1993 ж Ақша реформасы

Соңғы 2004 және 2005 жылдары елімізде айналыста жүрген жалпы ақша жиынының өсуіне қарамастан (2001 жылы 576 млрд. теңге, 2004 жылы 1650,1 млрд. теңге, ал 2005 жылғы 6 айдағы көлемі 1833,3 млрд. теңге) ұлттық валютамыз теңгенің тұрақтылығы сақталуда. Бұл өз кезегінде экономиканың өндіріс салаларының дамуын, елде халық табысының өскендігін, экспорттық сальдоның оң нәтижеге шыққандығының және халықтың теңгеге деге ноң көзқарасымен анықталады.

Қазір ұлттық валютамыздың АҚШ доллары  бойынша айырбас бағамы 133-134 теңге  шамасында тұрақты сақталуда. Ол туралы біз күнде ақпараттар алып отырамыз.

Қазақстан Республикасында валюталық  бағамды  реттеудің және оны Ұлттық банкіміздің 2002 жылдан бастап ақша-несие саясатында Еуропалық стандарттарға өте бастауына байланысты бүгінгі таңдағы атқарылып жатқан шараларына байланысты Ұлттық банк ендігі жердегі негізгі міндеті теңгенің тұрақтылығын және оның нығаюын қамтамасыз ету болып табылады. Ал ол өз кезегінде ішкі және сыртқы факторлар негізінде, яғни елдің сыртқы саудадағы экспорттың басымдылығы көрсеткішіне шығу және ішкі нарықта инфляцияның етек алуынан алдын ала белгіленген инфляция деңгейін белгілеу арқылы жүргізіледі. Бұл саясат инфляциялық таргеттеу саясаты деп аталады және қазіргі кезеңде ақша-несие саясатының басты бағыты болуда.

Қазақстан ұлттық валюта жүйесі қазіргі  кезде өзінің қалыптасу және даму дәуірін бастан көшіріп отыр. Дегенімен  оның негізгі тенденциялары мен  пішіні жеткілікті түрде анықталды деп айтуға болады. Біздің мемлекет дүниежүзілік шаруашылыққа интеграциялануға бағыт алып, 1992 жылдың 15 шілдесінде Халықаралық валюта қорына (МВФ) мүше болып кіреді.

Ұлттық валюта жүйесі дүниежүзілік валюта жүйесінің құрылымдық принциптеріне сәйкес қалыптасты. Қазақстан Республикасының қазіргі валюталық жүйесі мен оның негізгі элементтерін (белгілерін) мұқият қарастырып көруге мүмкіндіктер жеткілікті деп есептейміз.

Ұлттық валюта жүйесі дегеніміз ұлттық заңдармен немесе мемлекетаралық келісім-шарттармен бекітілген валюталық қатынастарды ұйымдастыру мен реттеу нысаны. Ұлттық, дүниежүзілік, халықаралық, аумақтық деп жіктелетін валюталық жүйелерді мақсаты мен атқаратын рөліне сәйкес ажыратуға болады.

¥лттық валюта жүйесінің  дүниежүзілік валюта арнаулы лицензиясы бар тұлғаларға ғана беріледі.

ҚР-дағы ақша айналымы тауарлар айналымы процесін, қызмет көрсетулерді және әртүрлі төлемдер үшін пайдаланылатын қолма-қол және қолма-қол емес ақша қозғалысынан тұрады.

Жалған банкноттар мен  монеталар жасаған адамдар заңмен құдаланады.

Халықаралық кредит қаражаттары  айналымына келсек, бұл мәселеде Қазақстан  үйлестірген халықаралық нормаларды соның ішінде Женева конвенциясын басшылыққа алады.

ҚР-дағы банктер мен  есептеу орталығындағы құжаттар айналымы ¥лттық банктің "Бұрынғы одақтас республикалар банктері арасындағы есептеулерді ұйымдастыру туралы" ережелеріне сәйкес атқарылалады.

Қазақстанның валюталық  жүйесінің тағы бір элементі халықаралық  валюта өтімділігін реттеу болып  табылады.

Халықаралық валюта өтімділігі дегеніміз-елдің халықаралық міндеттемелерін кредиторға ұнамды төлем қаражаттары арқылы дер кезінде төлеу мүмкіндігі. Халықаралық валюта өтімділігі қысқаша айтқанда елдің төлем қабілетінің көрсеткіші.

Қазақстан Республикасы банк жүйесін бұдан былайғы реформалау Ұлттық Банктің бағдарламасына сәйкес валюталық рыноктың банк аралық рыногын тереңдету, форвардтық валюта келісімдерін кеңейту мен валюта рыногын хеджирлеу аспаптарын дамыту бағытында өрістемек. Мұның өзі шетелдік инвесторлардың мүддесін қорғау және олар үшін қолайлы ахуал орнықтыру ісінде маңызды қадам болары даусыз.

Қолма-қол шетел валютасы саудаланатын ішкі рыноктың даму банктен  тыс айырбастау пунктерінің әрекетіне  бақылауды күшейту бағытында  жүргізіледі.

Ұлттық Банктің интервенциялары  валюта бағамының қысқа мерзімді шайқалуларын тоқтатумен шектеліп ақша базасының негізгі параметрлерін сақтау кажеттіліктері шеңберінен шықпайтын жүйесімен байланысы сыртқы экономикалық әрекеттерге қызмен көрсетуші ұлттық банктер арқылы жүзеге асады.

Ұлттық және дүниежүзілік валюталық жүйелердің өзара байланысы олардың ұқсастығын емес, керісінше ерекшеліктерінің айғаған паш етеді. Олардың мақсаты, қызмет ету жағдайлары мен реттелуі жекелеген елдер экономикасы мен дүниежүзілік шаруашылыққа әсері әртүрлі деңгейлі екендігін күнделікті практика көрсетіп отыр.

Ақша қаражаттарын шығару олардың айналымын ұйымдастыру  және айналымына шек қою тек қана Ұлттық банктің шешімімен жүзеге асады. Банкноттар мен монеталардың қажетті санын анықтаушы оларды өндіруді қамтамасыз етуші және сақтаушы да ¥лттық банк болып табылады.

Теңгенің баға маштабы  ҚР-да орнықтырылмаған және дүниежүзілік тәжірибеге сәйкес теңгенің алтын құрамы белгіленбеген. 1976 жылы Халықаралық  валюта қорының Кингстондағы (Ямайка) кезекті кеңесінде валюта жүйесінің  жаңа негіздері қаланғаны белгілі. Аталғаны кеңістің шешімдеріне сәйкес алтынының құн өлшемі ретіндегі және валюта бағам-дарын анақтаушы қызметі жойылды сөйтіп бұдан былай алтын бағасы еркін анықталытын кәдуілгі тауарға айналды.

Қазақстан Республикасының  ¥лттық банкі бұқаралық ақпарат құралдарында теңгенің алтын-валюта резервтерімен қамтамасыз етілуі туралы оқтың-оқтың жариялап тұрады. Бұл хабарламалардың сыртқы эконо-микалық қатнастардағы маңызы жоғары, ал ішкі айналымдағы ақша бірлігі көрсетілген құнына сәйкес қабылдау барлық тұлғалар үшін міндетті болып табылады Қазақстан Республикасындағы бірден-бір төлем құралы қазақстандық теңге. Қазақстан аумағындағы жәке және заңды тұлғалардың ішкі есептеулер үшін теңгеден басқа төлам құралдарын пайдалануға құқықтары жоқ. Ондай құқық ¥лттық банктің арнаулы лицензиясы бар тұлғаларға ғана беріледі.

ҚР-дағы ақша айналымы тауарлар айналымы процесін, қызмет көрсетулерді және әртүрлі төлемдер үшін пайдаланылатын қолма-қол және қолма-қол емес ақша қозғалысынан тұрады.

Жалған банкноттар мен монеталар жасаған адамдар заңмен құдаланады.

Халықаралық кредит қаражаттары  айналымына келсек, бұл мәселеде Қазақстан  үйлестірген халықаралық нормаларды соның ішінде Женева конвенциясын басшылыққа алады.

ҚР-дағы банктер мен  есептеу орталығындағы құжаттар айналымы ¥лттық банктің "Бұрынғы одақтас республикалар банктері арасындағы есептеулерді ұйымдастыру туралы" ережелеріне сәйкес атқарылалады.

Қазақстанның валюталық  жүйесінің тағы бір элементі халықаралық  валюта өтімділігін реттеу болып  табылады.

Халықаралық валюта өтімділігі дегеніміз-елдің халықаралық міңцеттемелерін кредиторға ұнамды төлем қаражаттары арқылы дер кезінде төлеу мүмкіндігі. Халықаралық валюта өтімділігі қысқаша айтқанда елдің төлем қабілетінің көрсеткіші.

Қазақстан Республикасы банк жүйесін бұдан былайғы реформалау. ¥лттық Банктің бағдарламасына сәйкес валюталық рыноктың банкаралық рыногын тереңдету форвардтық валюта келісімдерін кеңейту мен валюта рыногын хеджирлеу аспаптарын дамыту бағытында өрістемек. Мұның өзі шетелдік инвесторлардың мүддесін қорғау және олар үшін қолайлы ахуал орнықтыру ісінде маңызды қадам болары даусыз.

Қолма-қол шетел валютасы саудаланатын ішкі рыноктың даму банктен  тыс айырбастау пунктерінің әрекетіне  бақылауды күшейту бағытында  жүргізіледі.

Ұлттық Банктің интервенциялары валюта бағамының қысқа мерзімді шайқалуларын тоқтатумен шектеліп ақша базасының негізгі параметрлерін сақтау кажеттіліктері шеңберінен шықпайтын болады.Сонымен қатар, айырбас бағамына қатысты саясат бәсекелікті арттыру бағытында экспортты мейлінше дамыту және елдің импортты алмастыратын салаларын ынталандыру мақсатында өрбиді.

Ұлттық банк өзінің негізгі  сатып алушы рөлін сақтап қалдыдек ғана бурын Қаржы министірлігі төлеген 20 проценттік қосылған құнға салық  ұлттық банктың шығындарына жатқызылды. Мұның өзі, әрине, ¥лттық банктың ішкі рыноктағы әрекеттеріне бірқатар кедергі жасайтыны да рас еді.

Ұлттық банктің лицензиялары Халықтық банкке, Туран әлем банкіне, Казкаммерцбанкіне, Центркредит банкіне  берілген. Лицензия алуға дәмесі бар  бірқатар коммерциялық банктердің өтініші қарастырылуы үстінде.

Қазақстан Республикасында  валюталық операцияларды жүргізу  тәртібін 2001 жылғы 21 сәуірдегі ҚР ¥лттық Банкі бекіткен "Қазақстан Республикасында  валюта операцияларын жүргізу ережесі" реттейді.

Қазақстан Республика аумағында резиденттер мен резидент еместер жүргізетін валюта операцияларды Қазақстан Республикасы Ұлттық Банктік нормативті-құқықтық актілерінде көзделген жағдайларды қоспағанда уәкілетті банктер және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын уәкілетті ұйымдар арқылы жүзеге асырылады. Резиденттер мен резидент еместер уәкілетті банктердегі банктік есепшоттық ¥лттық Банктің нормативті-құқықтық актілерінде көзделген тәртіппен ашады,жүргізеді және жабады. Резидент және резидент емес валюта операцияларын жүзеге асы-рылған кезде, уәкілетті банкке Қазақстан Республикасынның валюта заңнамасына сәйкес ұсынылатын талап етілген құжаттарды беруге міндетті.Осы ережеде және ¥лттық Банктің басқа да нормативтік-құқықтық актілерінде көзддалген жағдайларды қоспағанда резидент және резидент емес мұндай құжаттарды бермесе,уәкілетті банк олардың төлемдерін немесе ақша аударымын жүзеге асыруға құқылы емес.

Резидент ¥лттық Банктің  лицензиясын және тіркеу куәлігінің болуы талап етілетін валюта операциялар  бойынша төлем жасаған немесе ақша аударған кезде,резидент уәкілетті банкке осындай лицензиясының және тіркеу куәлігінің тұпнұсқалары мен натариат куәландырған көшірмелерін ұсынуға міндетті.Берілген құжаттар тексерілгеннен кейін олардың көшірмелері уәкілетті банкте қалады.ал тұпнұсқалары резидентке қайтарылады.

Резиденттер арасында операциялар  бойынша барлық төлемдермен ақша аударымдары валюта операциялары валюта операцияларын жүргізу Ережесінде, ¥лттық Банктің басқа да нормативті-құқықтық актілерінде салық және кеден заңнамасында көзделген жағдайларды қоспағанда. Қазақстан Республикасында ұлттық валютасымен ғана жүргізілуі тиіс.Уәкілетті банктер резиденттерінің және резидент еместердің валюталық операцияларды жүргізу жөнінде банктік қызметке арқылы траптардың келісуі арқылы ұлттық валютамен немесе шетел валютасымен алады.Резиденттер арасында жасалған шарттар бойынша, оның ішінде банктік қызмет көрсету көзделген шарттар бойынша тұрақсыздық ойынпұлдары (өсімпұлдары) ұлттық валютамен төленеді.

Төлем карточкаларын  пайдалана отырып,валюта операцияларын жүргізу тәртібі осындай қатнастарды реттейтін Ұлттық Банктің нормативтік-құқықтық актілерінде белгіленеді.

Валюталық реттеу қызметін жүзеге асыратыннегізгі орган - Қазақстан  Республикасының Ұлттық Банкі.Оның өзіндік.дара құқықтық дәрежесі бар және валюталық мәселелерді шешетін,сондай-ақ нормативтік актілерді талап жасайтын орган болуымен қатар, өзінің валюталық операцияларын жүзеге асырылатын жанама ретеу органы екендігімен органы екендігімен де анықталады.

Қазақстан Республикасы Қаржы министірлігі біртұтас мемлекеттік саясатын үйлестірілетін және бақылайтын үйлестіретін және бақылайтын басты атқарушы орган.

Министірлік өзінің қызметін атқаруда Қ.Р-сы конституциясы мен  заңдарын Президент Жарлықтарын  басшылыққа алады.

ҚР-сы ¥лттық банкі өз әрекеттерінде ҚР-сы Конституциясын Президкнттің заң күші бар "ҚР-дағы банктер және банк қызметі туралы "1995 жылдың 31 тамызындағы және Президенттің заң күші бар "Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі туралы" 1995 жылдың 30 наурызындағы және 1997 жылдың 11 маусымда қабылданған Қазақстан Республикасының "ҚР-ның банктік қызметтері жөніндегі кейбір заң актілеріне өзгертулер мен қосымшалар кіргізу туралы" Заңын басшылыққа алады.

Ұлттық банк өз міндеттеріне сәйкес барлық банктердің орындауы міндетті нормативтік-құқықтық актілер шығарады. ¥лттық банктің негізгі міндетіне ҚР-сы ұлттық валютасының ішкі және сыртқы тұрақтылығын қамтамасыз ету ісі жатады.

Валюталық реттеу саласында  ¥лттық банк шетелдік валюталар мен  құнды қағаздың ҚР-дағы айналым өрісі  мен тәртібін белгілейді, сондай-ақ резиденттер мен резидент еместердің валюталық операцияларын жүргізудің ережелерін бекітеді.

Ұлттық банк валюталық  құндылықтарды алып кету тәртібі  мен нормаларын орнықтырады,сондай-ақ қолма-қол ұлттық валютаны әкелу  мен әкетуді және ұлттық валютадағы төлем құралдарының қозғалысын қадағалайды.

Ұлттық банк банктік  операциялардың жекелеген түрлерін жүргізуші басқа банктер мен  ұйымдарға лицензия беру тәртібін бекітіп,оны  беруді ұйымдастырады. Валюталық заңцарды бұзғаны үшін банктерден берілген лицензияларды қайта шақырып алады.

Ұлттық банк халықаралық  есеп айырысуларды ұйымдастырады, шетелдермен  валюта-қаржылық және кредит-есептесу қатынастарын жетілдіреді шетелден кредиттер келтіру мәселесінің  шешімін ұсынады т.с.с.

Ұлттық банктің маңызды қызметтерінің бірі - ұлттық валюта бағамын шетелдік валютаға қатысты реттеу қызметі.

Ұлттық банктің алтын-валюта резервтері қазақстандық теңгенің тұрақтылығының қамтамасыз етуі тиіс.2003 жылдың қараша айында Қазақстанның ұлттық валюта енгізгеннен  он бес жыл толды. Бұл жылдар егеменді Қазақстандық Ұлттық банкінің орталық банкі ретенде қалыптасу және даму жылдары болады.Оның мәні айтарлықтай өзгереді. ¥лттық банк Үкіметтен және Парламенттен тәуелсіз негізгі реттеуші бақылаушы органның міндетін күшейте түсті.

Ұлттық банк Қазақстан  Республикасының Президентіне есеп береді.Қазақстан ¥лттық банкінің жоғары басқару органы- басқарма, оның құрамына төраға мен оның орынбасарларынан басқа  Қазақстан Республикасы Президентінің  және Үкіметінің өкілдеріне кіреді.