Валюталық жүйе мәні элементтер

     Инвистициялардың  кепiлдiгi  жөнiндегi  көп  жақтық  агеттiк  1988  жылы  дамушы  елдердiң  шетел  жеке  инвистициторларына  инвестициясынан  саяси  қауыптен  қорғану  үшiн  құрылған. Атап  айтқанда: экспропорция, яғни  жеке  меншiктi  айыру  қаупi , келiсiм  жағдайларды бұзу  қауiптiлiгi  т.б. 15-20  жыл  бойы  сақтауға кепiлдiк  бередi. Агентiк  мүшелерi  болып  тек  ХҚҚДБ  берген  несиелер  мемлекеттiң  төлем  қабылеттiлiгiне  сүйенедi.

     Валюта  ( италиян сөзi , сөзбе - сөз – құн ) – елдiң  ақша бiрлiгi , оның  шартты түрi, халықаралық төлем есеп айырысу  айналымының  каналдары  арқылы  ұлттық  ақшаларды  қолданудың  ерекше  формасы.  Осы халықаралық  немесе ұлттық валюта қатынастарының негізінде валюталық жүйе ұғымы  пайда болады.

     Ваюталық  жүйе - ұлттық  заңдылықтарымен  немесе  мемлекет  аралық  келiсiм шарттарымен  бекiтiлетiн  валюталық  қатынастарды  ұйымдастыру  және  реттеу  формасын  бiлдiредi .

      Халықаралық валюталар қатынастар – ұлттық  шаруашылықтарының  қызметкерлерiнiң нәтижесiнен өзара қызмет  ететiн және  әлемдiк шаруашылықтағы  валюталардың  қызмет  етуi  барысында қалыптасқан қоғамдық  қатынастар  жиынтығы  бiлдiреді. Валюталық қатынастардың жекелеген элементтері ерте Грецияда және Римде вексель түрінде пайда болды. Яғни, оларда алғаш рет вексель жәрменкелері пайда болып, аудармалы вексель бойынша есеп айырысулар жүргізілді.

     Шаруашылықтың  интернационалдануы  және  әлемдiк  еңбек  бөлiнiсiн  интенсивтендiрілуі  халықаралық  нарықтың  құрылуына  себепшi болды. Өндiрiс  күштерiнiң  дамуымен  iшкi  рыноктағы  өркендеген салалардың  өнiмiн  сатуда  туындайтын  қиындықтар, тауарлар тасымалы  жағдайларын  жетiлдiру – мiне  осылардың  бәрi  әлемдiк  сауда  саттық  байланыстардың  кеңесiне  әсер  еттi.  Яғни, сыртқы сауда жағдайларын, әр елдің валютасының  құнын анықтау қажеттігі туындады. Алғашында мұндай айналыстарға елдер  немесе аумақтар бойынша алтын қолданылса, ал осы заманғы күрделенген төлем жүйелерінің және төлем тәртіптерінің пайда болуына байланысты бұл валюталық қатынастар одан сайын күрделене түсті.

      Әлемдегi  елдердiң  қарым – қатынастарына  тауарлар, қызмет, капитал  және  несие  жылдан – жылға  ұлғая  түсуде. Ұлттық  қоғамдағы  ұдайы  өндiрiс  процесiнде  қалыптасқан  тауар  айналымы тұрақты  түрде   әлемдiк  нарыққа  ұласады  және  де  әрбiр  егемен  мемлекеттiң  заңды  төлем  құралы  болып  оның ұлттық ақшасы саналады. Халықаралық  тауар  айналымында, әдетте, шетел  валютасы  қолданылады.  Елдердiң  әлемдiк  шаруашылыққа  интеграциялауына ақша  капиталының  бiр  бөлiгiнiң  ұлттық  ақшадан  шетел  валютасына  және  керiсiнше  айналуын  туындатады. Ол  халықаралық  валюта  есеп  айырылысу  және несие – қаржы  қатынастарында  жүзеге асады.

      Халықаралық  валюталық  қатынастар  халықаралық  экономикалық қатынастарды  жалғастырады. Валюталық  қатынастардың  ұлттық  және  әсемдiк  экономиксының  дамуына,  саяси  тұрақтылыққа, елдер  арсындағы  күштердiң  шектi  қатынастарына  тәуелдi  болып  келедi. Сыртқы  экономикалық  байланыстарда, оның  iшiнде  валюталық  байланыстарда  саясат  пен  экономика, дипломация   мен комерция, өнер кәсiптiк  сауда  мен  өндiрiс  бiр – бiрiмен  өзара бетеме  байланысуы  валюталық  қарыс – қатынастардың  ұлттық  және  әлемдiк  шаруашылықтағы орны  ерекшелiгiн көрсетедi.

      Капиталдың  шеңбер  айналысы  процесiнде  ұлттық нарықтан әсемдiк  нарыққа  қосылуы  нәтижесiнде  ұлттық  ақшалардың  iшiндегi  ақшалай  капиталының  бiр бөлiгi  шетел  валютасына  айналады  немесе  керiсiнше. Ол көрiнiстi  халықаралық  есеп  айырысуларда, валюталық, несиелiк  және  қаржылық  операциялардың  барысында  байқауға  болады.

      Шаруашылықтың  интернационализациялануы  жағдайында  ұдайы  өндiрiстiң  сыртқы  факторларға:  әлемдiк  өндiрiс  динамикасы; шетелдiк  ғылым  деңгейiне, халық  аралық  сауданың  дамуына, шетел  капиталы  ағымына  арта  түседi. Сондықтан  да  бұл  валюталық  қатынастар  мен  ұдайы  өндiрiстiң  арасында  тiкелей  және  керi  байланыстың  болатынын  көрсетедi. Халықаралық  сауданың  дамуына, валюталық  қатынастар  тұрақсыздығы  мен  валюталық  дағдарыс  ұдайы  өндiрiс процентiне  керi  әсерiн  тигiзедi.

      Дүниежүзлiк  валюталық  жүйелердiң  арсындағы  дағдарыс  тұсында  оның  құрылымдық қағидаларының  әрекетi  бұзылып, аяқ  асты  валюталық  қайшылықтар  орын алды. Дүниежүзлiк  валюталық  жүйедегi дағдарыс ескi жүйенiң бұзылып  және оның орнына валюталық тұрақтылықты қамтамасыз ететiн жаңа жүйемен ауысуына әкеледi.

      Валюталық жүйелер 3  түрге  бөлiнедi:

1. Ұлттық  валюталық  жүйе;
2. Дүниежүзлiк  валюталық  жүйе;
3. Аймақтық  немесе  мемлекет  аралық  валюталық  жүйе. 

     Тарихта ұлттық  валюталық  жүйе  ең  бiрiншi  қалыптасқан.  

     Ұлттық  валюталық жүйе – халықаралық төлем айналымын жүзеге  асыратын , ұдайы өндiрiс процесiне  қажеттi  валюталық ресурсты сұрайтын  және  оны пайдалануға қөмектесетiн экономикалық  қатынастар жиынтық бiлдiредi . Ұлттық валюта елдің ақша бірлігі. Ол қолма-қол формада (банкнота, монета) және қолма-қолсыз формада (банктік шоттағы ақша қалдығы) бола алады. Оның эмитенттері Орталық және коммерциялық банктер. Ұлттық валюталық жүйе елдің ақша жүйесінің бір бөлігі. Оның ерекшеліктері елдің құрамдас экономикасының және сыртқы экономикалық байланыстардың даму дәрежесі мен жағдайына байланысты анықталады.  Ұлттық  валюта  дүниежүзлiк  валюталық  жүйемен  тығыз  байланысты. Дүниежүзлiк  валюталық  жүйе  XIX ғасырдың  ортасына  қарай  құрылған .

      Дүниежүзілік  валюталық  жүйенің мақсаты бұл  халықаралық  несие  қаржы  институттары  мен  валюталық  құралдардың  қызмет  етуiн  қамтамасыз  ететiн  халықаралық  келiсiм  шарттары  мен  мемлекет  аралық  құқұқтардың нормалар  кешенiн  құрайды. Бұл ереже шарттардың негізгі міндеті – халықаралық сауда-саттық процестерін жеңілдету, саудаға қатысушы фирмалардың іс-әрекетінің тиімділігін қамтамасыз ету. Жалпы валюта жүйесі халықаралық экономикалық және сауда  қатынастарын ұзақ мерзімге жоспарлауға мүмкіндік туғызуы қажет.

      Валюта  жүйесі әлемдік шаруашылық байланыстарда  дербес рөл атқарады. Ол өндірістің даму қарқынына, халықаралық айырбастың көлеміне, баға саясаты мен жалақыға әсер етеді. Дүниежүзілік валюта жүйесі елдер арасындағы ақша-есептеу қатынастарын, сондай-ақ қатысушы елдердің әрқайсысының ішкі ақша айналымын қамтиды. Дүниежүзілік валюталық жүйе мен ұлттық валюталық  жүйе арасындағы тығыз байланыс, сыртқы экономикалық қызмет көрсететін Орталық  банктер арқылы жүзеге асырылады.

      Дүниежүзiлiк  валюта жүйесiнiң негiзгi элементтерi болып төменде көрсетiлгендер  саналады:

• Резервтiк валюталар, халықаралық есептесулерге арналған валюталық бiрлiктер;
• Валюталардың өзара айырбасталу шарттары;
• Валюталық паритеттердiң үйлестiрiлген тәртiбi;
• Валюталық бағамдау тәртiбiнiң ережесi;
• Валюталық шектеулердi мемлекет аралық реттеу;
• Халықаралық валюта өтiмдiлiгiн мемлекет аралық реттеу;
• Халықаралық есептесулердiң негiзгi факторларын үйлестiру;
• Дүниежүзiлiк валюта рыноктары мен алтын рыноктарының режимi;
• Мемлекетаралық валюталық реттеудi жүзеге асырушы халықаралық ұйымдар.

      Аймақтық  валюталық  жүйе  өнеркәсiбi  дамыған елдердiң әлемдiк валюталық жүйе  тереңдiгiне  құрылады.  

    1.2 Валюталық қатынастың  маңызы, қажеттігі  және әдістері

    Нарықтық  экономика жағдайында валюталық  қатынастарды нарықтық және мемлекеттік  қатынас жүзеге асырылады. Валюталық  нарықта валютаға деген сұраныс  пен ұсыныс және оның бағамдық қатынасы қалыптасады. Ол өз кезегінде,  мемлекеттік  және нарықтық қатынас белгілі деңгейде жүзеге асырылмаған жағдайда теріс  нәтижеге алып келеді. Нарықтық қатынас  сұраныс пен ұсыныс, баға заңына тәуелді болып келеді. Валюталық  нарықтағы бәсекелестік жағдайында осы заңдардың іс-әрекеті валюта айырбасының қатысты эквиваленттігін, тауар, көрсетілетін қызмет, капитал  қозғалысымен байланысты халықаралық  қаржы ағынының әлемдік шаруашылыққа деген қажеттілігінің сәйкес келуін қамтамасыз етеді. Осы арқылы нарық  валюталық операциялар жағдайының ақпарат көзі ретінде қызмет атқарады.

    Бірақ, мемлекет валюталық қатынасқа бұрыннан араласып келеді - алдымен жанама түрде, кейіннен оның әлемдік шаруашылықта алатын орнының маңызды екенін ескере отырып тікелей араласатын болды. Бағамдық айырма мен валютаның күйзеліске ұшырауы ұлттық және әлемдік экономикаға  теріс әсерін тигізеді.

    Нарықтық  және мемлекеттік қатынас бір-бірін  толықтырып отырады. Біріншісі, бәсекеге негізделе отырып, даму ынтасын туғызса, ал екіншісі валюталық қатынастарды нарықтық қатынастың нәтижесінде болатын  жағымсыз нәтижелерді түзетуге бағытталған. Осы екі қатынасіш арасындағы шекара нақты бір жағдайдағы пайда  мен шығын арқылы анықталады.

    Валюталық қатынас - валюталық саясатты іске асыратын құрал болып табылады. Валюталық  саясаттың бағыттары мен формалары  елдің валюталық-экономикалық жағдайымен, әлемдік шаруашылықтың эволюциясымен  анықталады. Бірінші кезекке валюталық  саясаттың нақты мәселелері қойылады:

• валюталық жүйе мен валюталық нарықтың тұрақты қызметін қамтамасыз ету;
• валюталық күйзелісті жеңіп шығу және валюталық тұрақтылықты қамтамасыз ету;
• ұлттық валютаның валюталық бағамының тұрақтылығын қамтамасыз ету ;
• валютаның конвертациялануына өту;
• валюталық операцияларды либерализациялау.

    Төлем балансы өз кезегінде халықаралық  операциялардың баланстық шотын  білдіреді - белгілі бір уақыт  аралығында мемлекеттің шет елге төлеген валюталық сомасымен  оған шет елден түскен соманың  арақатынасы. Ол келесідей бөлімдерден  тұрады: ағымдағы операциялар шоты, капитал және қаржы қозғалысымен байланысты шот.

    Төлем балансы мемлекеттік қатынастың бұрыннан келе жатқан объектілерінің бірі болып табылады. Бұл келесідей себептермен негізделеді:

• төлем балансына, бір елдегі ұзақ және ірі тапшылықтың және басқа елдегі активті сальдоның артық болуы кезіндегі тепе-теңсіздік тән. Халықаралық есеп айырысу балансының тұрақсыз болуы валюта бағамының динамикасына, капитал миграциясына, экономика жағдайына әсерін тигізеді;
• төлем балансын бағалық қатынас арқылы түзетудің стихиялы механизмі өте әлсіз және төлем балансын қатынас мемлекеттің өте кешенді араласуын қажет етеді;
• шаруашылық байланыстың глобализация жағдайындағы төлем балансы экономиканы мемлекеттік қатынас жүйесінде маңызды орын алады.

    Төлем балансын қатынастың материалдық негізі болып келесілер табылады:

1. ресми алтын-валюталы резерв;
2. мемлекеттік бюджет арқылы бөлінетін ұлттық табыс;
3. мемлекеттің халықаралық экономикалық қатынастарға капитал, несие, кепіл болушы, қарыз алушы ретінде қатысуы;
4. нормативті актілер және валюталық қатынас органдарының көмегі арқылы сыртқы экономикалық операцияларды регламентациялау.

    Төлем балансын қатынас кезінде мынадай  сұрақ туындайды: қандай елдер оны  түзету шараларын қолдануы қажет? Бюджет тапшылығына ұшыраған елдер үшін төлем балансын түзету өте қомақты  мәселе болып табылады.

    Төлем балансын мемлекеттік қатынас - бұл, төлем балансының негізгі баптарын құруға, сондай-ақ қалыптасқан сальдоны жабуға  бағытталған мемлекеттің экономикалық, оның ішінде валюталық, ақша-несие және қаржылық іс-шараларының жиынтығы. Төлем балансын қатынастың түрлі әдістері қолданылады.

    Төлем балансы тапшылыққа ұшыраған елдерде  экспортты ынталандыру, тауар импортын ұстап тұру, шет ел капиталын тарту, капиталды сыртқа шығаруды шектеу мақсатында келесідей іс-шаралар қолданылады:

    Девальвация бұл – ұлттық валюта бағамын төмендету экспортты ынталандыруға және тауар импортын ұстап тұруға бағытталған. Төлем балансын қатынасдегі девальвацияның алатын рөлі оны жүргізу кезіндегі нақты шарттарға және қаржы саясатына байланысты болады. Ол тауар экспортын тек, бәсекеге қабілетті тауарлар мен қызметтердің экспорттық потенциалы болған кезде және де әлемдік нарықта қолайлы жағдай болған уақытта ғана ынталандырады. Импортты қымбаттата отырып, девальвация отандық тауарлар өндірісі шығындарының өсуіне, елдегі бағаның өсуіне алып келуі мүмкін. Ойлаған мақсатқа жету үшін девальвация мөлшері жағынан жеткілікті болуы қажет. Себебі, ол валюталық нарықтағы спекуляцияның көбеюіне жол береді, өйткені валюталық бағамды қайталап қарастыру мүмкіндігі сақталынады. Сонымен бірге, девальвация мөлшерінің шектен тым асып кетуі басқа валюта бағамының төмендеуіне алып келеді, ал бұл кезде өз валютасын девальвациялаған ел есептеген бәсекелестік артықшылықтан айырылады. Кейбір елдер, жасырын девальвация ретінде, екі жақты валюта нарығы формасындағы көпжақты валюталық бағамды тәжірбиеде қолдануда. Қалқымалы бағам режимін енгізу төлем балансын түзетуге көмектеспеді. Девальвацияның тиімділігін қамтамасыз ету үшін көптеген елдер, әсіресе дамушы елдер, дифференциалдаған баж және экспорт пен импортқа субсидиялар белгіледі.