Валюталық жүйе мәні элементтер

        Бұл процесс Шығыс Европа елдеріне де тән. Мысалы, Венгрияда* экспорттан түскен түсім еркін айырбасталатын валютаға түсетін болса, алынған түсім міндетті түрде өкілетті банктерге өткізілуі қажет және түскен күннен бастап 8 күн ішінде ұлттық валютаға айырбасталуы қажет және керісінше.

    Кейбір  жағдайларда экспортерлер валюталық  түсімдерді белгілі бір мерзім ішінде қайтаруы қажет, мысалы Болгарияда – бір ай, Польшада – екі ай ішінде. Ол банкаралық валюталық нарықта сатылынуы мүмкін. Шоттағы қалдықтарды резиденттер өз еркі бойынша қолданады (Румыния). Басқа елдерде (Венгрия) экспорттық түсімдерді қайтару уақытын шектеу қолданылмайды. Бұл жағдайда, ішкі саудалық қызметпен айналысатын кәсіпорындар ұлттық банкке экспорттық операциялар бойынша төленбеген талаптарды көрсететін есеп берулерді ұсынуы қажет.

    90 жылдары болған көптеген ахуалдар, экономисттер мен саясатшылдарды  валюталық қатынасға деген көз-қарастарын  қайтадан қарастыруға алып келді.  Бұған, сондай-ақ бірқатар елдер  де әсер етті: Чили, Индия, Қытай,  Малайзия.

    Оңтүстік-Шығыс  Азия елдерінде ұлттық валюта бағамы ірі сауда серіктестерінің қоржынына  қатысты белгіленеді. Нарықтық механизмінің әсер етуі жағдайында валюталық операцияларды  либерализациялау позитивті сәт  болып табыла отырып, сондай-ақ дамушы және де дамыған елдер үшін өте тиімді.

    Экономикалық  бірлік және даму ұйымының (ЭБДҰ) елдері белгілі деңгейде валюталық шектеу тәжірбиесін қолдануына тура келді. Бұндай шараны енгізудің қажеттілігі  екінші дүние жүзілік соғыстың әсерінен туындады. 50 жылдары валюталық шектеу, экономикалық өсуді қолдау мақсатында, мемлекеттің оған белсенді араласуына негізделген саясатының құрамына кірді. Капитал қозғалысына шектеу қою 80  жылдың    аяғына  дейін кеңінен қолданылды.

    Қаржы секторының тиімділігін жоғарлату  және ұлттық нарықтың және оның құралдарының тартымдылығын қамтамасыз ету валюталық  қатынасды либерализациялауды талап  етті. Қолданыстағы шектеулер нарықтың бір бөлігінің нашарлауына, халықаралық  аренада қаржы құралдарының бәсеке қабілеттігінің төмендеуіне, қаржылық қызмет шығындарының өсуіне алып келді. Валюталық қатынас нәтижесінде  орта және шағын бизнес дискриминациясы  болды: несие ұйымдары ірі және трансұлттық  компаниялармен жұмыс істеуге тырысты.       

    ЭБДҰ  тәжірбиесі, тұрақсыздық жағдайында қатынас тиімділігінің төмендейтінін  көрсетті. Қаржылық сектордың жоғары деңгейде дамуы,  капитал қозғалысын әкімшілдік әдіспен қатынасдың нәтижелілігін  төмендетеді. Ал керісінше, капитал  нарығы нашар дамыған елдерде  валюталық қатынас өте тиімді болған, мысалы, Греция және Исландия елдерінде.

    Көптеген  елдерде либерализациялау процесі  ұзақ уақытқа созылды. Соғыстан кейінгі  кезеңде ағымдағы операциялар шотының толық конвертациялануға көшуі 10 жыл уақытты алды. Испания мен Португалия ХВҚ Жарғысының VIII бабына тек 80 жылдың аяғында, ал Турция мен Греция 1990-1993 жылдары қосылды. Капитал операциялары шоты бойынша шектеулерді алып тастау да ұзақ уақытты қажет етті.

    Либерализацияға өту Канада елінде көп уақытты  қажет етпеді: 1950 жылдың қыркүйек айынан 1951 жылдың желтоқсан айы. Сондай-ақ, Германия мен Ұлыбритания да осындай  уақыт аралығын қажет етті.

    80 жылдың орта шенінде либерализациялау  процесі біршама жылдамдатылды. 1986-1987 жылдары Франция, Финляндия,  Норвегия және Швеция елдері  қолданыстағы шектеулерді төмендетіп, 5 жылдан кейін валюталық қатынасды толығымен қолданыстан шығарып тастады. Италия либерализациялау процесін екі жыл ішінде аяқтады. Бұл, біріншіден, 1988 жылы ЕО елдері үшін либерализациялауды міндетті етіп жасаған, Директива күшінің енуімен, екіншіден, қаржы секторының дамуымен, үшіншіден, қатынас өзектілігінің төмендеуімен түсіндіріледі.

    Либерализациялау  процесі толығымен аяқталған  елдерге, валюталық шектеу тәжірибесіне қайтадан оралу өте қиынға түседі. ХВҚ жүргізген зерттеулері, әкімшілік шектеулерді қолданған елдерде, инвесторлар тәуекел үшін жоғары төлемді талап етеді. Бұдан мынадай қорытынды жасауға болады, күйзеліс болған кездің өзінде валюталық қатынасға қайта оралудың қажеті жоқ. Парсы шығанағында болған соғыс кезінде Турция капиталы үлкен көлемде сыртқа ағылды, бірақ өз валютасының конвертациялануына ешқандай шек қойған жоқ. Елдің либерализация қағидаларын ұстануы, ұлттық валютаға деген сенімнің қайтадан артуына және капиталдың қайтадан қайтауына әсер етті.

    ЭБДҰ  елдері, либерализациялау процесін күйзеліске ұшырау тәуекелі төмен және кез-келген бизнестің негізгі элементі болып  табылатын операциялардан бастады. Сондықтан, шетелге жіберілетін  тікелей инвестициялар бірінші  кезекте либерализацияланды да, ал портфельді инвестициялар кейінге  қалдырылды. Сондай-ақ, сауда несиелеріне  шектеуді алып тастау, қаржылыққа қарағанда  біршама кейінірек жүргізілді.

    Либерализациялау  процесін жылдамдату кезінде бұндай құбылыстар байқалмады. Турция ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді капитал жолындағы  барлық кедергілерді бір уақытта  өзгертті. Италия мен Испания акциямен және бағалы қағаздармен жүргізілетін операцияларға шектеулерді бір  уақытта өзгертті.

    Резидент  еместерге ұлттық валютада қарыз  ұсынуға қойылатын шектеулер  өте ұзақ сақталды. Шетелге ұлттық валютада деноминирленген бағалы қағаздарды шығаруға қойылатын шектеулер ұзақ уақыт өз күшін жойған жоқ. Бұл  операцияларға қатынас жүргізу  Франция, Швейцария және Германия елдерінде 90 жылдың басына дейін сақталған.

    Дәстүрлі түрде ЭБДҰ елдерінде заңды тұлғалар жүргізетін валюталық операцияларға қойылатын шектеулерді алып тастау, жеке тұлғалардың валюталық нарықтағы операцияларын либерализациялауды қарастырады. Бұл, халықаралық капитал нарығына өту халыққа қарағанда, корпоративті сектор үшін өзекті болып табылатынымен түсіндіріледі. Несие ұйымдары мен қаржы институттары валюталық операциялар жүргізуге қойылатын шектеулерден экономиканың нақты секторы қабылдағаннан кейін босатылды. 90 жылдың бас кезіне дейін,  пруденциалды қатынас нормалары банктің ашық валюталық позициясының мөлшеріне шектеулерді ұстап тұрды.   

    Либерализациялауды жүргізгеннен кейін, көптеген елдерде (оның ішінде, Швеция, Франция, Ұлыбритания) капитал ағынының интенсивтілігінің кенеттен көбеюі байқалды. Бірақ та, таза капитал ағыны көлемінде айтарлықтай өзгерістер байқалмады.

    Шектеуді  алып тастағаннан кейін, капитал  қозғалысындағы күйзелістердің болмауы  келесідей факторлармен түсіндіріледі:

• Валюталық қатынас өте тиімді болған жоқ;
• Кейбір шектеулер іс-жүзінде қолданыста болған жоқ, сондықтан оларды алып тастау ешқандай нәтиже бермеді;
• Капиталдың сыртқа ағуы, уақыт өте бұрын сыртқа шығарылған капитал есебінен жабылып отырылды;
• Валюталардың шектеуден болсатылуына инвесторлардың сенімінің артуы шетел капиталының ағымының көбеюіне алып келді.

    Қаржы реформасын жүргізу және пруденциалды қатынасдың қатаң нормаларын белгілеу қажеттілігін, Финляндия тәжірбиесі дәлелдеп отыр. Капитал ағынының қозғалысын либерализациялау, 1986 жылы тұрақты экономикалық өсу кезеңінде жүргізілді. Жағымды макроэкономикалық жағдайы кезінде  тәуекелді басқару механизмі жеткілікті деңгейде дамымады.

    Аталып  кеткен мысалдар, экономикалық тұрақтылық және реформа процесінің аяқталуы, либерализациялау процесінің дұрыс  жүргізілуінің негізі болып табылатынына дәлел болып отыр. Егер, либерализациялауды қолайлы жағдай болған кезде жүргіземіз деп кейінге қалдыратын болса, онда қолайлы сәтті өткізіп алуы мүмкін.  Мүмкін, осы себепке байланысты, көптеген елдер, инфляция деңгейінің төмендеуін және аталған шарттардың орындалып  болуын күтпей-ақ, валюталық қатынасды  кең масштабты және жылдам либерализациялауды қабылдады. 

    Шетелде депозиттер ашуға қойылатын шектеулерді алып тастау нәтижесінде, табысқа салық салу мәселесі туындады. Кейбір елдер, мысалы, Дания және Швеция елдері салық қызметкерлеріне,  тек ел ішіндегі коммерциялық банктерден ғана емес, сондай-ақ сырт елдегі банктерден, олардың пайыздық табысы және дивидендтері туралы ақпараттарды талап етуге өкілдік берді. Бұл жүйе Италияда да қолданылады.

    Жалпы алғанда, дамушы және өтпелі экономикасы  бар елдердің қаржы-банктік жүйесіндегі  ахуалдардың нәтижесі, капитал қозғалысын либерализациялаудың осы елдердің экономикасына қарама-қарсы әсер тигізетінін көрсетіп отыр. Бір жағынан, капитал қозғалысын либерализациялау ішкі дамуға және халықаралық еңбек  бөлінісіне белсенді қатысуға мүмкіндік  берсе, ал екінші жағынан, бұл мүмкіндіктерді жүзеге асыру аймақтық және глобальды  тенденциясы бар рационалды ішкі макро және микроэкономикалық саясатты синхронизациялау деңгейіне байланысты болады.

    2.2 ҚР-дағы валюталық қатынастың даму бағыттары 

    Егер, валюталық қатынастың ағымдағы мәселесі туралы айтатын болсақ, онда негізгі мәселе Қазақстан Республикасындағы валюталық режимді либерализациялаумен байланысты.

    Менің ойымша, елдегі валюталық қатынас  жүйесінің өзгеруіне әсер еткен  себептерді атап кеткен жөн болар:

• Қолданыстағы валюталық қатынастың тиімділігі жеткіліксіз;
• Валюталы-айырбас операциялары кезінде экспортерлердің трансакционды шығындары жоғары;
• Бағаның тез өсуіне қауіп төндіруі мүмкін;
• Республикадағы экономикалық жағдайдың сапалы жақсаруында орын алады.

    Капитал мобильділігі халықаралық инвесторлардың портфельдерін диверсификациялауға, тәуекелді бөлуге, сондай-ақ елдер арасындағы сауданың жаұқсаруына мүмкіндік туғызады.

    Сонымен қатар, валюталық режимді либерализациялау белгілі бір деңгейде нарықтық сфераға  және экономикалық қызмет түрлеріне  кері әсерін тигізуі мүмкін. Ең алдымен  бұл, ішкі және сыртқы тәуекелдерге байланысты:

1. Әлемдік және тауар нарығындағы баға, ал жекелей алғанда мұнайға деген баға әртүрлі экономикалық және саяси факторлардың әсеріне сезімтал болады;
2. Капитал операцияларын либерализациялау ішкі және әлемдік пайыздық мөлшерлемелерді жақындататын жалғыз құрал болып табылмайды. Инвестицияның шетел активтеріне қатысты режимін жедел либерализациялау ақша қаражатының сыртқа ағуына алып келеді. Ал, бұл біріншіден, елде инвестициялаудың адекватты құралдарының пайда болуына және ішкі қор нарығының дамуына әсер етпейді, ал екіншіден, нақты сектор жағынан оларға деген сұраныстың өсуі кезінде ішкі қаржылық ресурстардың жетіспеушілігіне алып келеді.
3. Капитал мобильділігі деңгейінің өсуі, алып-сатарлық сипатта болатын қысқа мерзімді операциялар санының өсуіне алып келеді.
4. Валюталық қатынас және қатынас жүйесі, сыртқы экономикалық операциялардың қатысушылары белгіленген шектеулерді, валюталық қатынастың талаптары жеңілдетілген операциялар арқылы айналып өте алатындай етіп құрылған.    

    Сонымен қатар, либерализацияланатын әрбір  операция белгілі бір тәуекелге  алып келеді. Жекелей алғанда, оларға келесілерді жатқызуға болады:

• Резидент еместердің бағалы қағаздармен сауда жүргізуі өз кезегінде, активтерге деген бағалардың тез құбылуы арқылы капиталдың кенеттен және үлкен көлемде сыртқа ағуына алып келеді. Бұл, ішкі сұраныс пен айырбас бағамына кері әсер етеді;
• Резиденттердің сату және сатып-алумен байланысты операциялары нарықтық, несиелік және өтімділік тәуекелдерімен бірге жүреді;
• Контрсеріктестің несиелік тәуекелі;
• Нарықтағы банкрот болған субъектілердің  активтер мен кепілдерін өткізуге қатысты, заңды тәуекелдері;
• Резиденттердің қарыз алуды жүзеге асыру кезіндегі өтімділік және төлем қабілетсіздік тәуекелдері;
• Резидент еместерге қарыз беру кезінде туындайтын, несие тәуекелдері;
• Венчурлы кәсіпорындардың банкротқа ұшырау тәуекелдері.

    Валюталық нарықты либерализациялау ішкі нарықта  валютаны ұсынудың қысқаруына алып келетінін  айта кеткен жөн. Сонымен бірге, девальвациялық күтілімдер күшейе түседі де, ол экспортерлердің  шетелден алатын валюталық түсімдерін кешіктіреді.

    Ағымдағы  операцияларға және капиталдың халықаралық  қозғалысына шектеулерді алып тастағаннан  кейінде, ұлттық валютаның толық  көлемде еркін конвертациялануын  белгілемейді. Бұл жерде мынаны айта кеткен жөн, әлемдік тәжірбиеде валюталық  режимді либерализациялау саясатын жүргізудің міндетті алғы шарттары болып  мыналар табылады:

• Өндірістік;
• Мемлекеттің қаржы жүйесінің тұрақтылығы;
• Тиімді банк жүйесі;
• Дамыған тауар, капитал, қызмет көрсету нарығы;
• Еңбек күші нарығының мобильділігі.

    Банктің валюталық қатынас агенті рөліндегі  екі жағдайдағы мәселеге тоқталған  жөн болар.

    Біріншіден, бұндай екі деңгейлі жүйе Қазақстан  Республикасының спецификалық шарттар  арқылы нарыққа өтуі нәтижесінде  пайда болған жоқ, бұл жүйе жетекші  индустриалды елдердің тәжірбиесін  пайдалануды талдау нәтижесінде  пайда болды.

    Екіншіден, банктер орындайтын жұмыстардың  нәтижесіне қарайтын болсақ, жүргізілетін экспорт-импортты операцияларды қатынас  кезінде банктердің атқаратын рөлі маңызды екенін атауға болады.