

                                                                                                         LRMC

P_f                                                                                                        

                                                     AC                                      AC

                                                      AVC                                                 LRAC                                                                                        

P_f¹                                                     P_f^LR

                                                          D_f

                                                  D_f¹

                                                                                                     D_f^LR                             

                            MR₁  MR_f

                                                                                          MR^LR            

а)                  Q_f¹     Q_f                         б)                  Q_f

75 сурет. Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді кезеңдегі монополия бәсекелестік жағдайлардағы шығаруды оңтайландыру

 

Жоғарыда айтқандай, нағыз  бәсекелестік жағдайларда орташа ауыспалы шығындардың ең аз мағыналарынан  жоғары жатқан шекті шығындардың  қисық сызықтарының бөлігі бәсекелес  фирма ұсынысының қисық сызығы болып келеді. Монополия жағдайларында фирманың ұсыныс қисық сызығы жоқ, себебі баға мен өндіріс көлемі араларында нақты тәуелділік жоқ. Ұзақ мерзімді кезеңде монополия бәсекелес фирма нағыз бәсекелестік жағдайлардағы себептердің салдарынан экономикалық пайданы алмайды: кіру кедергілердің жоқтығы, басқа фирмалар экономикалық пайда алу үшін салаға тез кіреді. Бұл әр фирманың нарықтық үлесін қысқартып, сұраныс икемділігінің өсуіне әкеледі. Сұраныстың қисық сызығы солға қарай жылжиды, экономикалық пайда 0 тең болғанша. Бұның салдарынан нарық тартымдылығын жоғалтып, ұзақ мерзімді тепе-теңдік жағдайға келеді. Белгіленген баға LRAC тең болып, монополия бәсекелестіктегі тепе-теңдіктің ұзақ мерзімді үлгісі теориялық түрде бәсекелес тепе-теңдіктің ұзақ мерзімді үлгісіне сәйкес. Бірақ, тәжірибеде бұл әрқашан осылай болмайды, себебі:

1) Жоғары сапалы тауарларды шығаратын фирмалар экономикалық пайда алады.

2) Нарықта маркетинг стратегиясы өте күшті, бірақ ол көптеген шығындарды қажет етеді (жарнама, тауарды жылжыту, тауар мен фирманың имиджін (атағын) құру және т.б.). Бұл шығындар кіру кедергілер рөлін атқаруы мүмкін.

 

3.  Монополия бәсекелестігінің салдары

 

Монополия бәсекелес тепе-теңдіктің салдарын монополия бәсекелестіктің шығындары деп атайды. Оларға келесілер жатады:

1. Ресурстардың толық пайдаланбауы, оны мына жайт көрсетеді: ұзақ мерзімді тепе-теңдік ең аз орташа ұзақ мерзімді шығындарда белгіленбейді. Чемберленнің пікірінше, осының салдарынан монополия бәсекелестік жағдайларда, нағыз бәсекелестік жағдайлармен салыстырғанда, фирманың нәтижелілігі аздау болады. Өндірістік қуаттардың жартылай жұмысының салдарынан қоғамдық әл-ауқат төмендейді.
2. Ұзақ мерзімді кезеңде баға шекті шығындардан асады, яғни монополия бәсекелестік жағдайларда шығарылған өнімнің қосымша бірліктері сол ресурстардың баламалы пайдалану нұсқасында шығаруға болатын өнімнен жоғары бағаланады. Бұл тұтынушы артығы қысқарады деген сөз.
3. Монополия бәсекелестік жағдайлардағы өндіріс көлемі нәтижеліден аз, ал баға нағыз бәсекелес нарықтағыдан жоғарылау.

Монополия бәсекелестігін нағыз бәсекелестікпен салыстыра келе, мынаны айтуға болады: монополия бәсекелестік жағдайында нарықта қажетті санынан көптеу фирмалар қатысады. Егер олардың саны нәтижелі болса, өнімнің көлемі төмендеу бағамен сатылушы еді. Бірақ, олай болу мүмкін емес, себебі нарықтағы фирмалар саны қысқарып, ол қалған фирмалардың нарық билігін күшейтуші еді. Сонымен, монополия бәсекелестікке тән монополия элементі тұйық шеңберді құрады. Жоғары баға өнімнің көп түрлеріне (кең ассортиментіне) тұтынушының төлемі ретінде қаралады.

 

Сұрақтар мен  тапсырмалар 

Талқылауға  арналған сұрақтар

 

1. Монополия бәсекелестік нарығын сипаттаңыз.
2. Монополистік бәсекелестік жағдайларда қысқа мерзімді тепе-теңдік қалай белгіленеді? Сондағы үдерістердің қайсысы нағыз бәсекелестікпен, қайсысы – монополиямен бірдей?
3. Ұзақ мерзімді тепе-теңдік қалай белгіленеді?
4. Монополия бәсекелестіктің шығындары қандай, олар немен себептеледі?

 

Есептер, жаттығулар, тестілер

 

1. Әр түрлі  өнімді шығаратын көптеген шағын  фирмалар сәйкес ...

а) олигополияға

б) монополистік бәсекелестікке

в) нағыз бәсекелестікке

г) монополияға

д) таза бәсекелестікке

2. Монополия бәсекелес жағдайлардағы ұзақ мерзімді тепе-теңдік деген, ол ...

а) Р = LRAC_min

б) Р = МС

в) фирмалар экономикалық табыс алмайтындығы

г) өндірісте барлық өндірістік ресурстар пайдаланады

3. Монополия бәсекелес нарықтың мысалын келтіріңіз. Егер нағыз бәсекелестік нарығы болса, онда қандай өзгерістер болушы еді? Осы мысалдың негізінде монополия бәсекелестігінің жағымды және жағымсыз жақтарын түсіндіріңіз.

4. Фирма монополия бәсекелес болып табылады. Оның шекті табысының функциясы: MR = 10 – 2q; ұзақ мерзімді шығындардың өсетін бөлігі: MC = 2q – 2. егер LRAC_min = 6, фирма өндірістік қуаттарының артығы қандай болады?

 

 

 

ОЛИГОПОЛИЯ

 

1.  Олигополия нарығы. Фирманың стратегиялық іс-әрекеті (мінез-құлқы)

 

Бірнеше ірі бәсекелес-өндіруші қызмет жасайтын нарық олигополия деп аталады. Көптеген өнеркәсіп өнімдерінің өндірісі таза олигополияның мысалдары болып келеді (болат, мыс, алюминий және т.б.); – автомобиль жасау, тұрмыстық техника өндірісі және т.б. Ауқым әсерімен себептелген олигополия сипаттары: шоғырланудың жоғары дәрежесі, өндірушілердің айтарлықтай нарық билігі. Олигополиялардың (монополиялардың да) пайда болуының негізгі себебі ретінде ауқым әсері болып табылады. Мысалы, АҚШ автомобиль өнеркәсібі қалыптасуының алғашқы сатысында 80 астам фирмалар қызмет жасады.

Ауқым әсерімен себептелген  көптеген банкроттық пен қосылулар (бірігулер) нәтижесінде бүгін бұл сала – олигополияның классикалық мысалы, мұнда тек қана 3 ірі компания қызмет жасайды). Басқа нарық үлгілерден айыратын олигополияның ең басты ерекшелігі – фирманың стратегиялық мінез-құлқы (іс-әрекеті). Олигополист-фирмалар бір-бірінен өзара тәуелді, өз бәсекелес басымдықтарын жоғалтпау үшін бір-бірімен санасуға тиісті. Олигополистер әрқашан «бәсекелестеріне қарап» өмір сүреді. Ол таңдаған өндірістің көлемі мен бағасы бәсекелестер өндірісінің көлемі мен бағаларынан жоғары дәрежедегі тәуелділікте, себебі олигополия нарығы аз ғана бәсекелес арасында бөлініп, әр қайсысының іс-әрекеті (мінез-құлқы) басқалардың жүріс-тұрысынан тәуелді. Сондықтан, пайданы көбейтуге ұмтылған олигополист шекті шығындар мен шекті түсімді теңдеудің классикалық әдісімен пайдалана алалмайды (яғни шекті түсім сұраныс функциясынан тәуелді). Осыған орай олигополия жағдайларында барлық фирмалар ұмтылатын тепе-теңдіктің бірыңғай нүктесі жоқ. Стратегиялық мінез-құлық (жүріс-тұрыс, іс-әрекет) сипатына байланысты олигополияның бірнеше үлгісі бар. Егер олигополист – фирмалар кооперативтік стратегияы пайдаланса, өндіріс көлемі мен бағалар монополиялық түріне жақындайды (бұндай стратегияның шекті түрі – картельді құру). Бұл жағдайда кооперативтелген олигополия туралы айтады. Егер олигополист – фирмалар бір-бірінен тәуелсіз қызмет жасаса, бағалар мен ұсыныстар бәсекелеске жақындайды (осындай іс-әрекеттің шекті түрі «бағалар соғысы»), ал нарық кооперативтелмеген олигополия деп аталады. Кооперативтелмеген олигополия жағдайларында бәсекелестердің (қарсыластардың) іс-қимылдарына қатысты болжамдарындағы айырмашылықтар басты рөл атқарады. Олигополистердің іс-қимылдары (әрекеттері) неменеге, неге мақсатталғанына байланысты – бағаны немесе өндіріс көлемін белгілеуге ме, сандық олигополия (фирма өндіріс көлемін белгілейді) мен бағалық олигополияны (фирмалар бағаларды белгілейді) айырады. Олигополияның бірінші үлгісін 1838 жылы француз математигі әрі экономисті А. Курно ұсынып, оны Курно дуополиясы деп атайды. Сол уақыттан бастап, қазіргі күндерге дейін олигополияның көптеген теориялары пайда болды. Негізгілерін қарайық:

1. Олигополияның кооперативтелмеген үлгілері – Курноның сандық дуополиясының үлгісі, Бертранның бағалық дуополиясының үлгісі, сандық олигополия үлгісі, сұраныстың сынық қисық сызығы;
2. Кооперативтелген олигополия үлгілері – картель мен баға белгілеуге және ықтималдық теория негізінде ойындар теориясына кедергі болатын бағалық көшбасшылық (жетекшілік).

 

2. Олигополия үлгілері

 

Курно дуополиясы. Олигополияның ең қарапайым үлгісі нарықта тек қана 2 бәсекелес – фирманың болуын ұйғарады. Бұл жағдай дуополия деп аталады. Курно үлгісінің алғышарты: олигополист – фирмалар өнім шығару көлемі бойынша (өнім біртүсті) бірдей шешім қабылдай отыра, бәсекелестің өндіріс көлемін тұрақты шама ретінде қарайды. Олигополия нарығында А және В фирмалары бар дейік (76-а сурет). Нарықтық сұраныс = D, ал шекті шығындар тұрақты. А фирмасы өндіріс көлемі жөнінде шешімдерді қабылдайды. Егер ол В фирмасы ештеңе де өндірмейді деп болжау жасаса, оның ұсынысы Q құрайды. Егер ол В фирмасының өндіріс көлемі Q тең деп болжаса, өзінің өніміне деген сұранысының төмен және солға, D₁ деңгейіне дейін ауысуы деп түсінеді де, өнімнің Q бірлігін өндіреді. В фирма ұсынысы көбеюін ары қарай болжай отыра, А фирмасы өнім шығарымын сәйкес санға азайтып, нәтижесінде өндіріс көлемін ынталандыратын жаңа нүктелерді табады. Бәсекелестің іс-қимылдарын дұрыс бағалай отыра, әр фирма өз үшін осы жағдайда пайданы жоғарылатуға мүмкіндік беретін оңтайлы стратегияны таңдайды. 76-б суретте фирмалар шекті шығындар деңгейінде өндірсе, (нағыз бәсекелестік жағдайларда сияқты) осы нарықта болуы мүмкін бәсекелестік тепе-теңдік көрсетілген. Бұл жағдайда олардың пайдасы кәдімгі (нольдік) болушы еді.

Курноның олигополиялық моделі фирмалар үшін ұтымды, себебі ол экономикалық пайда алуға мүмкіндік береді.

P_A                                                          Q^A

В фирманың әсер тигізу қисық сызықтары

                                                           Q^A₁                          бәсекелес тепе-теңдік

                                                                                                                                                                                       

                                                             Q^A₂                                                  Шарттардың

                                                               D                                                          қисық сызық-

                                                   MC  Q^A₃                                                           тары                                                                                                                               

                                                           Q^A*                                         

D₁  Q^A₄                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                        MR 

                             MR₂  MR₁ 

         Q₂    Q₁              Q                   Q_A             Q^B₁ Q^B₂  Q^B*  Q^B₃           Q^B

                                        

             76 сурет. Әсер тигізу қисық сызықтары (а) және тепе-теңдік()

 

Бертран дуополиясы. Бертран дуополиясы Курно дуополиясына өте ұқсас, бұл үлгідегі олигополистер бәсекелестерінің өндіріс көлеміне емес, бағалардың өзгеруіне ғана назар аударады. Бәсекелес өнімге бағаны түсіреді деп болжай отыра, А фирмасы, пайдасын жоғалтқысы келмей, бағасын түсіреді. Курно үлгісінде өткізгендей сәйкес операциялардан кейін біз А фирманың В фирмасы баға өзгеруіне тигізген әсерінің қисық сызығын табамыз. Сондай әдіс арқылы В фирманың А фирмасы баға өзгеруіне тигізген әсерінің қисық сызығын табамыз. Сол әдіспен Бертран тепе-теңдігі – бағалар кеңістігінде әсер тигізу қисық сызықтарының қиылысу нүктесінде табылады (77 сурет).

       P^A                                    В фирманың әсер тигізу қисық

сызықтары

 

                                                                     А фирманың әсер тигізу қисық

            сызықтары

        

 

 

 

           45°

 

                                                             P^B

77 сурет. Бертран тепе-теңдігі

 

Бертран үлгісінің Курно  үлгісінен айырмашылығы: 2 әсер тигізу қисық сызықтары ұлғаймалы. Ол Бертран дуополистерінің бағалары Курно дуополистердің шығаруларына кері, жақындасу үрдісін көрсетеді. Осыған орай, Бертран үлгісінде тепе-теңдік жағдайдағы баға әр фирманың шекті шығындарына тең болады, әйтпесе нарықта тұтастай иеленуге ұмтылып, фирмалар бағаларын төмендете береді, бәрі де және шекті шығындар да бірдейленгенше. Бұл жағдайда да алынатын пайда нөлдік болып шығады. Курно мен Бертран үлгілерінің маңызды айырмашылығы келесіде: Курно үлгісінде нағыз бәсекелестік нәтижеге жету тек олигополистер санын көбейткен жағдайда ғана мүмкін. Бертран үлгісінде нағыз бәсекелестік нәтиже монополиядан дуополияға ауысқанда келеді. Бұл айырмашылықтың себебі: Курнода сұраныс қисық сызығы төмен түседі, ал Бертранда сұраныс икемді, сондықтан бағаның түсуі әрқашан пайдалы, егер ол МС жоғары тұрса. Екі үлгінің де шала жақтары бар: