Сұраныс пен ұсыныстың теориясы және әдіснамалық және тәжірибелік рөлі

^{Алайда бұл жағдайда үстеме пайда алу мүмкіндігі баржаңа фирмалар осы салаға ұмтылады. Өнім ұсынысы өсе бастайды да, фирмалардың арасындағы бәсекенің нәтижесі бағаның төмендеуіне және «квазирентаның» жоғалуына әкеледі. (15, б-суретте) кері жағдай көрсетілген: орта шығындар өндірістің қандай көлемі болса да нарықтық бағадан асып түседі. Мұндай жағдайда үйлесімді өндіhісте фирма тек өзі шеккен зиянын барынша азайтаы (торланған P₂C₂LM тік бұрышының ауданы кішкентай ғана). Осындай жағдайда фирмалар нарықтан кетеді, өнім ұсынысы қысқарады, шекті фирма «қарапайым пайда» алғанша баға өсебастайды.}

^{15-графигі}

 

        ^{MC     MC}

^{РС               МС        АС       PC         PC}

 ^{P’                        М       MR                             M}

          ^{C2          L        P3}

 

^{C’                 P2        MR} 

                              ^L

 

^O

                      ^{Q1     Q     Q2  Q   Q3          Q}

^{А)     Б)    С)}

^{Шекті табыстың сызығы орта шығындар қисық сызығын  тек жанап өткенде (15,в сурет) жалпы саудадан түсірілген жалпы шығынға дәлме-дәл болады. Фирманың пайдасы қарапайым болады, өйткені оның өнімнің бағасы орта шығындарға тең болады. Бұл жағдайда сала қызмет ететін фирмалардың санының өзгеру тенденциясы байқалмайды, бұл сала тепе-теңдік жағдайында.(МС=MP=P=AC). Баға өскенде фирма жоғары қарай Мс қисық сызығы бойынша қощғалады. Басқаша айтқанда шекті шығындар қисық сызығының ұлғаймалы тарауы (М нүктесінен жоғары) нақты түрде оның қысқа уақыттың ұсынысының қисық сызығы болады.}

 

 

 

^{ІІІ-ТАРАУ. Сұраныс пен ұсыныс тепе-теңдігі туралы жалпы    теорияның түйіні}

^{3.1 Сұраныс пен ұсыныстың уақытша тепе-теңдігі.}

^{Баланыстың  қарапайым жағдайын немесе тепе –теңдікті, біз адам өз тілектерінің бірін өзінің тікелей  еңбегімен қанағаттандыратын  кездегі тілек пен әрекет күші арасынан байқаймыз. Әрине, табиғи тауар айырбасы жүйесінде де толық тепе-теңдікке жету мүмкін, бірақ баспа-бас айырбас, сатып алу –сату жүйесінен тарихи жағынан бұрын болып өткенімен, кейбір қатынастарда күрделірек, ал құнның қарапайым, нағыз тепе-теңдік оқиғалары нарықта, өркнеиеттің биігірек сатыларында кездеседі. Сондықтан қазіргі заман өмірінде күнделікті кездесетін сауда келісімдеріне көшеміз, мысалы үшін, аудан қалашығында орналасқан дәнді дақылдардың нарығын  аламыз және қарапайымдылық үшін, барлық дәнді дақылдардың бұл нарықта квартері үшін 36 шилл. Алуға дайын 600 квартерден көп емес дәнді дақыл бар дейік, бірақ тағы да бір жүз квартерден көп емес дәді дақыл бар дейік, бірақ тағы да бір жүз квартер иелері 36 шилл. Бағаға, ал тағы 300 квартер иелері -37 шилл. Баға тек 600 квартерге сатып алушыларды қызықтырады да, тағы 100 квартер тек 36 шилл. Бағамен, ал тағы 200 квартер -35шилл. бағамен сатылуы мүмкін.}

^{36 шилл. Бағаны нағыз тепе-теңдік  бағасы деп айтуға  кейбір негіздер  бар, егер оны ең бастапқыда белгілегенде және ақырына дейін ұстап отырғанда, ол сұраныс пен ұсынысты дәл теңестіретін еді, (басқаша айтқанда, сатып алушылар бұл бағамен сатуға келісетін мөлшері дәл теңесер еді) және солай болғандықтан, нарықтың жағдаятын терең білетін әрбір саудагер дәл осындай бағаның белгілеуіне есеп жасайды.}

^{Келтірілген мысалда, нарықтың көпшілігінде әрекет ететін нақты  жағдайларға сәйкестеніп  отыратын, мүмкін болатын  жасырын жағдай қамтылған, бірақ оның өзі  ақталмайтындай жағдайларда  кең таралуына кедергі жасау үшін, оны дәл анықтау керек. Біз, сатып алушылар төлеуге дайын, ал сатушылар 700 квартер  үшін алуға дайын сомаға алғашқы келісімдердің жоғары немесе төменгі бағамен жасалуы, ықпал жасай алмайтынын айтпақпыз.}

^{Тауарлар  нарығында көрсетілген мүмкін жағдайға кірмей қалатын жәйттер сирек және елеулі емес, бірақ жұмысшы күші нарығында олар өте жиі және айтарлықтай маңызды. Жұмысшы ашықтан жасқанғанда, оның ақша мұқтаждығы (ол үшін олардың шекті пайдылылығы) аса жоғары және егер ол бастапқыдан-ақ ең нашар келісім-шарт жасаса және төменгі жалақыға жұмысқа жалданса, оның мұқтаждығы өзгеріссіз қала береді және ол өз еңбегін төменгі мөлшерімен сатуды жалғастыратын болады. Тауар нарыында келісім жасау бойынша артықшылықтар екі жақтың арасында біркелкі бөлінуі әбден мүмкін бола алса, жұмысшы күші нарығында артықшылық оның, сатушыларының емес, сатып алушыларының жағында жиірек болады, сондықтан бұлай болуы барынша мүмкін.}  

 

^{3.2 Қалыпты сұраныс пен өскелең қайтарым заңы тұрғысындағы ұсыныстың тепе-теңдігі}

 

^{Тауарларды сатуға ұсынылатын бағалардың төмендеуі әрқашан  да сұранысқа бір  бағытта әсер етеді. Сұраныс көрсетілетін тәуелділікте едәуір немесе шамалы өсуі мүмкін; бағаның төмендеуімен ашылатын мүмкіншіліктер негізінде, осы тауарды  қолданудың жаңа түрлерін жасау үшін немесе бар түрлерін кеңейту үшін азды –көпті уақыт керек болуы мүмкін.}

^{Жеке  фирмадағы өндірістің мүмкіншіліктерін реттеуші себептер, жалпы өндіріс  салаларының көлемін  басқаратын заңдармен  салыстырғанда мүлдем басқа заңдармен  шатастырылған.}

^{Жекек тұлғаның өмір жолын  тарихын жалпы  адамзат тарихына айналдыруға болмайтыны сияқты жеке фирманың тарихын өндіріс  салаларының тарихына айналдыруға болмайды. Дегенмен, адамзат  тарихы – ол жеке адамдар тариыхының салдары өз кезегінде  кең нарықтарға арналған жиынтық өндіріс –ол жеке өндірушілердің өз өндірісін ұлғайтуға немесе қысқартуына түрткі болатын уәждердің нәтижесі.}

^{Қалыпты сұраныс пен ұсыныс өзгерістері теориясы мен барынша толық  түрде қанағаттандыру доктринасы арасындағы қатынас.}

^{Тауарға қалыпты сұранстың өсуінен бағаның өсуі туындауы мүмкін, сол бойынша ол тауардың қайсыбір саны өз сатып алушыларын таба алады немесе мұның өзі дәл оның санының кез келген баға бойынша сатып алушыларды таба алатындай артуы сияқты.}

^{Дәл осылай, қалыпты ұсынысты кеңейту осы немесе басқа бағамен сатылуы мүмкін санының өсуін және белгілі бір санның сатылуы мүмкін болатын бағаның төмендеуін білдіреді.}

^{Сонымен, біз қалыпты сұраныс  өсуінің салдарын, осы тауардың тұрақты, кемімелі немесе үдемелі  қайтарым заңына бағыну сәйкестігіне қарай, үш жақты қарастыруымыз керек, яғни іс жүзінде оның ұсыныс бағасы кез келген санында тұрақты ма, әлде анының өсу деңгейіне қарай үдемелі ме, немесе кемімелі ме?}

^{Сұраныс өте икемді болған жағдайда, қалыпты  ұсынысты қамтамасыз ететін мүмкіншіліктерді шамалы ғана кеңейту мысалы, жаңа өнертабыс, машиналарды қолданудың жаңа түрі, ұсыныстың жаңа және арзадау қайнарларын ашу, салықты жою немесе көтермелеу демеу қаржысының енгізілуі - өндірістің аса зор кеңеюін және бағаның түсуін шақыруға қабілетті.}

^{Енді  ұсыныс шарттары өзгеруінің тұтынуға артықтығы  мен рентаға мүмкін болатын ықпалын  қарастырамыз.}

^{Біріншіден, өндіріс үдемелі  қайтарым заңына бағынышты, ал ұсыныс бағасы оның барлық келесі сандары  үшін бірдей болғанда, осы тауарды тұтынушылардың артықтығы, өндірушіге төлеудің өсуімен салыстырғанда көбірек мөлшерге қысқарады, демек, нақты салыққа байланысты жағдайда – мемлекеттік қазынаға салықтың жалпы түсуімен салыстырғанда, көбірек мөлшерге қысқарады.}

^{Десек те, тауар кемімелі қайтарым заңына бағынса , салық оның бағасын жоғарылата және оның тұтынуын қысқарта отырып, салықтан бөлек, оны өндірудің басқа шығындарын төмендетеді; нәтижесінде ұсыныс бағасы, салықтың толық сомасымен салыстырғанда біршама азырақ мөлшерге көтеріледі.}

^{Шынында да, көрсетілген доктринаның сұраныс пен ұсыныстың әрбір тепе-тең жағдайын барынша қанағаттану жағдайы деп есептеуге толық болады-дегенге саятын түсіндіру бар. Сұраныс бағасы ұсыныс бағасынан артық болып тұрғанда, айырбас сатып алушыға да, сатушыға да, немесе екеуіне бірдей артығымен қанағаттандыру беретін баға бойынша жүзеге аса алатыны ақиқат.}

^{Сұраныс пен ұсыныстың  тепе-тең жағдайы  – бұл барынша  қанағаттану жағдайы, тек сол тар  мәнінде дұрыс, егер екі мүделлес жақтардың  жиынтық қанағаттануы тепе-теңдіктің өзіне қол жеткізгенше және егер тепе-теңдік жағдайы деңгейінен жоғары кез келген өндіріс көлемін тұрақты ұстап тұру мүмкін болмаса, сатып алушылар мен сатушылардың әрқайсысы жеке адам ретінде өз мүделлері тұрғысынан әрекет етеді.}

^{Аса қарапайым болып  көрінетін ойға сәйкес, қоғам өзінің кемімелі қайтарым заңына бағынатын табыстарына  немесе өндірген тауарларына салық салады және сол салықты өскелең қайтарым заңы барынша күшті көрінетін тауарлар өндірісіне көтермелеу, демеу қаржы түрінде қолданылады.}

^{Енді  осы жоғарыда айтылғандардың өзі доктринаға енгізілуі тиіс екінші ірі шек қоюдың мәнін көрсету үшін жеткілікті, атап айтқанда жалпы барынша қанағаттандыруға әрбір жеке адамды, құралдарын өзінің тілектеріне ең жақсы жауап бер}

^{етіндей әдіспен жұмсауын қолдап, көтермелеу жолымен қол жетеді.}     

^{3.3 Тұтынушылық мінез-құлық теориясының негіздері}

^{Әр  тұтынушы алдында  үш сұрақ тұрады: 1. Не сатып алу керек? 2. Қанша тұрады? 3. Сауда  жасауға ақшам  жете ме?}

^{Бірінші сұраққа жауап  беру үшін, заттың тұтынушыға пайдалылығын анықтап алу керек. Екінші сұраққа жауап беру үшін бағаны зерттеп, үшінші сұраққа жауап беруден бұрын тұтынушы табысын анықтау қажет.}

^{Осы үш пайдалылық, баға жіне табыс проблемалары тұтынушы мінез-құлық  теориясының мазмұнын қарайды. Осылардың  өзара байланысын анықтауға тырысайық}

^{Игілік  пайдалылығы –  бұл экономикалық игіліктің бір  немесе бірнеше адам қажзеттіліктерінқанағаттандыру қабілеті. Зерттеу  нәтижесінде ХІХғ мынандай заңдылық анықталды: біртіндеп тұтынатын  қандай да бір игілік бөлігінің тұтынушы үшін пайдалылығы азая түседі. Бұл кезде тұтынушылар қалауы тұрақты, ал тұтыну қызметі үздіксіз, сондықтан әр нүктеде дифференциялданады деп есептеледі.}

  

^{а)                                                                                           ә)}

^{TU   max           MU} 

                         

 

 

   ^{0        0}

^{A B           Q                A    B     Q}    

 

^{16-графигі Жалпы (а) және шекті (ә) пайдалылық}

^{Бүл Q игілік көлемінің кез келген кішігірім өсуіне жалпы аайдалылық  - TU өсуінің сәйкес келетінін білдіреді.(16, а- сызбасын қараңыз). Жалпы пайдалылық игілік саны өсуіне қарай біртіндеп өссе де игіліктіңәр қосымша бірлігінің шекті пайдалылығы = MU тоқтамастан азая береді.(16ә-сызбасын қарңыз).}

^{Жалпы пайдалылықты максимум қанағаттандырк шекті пайдалылық нөлге тең болғанда А нүктесіне жетеді. Бұл игілік қажеттілікті толық қанағаттандырады дегенді білдіреді.}

^{Егер  ары қарайғы тұтыну зиян әкелсе (игіліктің  шекті пайдалылығы  теріс), жалпы пайдалылық төмендейді (екі графитегі  АВ сызығын қараңыз). Саны көбірек болған сайын осы игіліктің қосымша әр бірлігінің біз үшін құндылығы азая түседі. Сонымен игілік бағасы жалпы емес, тұтынушы үшін оның шекті пеайдалылығымен анықталады. Экономикалық игіліктің тұтынушы шекті пайдалылығы төмендейтін болғандықтан, өндіруші өз өнімінің қосымша санын бағаны төмендеткен кезде ғана сата алады. Шекті пайдалылықты азаю заңы сұранысты анықтау негізінде жатыр.}

^{Пайдалылық  қызметі – игілік санының өсуіне байланысты оның шекті пайдалылығының азаюына көрсететін қызмет:}

^MU=d(TU)/dQ

^{Ондағы  MU – шекті пайдалылық, ол осы игіліктің жалпы пайдалылығының жеке туындысына тең.}

^{Тұтынушы  таңдауы – бұл  ресурстар шектеулігі жағдайында рационалды  тұтынушының пайдалылығы  қызметін арттырушы  таңдау.}

^{Пайдалылық  қызметі – тұтынушының  ақша табысы кез келген игілікті сатып алуға жұмсалған әр соңғы теңге бірдей шекті пайдалылық әкелетіндей болып бөлінген жағдайда максимумге жетеді(артады).}

^{Пайдалылықтың максимумге жету ережесі  бірқатар тұжырымдар жасауға мүмкіндік  береді.}

^{Шынында, егер:}

               ^{= болса онда:}

              ^{= және т.б.}

 

^{Сондықтан игіліктің кез  келген n-нің шекті  пайдалылықтары арасындағы арақатынас олардың  бағаларының арақатынасына  тең болады, яғни:}

                 ^{MU₁:…: MU_n=P₁P_2::…:P_n}

^{Өлшенген  шекті пайдалылықты мынау арқылы белгілейді:}

⁼

^{Ондағы  λ – ақшаның шекті пайдалылығы.}

^{Сонымен, ақша бірлігінің шекті  пайдалылығы тепе-теңдікте пайдаланудың түрлі  варианттарында тең. Жалпы түрінде  былай жазуға болады:}

^{MU₁=P₁ λ}

^{Бұл игіліктің шекті  пайдалылығы тұтынушының  шекті шығындарына  тең болады дегенді  білдіреді. Сонымен, ақылмен істелген тұтынушылық таңдау қосымша пайда (SП) мен қосымша шығындарды (SШ) салыстыруды ғана емес, олардың арасындағы  SП= SШ тепе-теңдікті де білдіреді.}

^{Немқұрайлылық қисығы тұтынушы үшін пайдалылығы бір, екі экономикалық игіліктің түрлі  комбинацияларын  көрсетеді.}