Валюталық жүйе мәні элементтер

    Дефляциялық саясат, ішкі сұранысты, бюджет шығындарын шектеуге бағытталған. Оның негізгі  құралдарының бірі болып қаржылық және ақша-несие шаралары табылады (бюджет тапшылығының төмендеуі, орталық банктің есеп мөлшерлемесінің өзгеруі (дисконттық саясат), несиелік шектеулер).

    Валюталық шектеулер – резидент және резидент еместердің валютамен операцияларын лимиттеу мен регламентациялауға байланысты әкімшілік және құқықтық тыйым салу.

    Валюталық шектеу валюталық саясаттың бір  формасы. Олар мемлекеттің заңы мен  бекітіліп, ХВҚ арқылы жүргізілетін мемлекет аралық қатынастың обьектісі  болып табылады. Валюталық шектеулер  келесі мақсаттарды көздейді:

• төлем балансын теңестіру;
• валюталық бағамды ұстау;
• мемлекеттің алтын-валюта резервін жинақтау.

    Жалпы айтқанда, валюталық шектеу экспортерлердің  шет ел валюталық түсімдерін жабу, импортерлерге шет ел валютасын  сатуды лицензиялау, капитал экспортын  шектей отырып және оның ағынын ынталандыру  арқылы төлем балансының тапшылығын жоюға бағытталған.

    Валюталық қатынастарды зерттеу процессінде төлем балансы негізгі орынды алады. Төлем балансының тапшылығын төмендету үшін экспортерлерге арналған бюджеттік субсидиялар, импорттық баждарды протекционды жоғарлату, елге капиталдың ағуын көбейту мақсатында, бағалы қағаздардың шет ел иемденушілері төлейтін пайыздарға салық салуды алып тастау үшін ақша-несие саясаты қолданылады.

    Төлем балансына мемлекеттің әсер етуінің  арнайы шаралары оның негізгі баптарын құру - сауда балансы, «көрінбейтін»  операциялар, капитал қозғалысы.

    Экспортты ынталандыру әдісі кешенді түрде  қолданыс табуда. Ол өзіне экспортерлерді қолдаудың валюталық, несиелік, қаржылық, ұйымдық формаларын кіргізеді.

    Әдетте, екі қарама-қарсы кешенді іс-шараларға  негізделген төлем балансын өтемдік  қатынас қолданылады: рестрикционды  және экспансионды. Мемлекет қатынасді  тек қана жеке баптарда ғана жүргізбейді, сондай-ақ төлем балансының сальдосында  реттейді.

    Төлем балансының тапшылығын жоюдың ақырғы құралы болып субсидия және көмек формасындағы шет елдік көмек табылады.

    Төлем балансының активті сальдосын мемлекет өзінің сыртқы қарыздарын жабу үшін, шет  ел мемлекеттеріне несие ұсыну үшін, алтын-валюта резервін көбейту үшін қолданады.

    Валюталық қатынас маңызды элементтерінің бірі болып валюта бағамы табылады, себебі, халықаралық экономикалық қатынастың дамуы әртүрлі елдің валютасының  құндық арақатынасын өлшеуді талап  етеді. Валюта бағамы мыналар үшін қажет:

• тауарды, көрсетілетін қызметті сату кезінде, капитал және ақша айналысы кезінде валютаны өзара келісе отырып айырбастау үшін;
• әлемдік және ұлттық нарық бағаларын, сонымен бірге ұлттық және шет ел валютасында берілген әр елдің құндық көрсеткіштерін салыстыру үшін;
• фирмалар мен банктердің шет ел валютасындағы шоттарын кезең аралық бағалау үшін.

    Валюта  бағамы - бұл, әр түрлі мемлекеттердің ақша өлшемдерінің арақатынасы, яғни басқа  елдің ақша өлшемімен көрсетілген  бір елдің ақша өлшемінің бағасы.

    Валюта  бағамына әсер ететін факторларды атап кетуге болады:

• тұтынушылар талғамының өзгеруі;
• инфляция қарқыны;
• төлем балансының жағдайы;
• пайыз мөлшерінің деңгейі;
• валюта нарығының қызметі және алып-сатарлық валюталық операциялар;
• еуронарықта және халықаралық есеп айырысуларда белгілі бір валютаны пайдалану деңгейі;
• ұлттық және әлемдік нарықта валютаға деген сенім деңгейі.

    Осыған  байланысты, валюта бағамының қалыптасуы – көп факторлы процесс.

    Валюта  бағамының қажетті бағыты болып  тиімді нақты айырбас бағамы табылады. Бұл жерде макроэкономикалық  тепе-теңдікке сәйкес келетін айырбас  бағамы туралы айтылады, яғни сыртқы және ішкі баланс арасындағы сәйкестікті  қамтамасыз ететін бағам туралы. Тіркелген  бағам кезінде төлем балансының тепе-тең болуы мүмкін емес. Реттелетін қалқымалы бағамды сыртқы тепе-теңдікке жету үшін қолданады. Ал, ішкі жағдайға бюджеттік-салықтық шаралар қолданылады.

    Тиімді  валюта бағамы өз кезегінде, белгілі  бір кезең аралығындағы бірнеше  валютаға қатысты бір валюта бағамының  орташа салмағының өзгеруін анықтайтын индексті білдіреді. Ең алғаш рет  тиімді валюта бағамы деген түсінік  қалқымалы валюта бағамы түсінігі арқылы пайда болды.

    Орталық банк үш жылғы кезең аралығындағы ұлттық валютаның нақты тиімді айырбас  бағамын - Real effective exchange rate (REER) есептеуді  қажет деп санайды. Айырбас бағамының  өзгеру индексін есептеу әдістемесі кезең бойынша жүргізілінеді:

1. базалық кезеңмен салыстырғандағы есептік кезеңдегі ұлттық валютаның айырбас бағамының өзгеру индексін есептеу:

∆ Si = Si^t / Si^o  мұндағы:

    ∆Si - шет ел валютасы бірлігінде берілген есептік кезеңдегі ұлттық валютаның айырбас бағамының өзгеруі;

    Si^t - есептік кезеңдегі ұлттық валюта бағамы;

    Si^o -базалық кезеңдегі ұлттық валюта бағамы;

2. Номиналды тиімді айырбас бағамының индексін - NEER есептеу(Қосымша):

NEER = 100*Пi (∆ Si)^W

    мұндағы: Пi - туынды, W - республика тауар айналымындағы елдің үлес салмағы. 

3. Нақты тиімді айырбас бағамының индексін - REER есептеу:

REER= Пi [NEER* (Р^d/Рi^f)],   мұндағы:

Рi^f  - i-еліндегі баға деңгейі;

Р^d - қарастырып отырған елдің ИПЦ.

    Индекстің өсуі ұлттық валютаның басқа да саудаласатын елдердің валютасымен салыстырғанда  қымбаттауын көрсетеді. Индекстің өсуі немесе төмендеуі басқа ел валютасына қатысты ұлттық валютаның қымбаттауын немесе арзандауын көрсетеді.[12,65б]

    Валюта бағамын қатынасші әдістің бір түрі болып валюталық интервенция  табылады.

    Халықаралық валюта қорының валюта бағамын қатынасге қатысты қоятын талаптары келесідей:

1. Валюта бағамын төлем балансын қатынас кезінде туындайтын қиыншылықтарға қарсы немесе белігілі бір артықшылықтар алу мақсатында қолданбау қажет;
2. Халықаралық валюта қорына мүше басқа да елдермен қатар ұлттық валюта бағамының алып-сатарлық құбылуына қарсы тұру үшін валюталық нарықта интервенцияны жүзеге асыру.

    Валюталық интервенция мынадай үш нәтижеге алып келуі мүмкін:

1. валюта бағамының өзгеруіне;
2. валюта резервінің диверсификациясына;
3. ақша массасының өзгеруіне. 

    Валюталық интервенция тиімділігінің критерийлері:

• «бағыт» критерийінің мәні мынада, егер валюта бағамының қозғалысы интервенция бағытымен сәйкес келсе, онда интервенция тиімді деп саналады;
• «түзету» критерийі валюта бағамының құбылуын түзетумен байланысты. Бұл интервенция орталық банктен көрсетілетін күш трендтің өсуін баяулатқан кезде тиімді болады;
• «айналым» критерийі, бұл кезде тек 1-ші критерий орындалған кезде ғана емес, сондай-ақ алдыңғы кезеңдегі валюта бағамының болуы толығымен жойылған кезде тиімді деп саналады.

        Интервенцияны жанама және тікелей деп екі түрге бөлуге болады. Жанама интервенция - қаржы құралдарының мерзімін, көлемін, табыстылығын пайдалану. Тікелей интервенция - орталық банктің ресми бағамын, капитал ағынын қатынас.

         Ақырғы объектілерді оптимизациялау үшін орталық банк валюталық қатынастың кезең аралық объектілерін - резиденттер мен резидент еместер жүргізетін валюталық операциялар деп бөледі.

    Валюталық қатынастарды ұйымдастырудың негізгі қағидалары:

• аймақтық;
• экономикалық анықтылық;
• валюталық операциялардың негізділігі;
• валюталық операцияларды жүргізу кезіндегі банктердің монополиялығы;
• резиденттердің шет елде авуарды иемдену құқығын шектеу;
• мерзімді операцияларды қатынас;
• банктің валюталық позициясын қатынас;
• валюталық операцияларды категорияларға бөлу;
• алыпсатарлық операциялармен айналысуға тыйым салу.

    Валюталық қатынастың тікелей және жанама әдістерін  атап кетуге болады. Тікелей валюталық  қатынас заң актілері және де атқарушы органдардың іс-әрекеттері арқылы жүзеге асырылса, ал жанама валюталық қатынас - нарықтың экономикалық агенттерінің іс-әрекеттеріне экономикалық әдістерді, оның ішінде валюталы-несиелік әдістерді  қолдану арқылы жүзеге асырылады.

    Сондай-ақ, топтастыруды тағы да былай толықтыруға  болады: экономикалық және әкімшілдік әдістер.

    Экономикалық  әдістерге:

• валюталық интервенция;
• девальвация/ревальвация;

Ал, әкімшілдік әдістерге:

• валюталық шектеулер;
• ұлттық валютаның айырбасталуын қатынас жатады.

    Валюталық қатынастың негізгі органы болып  орталық банк табылады. Валюталық  қатынастың агенттері болып коммерциялық банктер және кеден органдары, ал субъектілері болып - орталық банк, агенттері, резидент және резидент еместер, сондай-ақ үй шаруашылығы табылады.

    Валюталық қатынастың әкімшілік әдісі валюталық  қатынасдың болуын қажет етеді. Валюталық  қатынас органдары ретінде заңнамаға  сәйкес валюталық қатынас функцияларын жүзеге асыруға құқы бар мемлекеттік  органдар саналады.

    Валюталық қатынас ақша-несие саясатының бөлігі болып табылады және ол валюталық  операциялардың жүргізу ретін белгілеу арқылы елде экономикалық тұрақтылыққа жетіп және оны сақтап тұруға бағытталған.

    Бірақ валюталық нарықтың қатысушылары нарықтағы  валюталық операцияларға қатынас  жасамаса, валюталық қатынастың эффектісі  төмен болар еді.

    2005 жылдың аяғындағы республиканың  ресми халықаралық резервтері, оның  ішінде Қазақстан Республикасының  Ұлттық Қорының қаражаттарын  қосқанда 5 млрд. долларға бағаланды.  Сауда балансының оң сальдосы 2420 млн. долларды құрады, ол 2004 жылғы  көрсеткішпен салыстырғанда 1,8 есеге  жоғары болды. Төртінші тоқсанның  қорытындысы бойынша 1018 млн. долларға  тіркелген таза тауар экспортының  көрсеткіші 1996 жылдан бері Қазақстанның  төлем балансында тіркелген тоқсандық  көрсеткіштердің ішіндегілердің  ең жоғарғысы болып табылды.

    Экономикалық  дамудың тұрақтылығы және валюта нарығының тепе-теңдігі Қазақстандағы  валюта режимін либерализациялау бойынша  қолданылатын шараларға алып келеді. Қорытындылай келе, валюталық қатынас  экономикалық өсу тұрақтылығын қамтамасыз етуде қолданылатын маңызды құралдардың  бірі болып табылады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

1.3 Валюталық қатынастарды  нарықтық және  мемлекеттік реттеу  

      Әлемдiк  тәжiрибе  көрсеткендей, нарықтық  экономика  жағдайында  халықаралық  валюталар  қатынасынтарын  реттеу  екi  түрде  жүзеге  асырылады: 

• Мемлекет  тарапынан  реттеу;
• Нарықтық  реттеу;

    Валюталық қатынастарды мемлекет тарапынан реттеу негізінен Ұлттық Банк арқылы жүзеге асырылады.

     Сонымен қатар валюталық саясатты іске асыруда  ҚР-ның Ұлттық банкінің атқаратын  шараларының орны ерекше болып табылады. Ұлттық банк валюта-қаржы қатынастарын реттеп отыратын бірден-бір мемлекеттік  ұйым болып табылады.

     Ұлттық  банк бұл пайыз өсірулерді капитал  келуіне мәселелер туғызбайды. Себебі, Қазақстанға капитал ағымы пайыз  қойылымына байланыссыз болып отыр. Оның мөлшері жеткілікті деңгейде сақталуда. Яғни ол тікелей шетел инвестицияларына қатыссыз, ал спекулятивті капитал  ағымдарына керісінше тосқауыл қояды. Сонымен қатар Қазақстандық банкаралық рынок әлемдік рыноктарға соншалықты интервенцияланбаған, бағалы қағаздар  нарығында нақтылы қысқа мерзімді капиталдар кездеспейді, өйткені қазақстандық пайыздар оларды ынталандырмай отыр.