Валюталық жүйе мәні элементтер

     Ұлттық  Банктiң негiзгi мiдеттерi – ұлттық валютаның iшкi және сыртқы тұрлаулылығын қамтамасыз ету. Оларға:

• Ақша айналымы, несие, банктiк есеп айырысу мен валюталық қатынастарды ұйымдастырады;
• Ақша, несие және банк жүйелерiнiң тұрақты қызметiн қамтамасыз етедi;
• Несие берушiлер мен салымшылардың , сондай-ақ шетел валютасын сатып алу – сату және айырбастау операцияларын жүргiзетiн банктiк және басқа ұйымдардың мүддесiн қорғау және олардың жұмысын бақылау сияқты мемлекеттiң экономикалық саясатын жүргiзедi.  

   Ұлттық  Банк Қазақстан Республикасында валюталық реттеу мен валюталық бақылауды жүзеге асырады және валюта операцияларының барлық түрлерiн жүргiзуге құқылы;

   1) қызметiнiң бiрден-бiр түрi шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдастыру болып табылатын заңды тұлғаларға валюталық операциялар жүргiзуге, қолма-қол шетел валютасында бөлшек сауданы жүзеге асыруға және қызмет көрсетуге, сондай-ақ шетел валютасымен айырбастау операцияларын ұйымдастыруға лицензиялар бередi;

   2) банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдарға: банкноттарды, монеталар мен құндылықтарды инкассациялауға; банкаралық клирингке; сейф операцияларына; төлем карточкаларын шығаруға лицензиялар бередi;

   3) Қазақстан Ұлттық Банкінің лицензиясы негiзiнде инкассациялау жөнiндегi операцияларды жүзеге асыратын заңды тұлғалардың, сондай-ақ қызметiнің бiрден-бiр түрi шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдастыру болып табылатын заңды тұлғалардың жарғылық капиталының ең төменгi мөлшерiн және қалыптастыру тәртiбiн белгiлейдi;

   4) қызметiнiң бiрден-бiр түрi шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдастыру болып табылатын заңды тұлғаларға әдiлет органдарында мемлекеттiк тiркелуге рұқсат бередi;

     Қазақстанның  Ұлттық Банкi ұлттық валютамен мынадай операциялар жүргiзедi:

1. осы Заңда көзделген жағдайларды қоспағанда, Қазақстан Ұлттық Банкiнде ашылған банк шоттарының иелерiне бiр жылдан аспайтын мерзімге өтімділігі жоғары, тәуекелсіз бағалы қағаздармен және басқа да активтермен қамтамасыз етiлген кредиттер бередi;
2. өтеу мерзiмi бiр жылдан аспайтын, саудаға шығарылған бiрiншi сыныпты эмитенттердiң вексельдерiн қайта есепке алады;
3. мемлекеттiк бағалы қағаздарды сатып алады және сатады;
4. Қазақстанның Ұлттық Банкi кредиттердi қамтамасыз ету үшiн жарамды деп есептейтiн депозиттiк сертификаттарды, борыштық бағалы қағаздарды сатып алады және сатады;
5. депозиттердi қабылдайды, ақша төлемi мен аударымдарын жүзеге асырады, бағалы қағаздар мен өзге де құндылықтарды сақтауға және басқаруға қабылдайды;
6. туынды қаржы құралдарымен операцияны жүзеге асырады;
7. қажет болған жағдайда Қазақстан Республикасының аумағындағы және одан тыс жерлердегi банктер мен қаржы ұйымдарында шоттар ашады;
8. чек жазып бередi және вексельдер бередi;
9. егер осы Заңда тікелей тыйым салынбаған болса, басқа банк операцияларын, сондай-ақ өз міндеттеріне сәйкес өз атынан мәмілелерді жүзеге асырады.

     Валюталық реттеу және валюталық  бақылауда Қазақстан Ұлттық Банкi:

1. Қазақстан Республикасында шет ел валютасының және шет ел валютасындағы бағалы қағаздар айналысының аясы мен тәртiбiн белгiлейдi, шет ел валютасында операциялар жүргiзуге қажеттi шектеулер енгiзедi, соның iшiнде осындай операциялар мен сыйақы ставкаларының көлемiне де енгiзiледi;
2. Резиденттердiң және резидент еместердiң Қазақстан Республикасында валюталық құндылықтармен операциялар жүргiзу ережелерiн белгiлейдi;
3. Валюталық құндылықтарды Қазақстан Республикасына әкелу және Қазақстан Республикасынан әкету және жiберу тәртiбiн белгiлейдi, сондай-ақ Қазақстан Республикасы резиденттерінің шетел банктерiнде шоттар ашу тәртiбiн айқындайды;
4. Қазақстан Республикасының валюталық заңдарына сәйкес валюталық операцияларды, валюталық құндылықтарды пайдалануға байланысты қызметті лицензиялау, валюталық операцияларды тiркеу және олар туралы хабарлау, айырбастау пункттерiн тiркеу тәртiбiн белгiлейдi, сондай-ақ айырбастау пунктiнiң тiркеу куәлiктерiн бередi және олардың қолданылуын тоқтата тұрады;
5. Қазақстан Ұлттық Банкiнiң басқармасы айқындайтын тiзбеге сәйкес Қазақстан Республикасы ұлттық валютасының шетел валюталарына ресми бағамын белгiлейдi;
6. Алтын-валюта активтерiн құрайды және солармен операциялар жасайды;
7. Мемлекеттiк органдармен келiсiм бойынша олардың құзыретiне сәйкес Қазақстан Республикасындағы резиденттер мен резидент еместер орындауға мiндеттi валюталық операциялар бойынша есепке алудың және есептiлiктiң тәртiбi мен нысандарын белгілейдi;
8. Банктер мен өзге тұлғалардың Қазақстан Республикасының банктiк және валюталық заңдарын бұзу фактiлерi анықталған жағдайда, банктiк және валюталық заңдарда көзделген санкцияларды қолдануға құқылы;
9. Халықаралық есеп айырысуды ұйымдастырады, шет елдермен қаржы - валюталық және кредиттiк-есеп айырысу қатынастарын жетiлдiредi;
10. Жасасылған мемлекеттiк шарттарға сәйкес шетелдiк және халықаралық ұйымдармен шет ел валютасын тартады;
11. Тауарларды (жұмыстарды, қызметтердi) экспорттаудан түскен шетелдiк валютаны мiндеттi түрде сату режимдi енгiзедi және өзгертедi.
12. Қазақстан Ұлттық Банкi валюталық реттеу және валюталық бақылау жөнiнде Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген басқа да функцияларды орындауға құқылы.[]

      Валюталық қатынастарды реттеудің екінші түрі болып табылатын нарықтық реттеудің негізін валюталық саясат және оның құралдары құрайды.

      Баға  механизiмi  және  нарықтағы  валюталық  бағам  динамикасының   белгiлерi   арқылы  экономикалық  агенттер  валюталарды сатып  алушылардың  сұранысымен  оларды  ұсыну  мүмкiндiктерi  туралы бiле  алады. Сонымен  бiрге  нарық  валюталық  операциялармен  бiрге  жағдайы  туралы  ақпараттар  көздерi  болып  табылады .

      Валюталық саясат  өзiнiң  мақсаттарына  және формаларына  байланысты  екiге  бөлiнедi:

1. құрылымдық  валюталық  саясат
2. ағымдық  валюталық саясат

              Валюталық  саясаттың келесiдей   формалары  колданылады:

1. дисконттық  валюталық  саясат
2. девиздiк  валюталық  саясат

      Сонымен  қатар, девиздiк  саясаттың  келесiдей  жүзеге  асырылу      формалары  болады:

      а) валюталық  интервенция;

      б) валюталық  резервтердi  диверлификациялау;

      в) валюталық  шектеу;

      г) валюталадың алмастырылу  дәрәжесiн  реттеу;

      д) валюталық  бағам  режимi;

      е) девальвация;

      ж) ревальвация;

      Дисконттық  саясат  бiр  жағынан, валюталық  бағам  мен  төлем  балансын  реттеуге, екiншiден, iшкi несиелер, динамикасын, ақша  массасын бағаны  жиынтық  сұранысты  реттеуге  бағытталған  орталық  банктiң  есепке  алу  мөлшерiн  көрсетедi.

      Девиздiк  саясат  мемлекеттiк  ұйымдардың  немесе  орталық  банктердiң  шетел  валютасын  сатып  алу  мен  сату  жолымен  ұлттық  валюта  бағамына  әсер  ету  әдiсiн  бiлдiредi.

      Девальвация  мен  ревальвация – валюталық  саясаттың  дәстүрлi  әдiстерiне  жатады.

      Девальвация – ұлттық  валютаның  бағамын, шетел  валюталарына  қатысты  төмендетудi  бiлдiредi .

      Ревальвация – ұлттық  валютаның  бағамын, шетел  валюталарға  қатынасы  бойынша  жоғарлатуды  түсiндiредi .

      Девальвация  пайызын  өлшейтiн  формуласы   келесiдей:   

                                                      Б_е – Б_ж

                                                Д =                  *  100

                                                          Б_е      

    Мұнда,  Б_е - ескi  бағам;  Б_ж -  жаңа  бағам  

     Ревальвация   пайызын  есептеу  формуласы: 

                                                      Б_ж  – Б_е

                                                Р =                  *  100

                                                          Б_е      

      Мысалы: функ  стерлинг   бағамы  арнйы  түрде  2.8 ден  2.4 долларға  дейiн  төмендетiледi. Ондағы  девальвациялау  пайызын  есептейiк:

                                  

                                                      2,8 – 2,4

                                                Д =                  *  100 = 14,3%

                                                          2,8      

      Валюталық  саясаттың  келесi   бiр  формуласы  ретiнде  валюталық  шектеу  үздiксiз  пайдалынады.

      Валюталық  шектеу    резиденттерi  мен  резидент  еместердiң  валюталар  және  басқадай  валюталық  құндылықтармен  жасалатын  операцияларын  заңды  түрде  немесе  әкiмшiлiк  түрде  тиым  салуын, шектеуiн  бiлдiредi. Валюталық  шектеу, валюталық  бақылаудың  құрамас  бөлiгi  болып  табылады. Валюталық шектеу  валюталық  заңдылықтармен  бекiтiледi .

      Валюталық  шектеудiң  мақсаттары  келесiдей :

• төлем балансын  теңестiру; 
• валюталық  бағамды қолдау;
• ағымдағы  және  стратегиялық  мiндеттердi  шешу  үшiн  мемлекеттiң  қолында валюталық бағалықтардың  шоғырлануы;

      Валюталық  шектеу  келесiдей  қағидаларға  сүйенедi :

• валюталық  операцияларды  орталық  және  өкiлеттi  банктерде  орталықтандыру;
• валюталық  операциялар  жасау  үшiн  рұқсат қағазының  берiлуi ;
• валюталық  шоттарды  жартылай  немесе  толық  жабу;
• валюталардың  қайтарымдығын  шектеу.[1]

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ІІ  ВАЛЮТАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ  ӘЛЕМДІК НАРЫҚТА  ДАМУЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН  РЕСПУБЛИКАСЫ ВАЛЮТА ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ДАМУ БАРЫСЫ 

2.1 Валюталық қатынастың  даму жолдарының  әлемдік тәжірибесі 

    Көптеген  дамыған елдер валюталық қатынастың либерализациялануына, еркін қалқымалы  бағамға, валютаның конвертациялануына толығымен өткеннен кейін және капитал  қозғалысына қойылған шектеулер  алынып тасталынғаннан кейін  80-ші жылдары  эволюциялық жолмен өтті. Либерализациялау процессінің күшті катализаторы болып бірыңғай нарық концепциясын және европалық интеграцияны тереңдетуді бекіту табылады. 1988 жылы Европалық одақ капиталдың еркін қозғалуын қарастыратын құжатты қабылдады.

    Дамушы  елдердің және өтпелі экономикасы бар  елдердің түрлі халықаралық ұйымдарға  кіруі, өздеріне белгілі бір міндеттемелерді  жүктеуін білдірді. Халықаралық Валюталық  Қор Жарғысының VIII бабы ағымдағы операциялар  бойынша валюталардың конвертациялануын  қамтамасыз етуді талап етті.

    1998 жылы Шенген келісіміне қол  қойылды, бұл келісімге сәйкес  Европалық Одақтағы 15 елдің ішінен 13 ел (Ұлыбритания мен Ирландиядан  басқа) ішкі экономикалық қызметтің  жеңілдік режимін белгіледі. Осы  ережеге сәйкес экспорт-импорттық  операцияларды, сәйкес министрліктердің (экономика, сыртқы істер және  қаржы, сауда және т.б.) ұсынуы  бойынша қызмет атқаратын өкілетті  делдалдар (орталық банк, қаржы  министрлігі, девизді банктер)  бақылайды. Кейбір елдерде, ішкі  сауда сферасындағы операцияларды  бақылайтын арнайы мекемелер  құрылған (Италияда – валюталық  операциялардың Италиялық бюросы, Швейцарияда – Федералды одақ, Швецияда – Ұлттық одақ, Бельгия  және Люксембургта – Бельгия-Люксембургтік  әкімшілік комиссия және т.б.).

    Тауар экспортынан түскен түсімді міндетті түрде сату Ирландия мен Швецияда қолданылады, мұнда валюталық түсім  өкілетті банктердің біреуіне сатуға ұсынылады. Бельгия, Швейцария және Португалияда экспорттан түскен валюталық  түсімдер кез-келген мақсатқа қолданылып қана қоймай, сондай-ақ шет елде қала береді.