Сұраныс пен ұсыныстың теориясы және әдіснамалық және тәжірибелік рөлі

 

^{Сұраныстың икемділігі туралы пайымдаулар жалпы бағаның ұсынысқа}

^{әсерін  талдағанда да қолдануға болады. Ұсыныстың икемділігі ол нарыққа шығарылған тауарлардың санының бәсекелік бағаның салыстырмалы өзгеруіне сәйкес салыстырмалы өзгеруәнәі көрсеткіші.}

^{Ұсыныстың икемділігі – бұл бағаның 1% -ке өзгеруі ұсыныс  көлемінің қанша %-ке  өзгеретінін анықтайтын көрсеткіш.}

^{Е_РS =    Q_х%}

^Р_у%

^{Мұнда: Е_р S  - ұсыныстың икемділігі,}

             ^{Q% - ұсыныстың көлемінің қатысты өзгеруі}

             ^{Р% - бағаның қатысты өзгеруі.}

 

 

^{Дәл сондай икемділіктегі ұсыныстың үш сызығы бар. Тауар ұсынысының икемділігі көп факторларға тәуелді: әр түрлі кәсіпорындардағы жекелеген шығындардың жіктелуінен, өндірістік қуаттардың толық істеуінен, еркін жұмыс күші болуынан, капиталдың бір саладан екінші салаға тез ауысуынан және т.б.}

^{Сұраныс пен ұсыныстың  икемділігі туралы айтқанда, яғни баға өзгергенде сұраныс пен ұсыныстың  қанша өзгеретіні туралы айтқанда, біз  бұл өзгерістер бір  ауқытта болатынын, сондықтан уақыт икемділіктің бір факторына айналатынын еске сақтауымыз керек. Осыған байланысты нарықтық тепе-теңдік түсінігін сұраныс пен ұсыныстың келісуін уақытты есепке ала отырып талдауымыз керек.}

^{Айталық, бір тауарға кенеттен сұраныс көбейеді. Бұл тауарға ұсыныс бірден  көбеюі мүмкін емес болғандықтан, лезділік тепе-теңдік жағдайы бағаны жоғарылатуымен  ғана сипатталады. Ұсыныс қисығы нольдік икемділік тік сызығы болады және сұраныс қисығының жағдайына ауысуы тепе-теңдіктің Р₂ бағасын өсіреді.}

^{Қысқа мезгілді тепе-теңдік  (3.1. графигі) жағдайында  осы нарықта істейтін кәсіпорындардың саны өзгермейді. Бірақ ұсыныс біршама ұлғаяды. Бірақ ұсыныс біршама ұлғаяды және d₂ қисығы сәл ғана еңкейген болады, өйткені кәсіпкерлер бар өндірістік қуаттарды қарқынды пайдаланады. Бұл жағдайда ұсыныс көлемі Q₃ –ке дейін азырақ өседі, ал тепе-теңдік P₃-бағасы төмен болады.}

^{Ұзақ тепе-теңдік (3.2. графигі) қарағанда  ұсыныс өзгерген сұранысқа  толық бейімделеді. Жоғары бағалар жаңа қуаттар жасауға  жағдай жасайды, ал салаларға  жаңа кәсіпкерлер келеді, ұсыныс көлемі Q_4- ке дейін өсті, тепе-теңдіктің бағасы бұрынғыдан да көп төмендеді.}

^{Сонымен, ұсыныс икемділігі қаралып  отырған уақыи  кезеңі ұлғайған сайын  өседі, ал ол қарапайым  бағалардың қалыптасуына  жәрдемдеседі. Сұраныс  пен ұсыныстың икемділікке керісінше мән ретінде аяқталуы бағаның икемділігі ұғымына байланысты. Ол сұраныс пен ұсыныстың өзгеруінің бағаға әсерін білдіреді.}

^{7.1. ГРАФИГІ                       7.2. ГРАФИГІ                     7.3. ГРАФИГІ}

^{P                                          P                                    P}                        

           ^{S₁                                                                                    S₂}

                           ^{P₂                                                    P₂                               S₃}

^{P₂                                 P₄}

                                                                                                                   ^D₂                                                        

            ^P₃

                       ^{D₂                                                                      d₂                 P₁                                D₁}

^{p₁                      D₁                         p₁                            d₁                           P₃}

            

     ^{Q₁                     Q    Q₂    Q₃         Q                     Q₁    Q₄    Q}

 

 

  ^{Сұраныс әңгіме  болғанда, төлем қабілеті  бар сұраныс туралы  болады. Сондықтан,  жоғарыда көрсеткендей  сұранысқа әсер  ететін аса маңызды  факторларының бірі  табыстар деңгейі.  Табыстар өзгергенде тауарларға сұраныс та әрқалай өзгереді. Бұл жағдайда табысқа байланысты сұраныстың икемділігі туады. Тауарлардың басым бөлігінде  табыстар мен сұраныстың арасындағы тікелей тәуелділік бар, яғни табыс өсуімен сұраныс көбейеді. Алайда, кейбір жағдайларда кері тәуелділік болуы мүмкін. Әдетте мұндай жағдай елдің кедей бөлігі тұтынатын, тұтыну қасиеттері төмен, тауарларға қатысты. Табыстар өскен сайын картоп, нан сияқтытағам өнімдеріне сқраныс азаяды, өйткені тұтынушылар өз рационалдарына көп ет, көкеніс және жеміс-жидектер кіргізуге мүмкіндік алады.}

^{Сұраныс икемділігмен тауарлар бағаларының тербелуі басқа тауарлардың бағаларының өзгеруіне әрқалай әсер етеді. Мысалы, икемсіз сұраныс пен тауар бағасы өссе, онда осы тауарды сатып алу шығыны өседі, ал бұл тұрақты табысқа басқа тауарларға сұранысты азайтады және олардың бағасын төмендетеді.}

 

^{2.2 Сұраныс пен пайдалалық}

 

^{Бәрімізге белгілі, сатып алушы тауарды  өз қажетіліктерін өтеу үшін сатып алады. Бұл жалпы және ешқандай даусыз ереже. Біріншіден, адамның  қажетіліктерінің үлкен  бөлігі ерте ме кешпе  қанағатандырмайды, яғни игілікті пайдалануына байланысты біртіндеп өтеледі. Екіншіден, қажеттіліктерді жартылай қанағаттандырудан толық қанағаттандыруға өту табан астында емес, көптеген сатылардан өту арқылы мүмкін болады. Бірақ, қажеттіліктерді өтеу дәрежесі барған сайын кемісе, игілік пайдалылығы тұтынушыларға да сол игіліктің кемісе, игілік пайдалылығы тұтынушыларға да сол игіліктің саны өскен сайын кемиді. Мысалы, адам үшін, бірінші бөлшек тағам ең үлкен пайдалылық болса, тамағы тойған сайын әрбір келесі бөлшек барған сайын аз пайдалылықта болады. Пайдалылықтың азаю процесін барынша дәл баяндау үшін экономикалық ғылымда шекті пайдалылық ұғымы қолданылады, яғни тауардың соңғы бөлігіне қосылаты қосымша пайдалылық. Осы ұғымды пайдаланып шекті пайдалылықтың азаю заңын тұжырымдаймыз, яғни тұтынылған тауардың саны өскен сайын оның шекті пайдалылығы кемиді.}

   ^{5-суретте  абциссаға тұтынылған  тауардың Q санын  саламыз ординатаға  жалпы U пайдаланайық. Тұтынылған тауардың  саны өскен сайын,  жалпы пайдалылық  өседі, бірақ пайдалылықтың  өсімі әрбір жаңа бөлік тауарда  нөлге жеткенше, қысқарады. Егер игілікті шексіз кіші бөліктерге бөлуге болады деп жорамалдасақ, онда жалпы пайдалылықтың өсуінің бәсеңдеуін баспалдақты диаграмма түрінде емес, үздіксіз дөңес сызық ретінде бейнелеуге болады.}

 

 

 

^{В    а-сурет                                       В}                                             

   ^{------------------------}                                                                                              

^{8 ------------------------    6 ----}     

^{6-------------------------            4 ------}

^{4-------------------------             2----------}                                                

^{2-------------------------               --------------}                                                

^{0       2       4      6      8    Q     0     2    4     6     Q      б-сурет}         

^5,

 

^{8-суретінде тауарлар саны көбейген сайын азаятын шекті пайдалылық МU тік бұрыштар түрінде түсірілген.}

^{Осы айтқандардан шығаратын  қорытынды: шекті  пайдалылықтың мөлшері  тауардың саны мен  соған қажетіліктің дәрежесіне тәуелді  болады. Сонымен бірге адамның әр түрлі қарқындылық дәрежесімен сипатталатын қажетіліктері көп болады. Қажетіліктердің қарқындылығын бағалау субъективті болғанмен, объективті түрде бірінші шұғыл қажетіліктерді маңыздылығы кем қажеттіліктерден айтуға болады. Қажетіліктердін қанағаттандыруды адам ең шұғыл қажетіліктерден бастайды да, біртіндеп шұғылдығы аздауға көшеді, осындай қимылдардың арқасында ең соңында тұтынылған игіліктердің шекті пайдалылығы бірдей болады. Бірақ адам рыноктан қажетті игілікті сатып алғанда, әр түрлі сомадағы ақша мөлшерін жұмсайды. Өйткені әр тауардың өз бағасы бар.} 

^{Егер  игіліктің шектік пайдалылығын оның бағасына бөлсек, онда өлшенген шекті пайдалылықты табамыз. Осыны еске ала отырып, әрбір тұтынушыны жекелеген тұтыну түрлерін қашан шекті пайдалылық бағаға пропорционалды болғанша, немесе өлшенген шекті пайдалылықтар бірдей болғанша кеңітеді.}

^{Қарапайым тілмен айтқандағ  етке жұмсалған соңғы  теңге, нан немесе апельсинге жұмсалған  соңғы теңгенің келтірген  пайдасындай пайда  келтіру керек. Тұтыну тепе-теңдігінің бұл шартын былай бейнелеуге болады:}

         ^{MU₁=MU₂…=MU₃=…MY_n}

    ^{P        P₂          P₃           P_n}

^{Бұл жерде MU – жеке тауарлардың пайдалылығы, ал Р – олардың бағасы.}

^{Маржиналистік теорияда шекті пайдалылықтың  абсоллютті мөлшерін сандық өлшеу мәселесі маңызды орын алады.}

^{Ал  енді өзінің бір қалыпты  ақшалай табысының  барлығын тұтынуға жұмсайтын  тұтынушыны алайық. Қарапайымдылық үшін ол тек екі тауар  түрін: А,В сатып  алады деп пайымдылық, әрине сатып алушыға  тең жалпы пайдалылық беретін бұл тауарлардың санының кейбір қисындасулары бар. Мысалы, екі А тауары мен үш В тауары қандай жалпы пайдалылыққа берсе, үш А тауар мен екі В тауары сондай жалпы пайдалылық беред т.с. с. Бір тауардан бас тарту көп көлемде басқа тауар алумен өтеледі. А және В тауарларының бұл қисындасуларына тұтынушы сондықтан талғаусыздық білдіреді.}

  ^{Егер бұл қисындасуларды  графикпен көрсетсек,  онда талғаусыздықтың  ырғақты қисық  сызығын аламыз. Бұл  қисық сызық былайша  жүргізілген, егер  тұтынушы оның  бойындағы қандай нүктені де қаласа, олар ол үшін бірдей қалауы болар еді және оған қалай қиылыстыруды алары бәрібір болар еді. И2 қисығы бұл сансыз көп қисықтардың біреуі ғана.              ( 9-сурет.)}

^{Егер  қажетілікті қанағаттандырудың  жоғары деңгейін алатын болсақ, онда қисық сызық басқаша түрге ие болады. 6, а суретте пунктирлі сызықпен сол А және В тауарларының тек кейбір мүмкін талғаусыздық қисық сызықтары көрсетілген.}

^{Жоғарыда келісілген шартымыз бойынша  тұтынушы бір қалыпты  ақшалай табыс  табады. Ол мейлі  күніне 6 теңге жұмысын: оның 1,5 теңгесін А тауарын алуға, В тауарларының қандайда болса қиыстырылуына тұтынушы өз ақшасын жарата алады. 9-суретте тік сызық –тұтынушының}

^{тұтыну  мүмкіндіктерінің сызығы}

 

 

 

 

 

 

 

        ^{(9-сурет.)}

^{В                                            В                                          В}          

      ^{V3                                                                                        Қ      V2}

^{8V1    6     К 6}

^{6                                              4 -----}

^{4                                      V4     2---------}                                                

^{2                               V2                                 L                                                V2}

  ^{0       2      4      6      8     V     0     2    4     6     V                0      2    4    6     A}

                ^{а)                                            б)                                            в)}

 

 

^.

^{Енді қисық  сызығын талғаусыздық қисық сызық графигіне салайық}

^{(9в-сурет). Тұтынушы табыстың осы деңгейде тек түзу сызықпен қозғала алады. Ол айқыны өзі барынша үлкен пайдалылық алатын нүктеге, яғни ең жоғарғы мүмкіндік талғаусыздық қисығына К нүктесінде тұтыну мүмкіндіктерінің сызығы талғаусыздық қисығына тиеді. Осы ол жететін ең жоғары қисық сызық болады.}

^{Тепе-теңдік жағдайында тауар бағасы оның шектік пайдалылығына пропорционал болады. Шекті пайдалалықтың қисық сызығын талдау тұтынушының аса артықтығы (тұтынушысы рентасы) сияқты маңызды категорияны да ұғынуға жағдай жасайды. Бұл категорияның мәні мынада: тұтынушы әрбір тауарға, өзіне бағалылығы барынша төмен тауардың соңғысының шектік пайдалылығына тең, бірдей баға төлейді. Ал. Бұл дегеніміз, соңғыдан бұрынғы әрбір тауардан тұтынушы кейбір пайда алады. Тұтынушы рентасы идеясын графика түрінде былай бейнелеуге болады.}