Батыс Қазақстан экономикалық ауданындағы отын-энергетика кешенінің даму мәселелері

Бүгінгі күні республикада стратегиялық мәні бар екі ірі газ қойма орналасқан: оңтүстікте – Ақыр-Тоба (0,2 млрд м3 ), батыста – Базойлық (3,6 млрд м3 ).

Қазақстан Республикасы жыл сайын 35 млрд м3  астам табиғи газ өндіру мүмкіндігіне ие, бірақ нақты жағдайда бұл көрсеткіш көптеген есе аз (6 таблица).

Республиканың газ өнеркәсібінің бұндай жағдайда болу себептері бірнеше. Мысалы, елде соңғы уақытта газ кен орындарын жасақтауға дұрыс көңіл бөлінген жоқ. Мемлекет халықаралық газ нарығына қол жеткізуі жеткіліксіз дәрежеде. Газөткізгіштер жүйесі өз бетімен жеткілікті дәрежеде жұмыс жасай алмайды, себебі кезінде ол жалпыодақтық құрылым бөлігі ретінде құрылған.

     Қазақ газ өңдеу зауыты Жаңа Өзен қаласында орналасқан. Жобалық қуаты жылына 2,9 млрд. текше метр газ қабылдау және 1,5 млрд. текше метр газ өңдеу. Зауыттың бірінші кезегі 1973 жылы іске қосылды. Зауыт Маңғыстау облысындағы өзіне біршама жақын орналасқан Өзен, Теңге, Жетібай, Тасболат және Ақтас кен орындарынан жеткізілген газдарды өңдейді. Сұйытылған газ, пропан – бутанды фракция және тазартылған отын газын өндірумен қатар, зауытта 1979 жылы этандық қондырғы орнатылды, ол Ақтау пластмассалар зауытын этан шикізатымен қамтамасыз етеді. Сол сияқты зауытта мұнай ұңғымаларын газлифтілік игеруді қамтамасыз етуге қажетті газды компромирлау қуатымен жабдықталған.

     Теңіз газ өңдеу зауыты газды күкірттен арылту және тазартылған газ өндіру, сол сияқты Атырау облысындағы Теңіз мұнайлы – газды кен орынының шикізатынан сұйытылған газ алу мақсатында тұрғызылған. Қуаты жылына 2,5 млрд. текше метр газ өңдеу. Зауыт 1991 жылы іске қосылды, ол төмендегі операцияларды жүзеге асырады: шикі мұнай, газ қоспаларын сепарациялау; газ құрамынан қышқыл түрбелшектерді аластау; сұйық және қатты күйдегі күкірттер алу; алынған көмірсутек газдарын олардан тауарлық өнім алу мақсатында фракциялау т.б. Зауыт 2001 жылдан бастап шикі газдың бүкіл мөлшерін олардан еуропалық стандартқа сәйкес  келетін экспорттық пропан мен бутан алу үшін өңдейді. Қазіргі кезде екі жоба жүзеге асырылуда, олар – зауыттың Екінші Кезегінің Жобасы (ЕКЖ) және мұнай беру қарқынын көбейту мақсатында қойнауытқа Шикі Газ Айдау (ШГА) жобасы. Зауыттың ЕКЖ бөлікшесінде мұнай мен газды сепарациялау, шикі мұнайды тұрақтандыру, газды күкірттен арылту және сұйытылған көмірсутектерді, күкіртті т.с.с. бөліп алу қондырғылары орналасатын болады. ШГА бөлікшесінде газды жоғары қысымдарға дейін сығымдайтын арнаулы компрессор  орнатылады, бұл іс-шара газды жинауышқа айдау мақсатында жүргізіледі. 2005 жылы зауыттың екінші кезегі өндіріске енгізілуі тиіс, бұл зауыттың қуатын жылына 14 млрд текше метрге дейін жоғарлататын болады.

        Жаңажол газ өңдеу зауыты Ақтөбе облысында, ол 1984 жылы іске қосылды. Зауыт өзімен аттас Жаңажол кен орыннан алынған ілеспе мұнай газын өңдейді (6-кесте).

        2003 жылы зауыттың екінші кезегі іске қосылуына байланысты, оның өңдеу қуаты жылына 1,4 млрд текше метрге дейін артты. Қазір зауыттың үшінші кезегі монтаждалуда. Ол біткеннен кейін зауыт Жаңажол газын ғана емес, өзге де жақын орналасқан кен орындардың газын да өңдейтін болады, бұл зауыт қуатын жылына 4 млрд текше метрге дейін жеткізуге мүмкіндік береді деп жоспарлануда.

        Қазіргі кезде Қазақстанда үш газ өңдеу зауыты жұмыс істейді, олардың жалпылама қуаты жылына 6,85 млрд текше метр газ өңдеу.  

64

6-кесте - Жаңажол газ өңдеу зауытында газ өңдеу және өндіру мөл

Қорытынды

       Бүгінгі кезде мұнай өндіру ондығының басты елдері Сауд Аравиясы, Иран, Кувейт, Нигерия т.б. мемлекеттердің мұнайды өндіру, сату, түскен қаржыны жұмсау және шетел компанияларымен жұмыс жасау тәртібін білгеніміз жөн. Өйткені,еліміздегі мұнайгаз саласы экономиканың басқа салаларын және әлеуметтік саланы дамытудың негізгі табыс көзі.Мұнайды өндірудің көлемін он жылдан кейін 100 млн тоннаға жеткізгенді басты мақсат еткеннен гөрі әрбір миллион тоннадан алынатын ақшалай түсім мен таза пайданың көлемін арттырған маңызды. Сонымен қатар,мұнай өнімдерінің өзіндік құны мен бағасы төмен болса, онда өз елімізде өндірілетін басқа өнімдерінің өзіндік құны мен бағасы төмен болып, олардың бәсекеге қабілеттілігі артады.

      Сарапшылардың бақылауы бойынша, Батыс Қазақстан аймағы шетел инвестициясының мөлшері жөнінен ТМД-дағы ең ірі шетел капиталын жұмсау сферасына айналып отыр. Батыс инвесторларының ойынша, республикада Ресей мен ТМД-ның басқа да елдерімен салыстырғанда анағұрлым қолайлы инвестициялық  ахуал қалыптасуда.

      Статистика мәліметтеріне сүйенсек, тікелей шетел инвестициясының жалпы көлемінің 60%-дан астамын мұнай өндіру және өңдеуге жұмсалған инвестиция құрайды. Инвестиция көлемінде шетел инвесторы қаржыларының Батыс Қазақстан (92%), Маңғыстау(66%) және Ақтөбе (75%) облыстарының негізгі капиталына үлесі өте көп.Біріккен және шетел компанияларының негізгі капиталына инвестицияның басым үлесі трансұлттық компаниялармен тікелей бағаланады.

      Мұнай және газ өңдеу, өндіру және сатумен айналысатын жоғары дамыған елдердің әлемдік тәжірибесі ішкі нарықты қорғау мақсатында кәсіби бірлестіктер құру, тұрақты және жоғары пайдалылықты қамтамасыз ету, қазіргі нақты қалыптасқан жағдайларға сәйкес экономикалық және саяси стратегияларды өңдеу қажеттілігін көрсетеді.

Қазақстан Республикасының одан әрі әлемдік мұнай бизнесі сферасына ену үшін бір жағынан (энергия ресурстарына еркін қол жеткізу), әлемдік масштабта экономикалық өміршеңдікке күрестің жалғасуын және екінші жағынан әсер ету сферасын ұлғайту үшін күресті ескеру керек.

     Сонымен қатар мұнайгаз өнеркәсібіне жаңа ивестиция мәселесін мұнайгаз өндіру бірлестіктерінің өздерінің есебінен шешу анағұрлым тиімді. Бұл отын-энергетикалық кешен кәсіпорындарына жинақтау қорына ақша құралдарын жинақтауға мүмкіндік бермейтін көп деңгейлі шиеленіскен салық жүйесін түбегейлі қайта қарау жағдайында мүмкін болады. Тек осы жағдайда ғана Батыс Қазақстан аймағының мұнай және газ өнеркәсібіндегі жағдайда жалпы сауықтыруға қол жеткізуге және осы салалардағы инвестициялық процестер жанданады.

        Жалпы мұнайды шикізат есебінде сатқаннан гөрі оның өнімдерін сату 5-7 есе пайдалы екендігі соңғы жылдары көп айтылып жүрсе де, ешқандай мәнді нәтиже бермей отыр.

         Экономикалық мәселелер жөнінде бүгінгі жағдайларда энергетикалық салалармен бірге Батыс Қазақстан аймағы Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздігін болашақта қамтамасыз ете алатын ұлттық экономиканың басымдықты басқа да салаларын анықтау керек.

        Батыс Қазақстан аймағының мұнайгаз кешенін дамытудың төмендегідей  бағыттары анықталған:

-         Каспий теңізінің қазақстандық секторында іздеу-барлау жұмыстарын жүргізу;

-         Экспорттық мүмкіндіктерді кеңейту;

-         Мұнай өңдеу зауыттарын модернизациялау және мұнайгаз өңдеу қуаттылығын арттыру;

-         Каспий теңізінің қазақстандық секторын игеру үшін қажет инфрақұрылымды қалыптастыру;

-   Мұнай газ құрал-жабдықтарының  өңдірісі және қызмет көрсету сферасын дамыту;

-    Инвестиция тартуды қамтамасыз ететін құқықтық заңнаманы өңдеу және т.б.

        Болашақ мұнай державасы түрінде көрінетін біздің еліміз өз территориясында мұнай өндіру жұмыстарын жүргізетін  шаруашылық  жүргізуші субъектілерді алдыңғы қатарлы технологиялық құрал-жабдықтарымен қамтамасыз ету қажет.

Пайдаланылған әдебиеттер

1.      Надиров Н.К.  Высоковязкие нефты и природные битумы.– Алматы:              «Ғылым», 2001. – 152 с.

2.      Байдосов З.Б., Сейтпагамбетов Ж.С.,Султангалиева Г.С., Нуржанов Р.Н. Актюбинская нефть: История и современность. -Ақтөбе: 2000.- 67 с.

3.      Надиров Н.К.  Нефтегазовый комплекс Казахстана. // Нефть и газ. №2. – 25с.

4.      Қазақстанның мұнай энциклопедиясы. – Алматы: «Мұнайшы қоғамдық қоры», 2005. -1-т.- 297 б.

5.      Күлімбетов С. Ақтөбе мұнайы: Кеше, бүгін және болашақта.- Ақтөбе: 2005. – 57 б.

6.      Ердавлетов С.Р.  Экономическая и социальная география Казахстана.- Алматы: «Қазақ университеті», 1998.- 118с.

7.      Ақтөбе облысының географиялық даму мәселелері ( табиғи-экономикалық-экологиялық аспект) /Ғылыми-тақырыптық жинақ/. - Ақтөбе: 2006. - 78 б.

8.      Сегедин Р.А. Рассказ о геологии Актюбинской области и богатствах ее недр. - Ақтөбе: 2002.-94 с.

9.      Мирзоев М.А. Маңғыстау: ғасырлар дауысы.- Алматы: 1994. – 64 б.

10. Шаукенбаев Т. Экономика нефтяной промышленности Казахстана. – Орал: 1999. – 114 с.

11. Азербаев Е.Р. Стратегия и социально-экономическая эффективность развития газовой промышленности Казахстана. – Орал: 1999.- 98 с.

12. Ақтөбе энциклопедиясы. - Ақтөбе: «Отандастар – Полиграфия», 2001.-199 б.

13. Бейсенова А.С. Исторические основы географических исследований Казахстана. – Алматы: 2001.- 211 с.

14. Ғалымов А.Ғ. Батыс Қазақстан облысының географиясы. – Алматы: «Рауан», 1994.- 57 б.

15. Абдулин А.А. Геология и минеральные ресурсы Казахстана. – Алматы: «Ғылым», 1994. - 337 с.

16. Геологические строение Казахстана / под ред.  Г.Г.Бекжанова.- Алматы: Академия минеральных ресурсов Республики Казахстан, 2000. – 222 с.

17. Казахстан возможности инвестиций в минерально-сырьевой сектор.- Алматы: 1994. – 191 с.

18. Сейітов Н.С., т.б. Қазақстан геологиясы. – Алматы: 2000.- 71 б.

19. Галимов М.А. Экономико-географические проблемы формирования нефтегозохимического комплекса Западного Казахстана: Автореферат канд. геогр. наук. – М.: 1999. – 14 с.

20. Сейфуллина Т.А. Экономико-географические проблемы развития нефтегазового комплекса Казахстана в условиях вхождения республики в мировую экономику:Автореферат канд. геогр. наук. – Алматы: 1999. – 19 с.

21. Каренов Р.С. Минерально-сырьевой комплекс Казахстана в условиях рыночной экономики. – Алматы: 2000. – 201 с.

22. Алтаев Ш.А., Каренов Р.С. Развитие техники и технологии угледобычи в Карагандинском бассейне. - Алма-Ата: 1992. – 59 с.

23. Чернегов Ю.А., Аверченков А.А., Гумилевский А.С. Научно-технический прогресс и эффективность минерально-сырьевого комплекса. – М.: 1990. – 91 с.

24. Родионова И. А., Бунакова Т.М. Экономическая география. – М.: «Московский лицей», 1999. -337 с.

25. Алисов Н.В., Хорев Б.С. Экономическая и социальная география мира (общий обзор). – М.: « Гардарики», 2001. – 219 с.

26. Лавров С.Б. Глобальные проблемы современности. – СПб.: 1993. -105 с.

27. Шлихтер С.Б. География мировой транспортной системы. Взаимодействие транспорта и территориальных систем хозяйства. – М.: Издательство «МГУ», 1995. – 296 с.

28. Липец Ю.Г. и др. География мирового хозяйства. – М.: «Владос», 1999. – 155 с.

29. Голубчик М.М., Файбусович Э.Л. Экономическая и социальная география. – М.: 2003. -163 с.

30. Сейтов Н. Тектоника плит и офиолитовые зоны Казахстана. – Алматы: «Наука», 1988. - 112с.