Өнімнің өзіндік құнын есептеу және есептеудің түрлері

    Калькуляциялау объектісі – кәсіпорын калькуляциялайтын өнім (жұмыс, қызмет) түрлері. Мысалға, ауыл шаруашылығында есеп және калькуляциялау объектілері бір-біріне дәл келмейді (мал шаруашылығы: шығын есебінің объектісі - ірі қара мал, ал калькуляциялану объектісі - сүт, төл, көң).

    Кешенді өндірістерде біртұтас технологиялық процесте шикізаттың бір түрінен әр түрлі өнім өндіреді және өндірістің жалпы шығыны өз араларына бөліп таратылмайды. Бір өнім бірлігінің өзіндік құны мына әдістердің біреуімен анықталады.

    Шығынды шығары тастау әдісі - мұнда өнім өндірудің бір түрі негізгі, аи қалғаны ілеспе (попутные) ретінде қарастырылып, жалпы өзіндік құннан жоспарлы өзіндік құн бойьшша ілеспе өнімнің өзіндік құнын шығарып тастайды, ал алынған шама негізгі өнімнің өзіндік құны болып табылады..

    Құрамдастырылған (комбинированный) әдіс - негізгі және ілеспе өнімнің бірнеше түрін өндірегін өндірістік кешенде қолданылады. Шығарып тастау әдісі мен шығындарды бөлу элементтері ұштастырылады. Мұнда алғашқыдағы шығынның жалпы сомасынан ілеспе өнімнің құнын шығарып тастайды, ал шығынның қалған бөлігі белгіленген коэффициенттерге сәйкес негізгі өнімдерге бөлінеді.

    Кезеңдер:

    •кешенді шығынның жаллы сомасынан ілеспе өнімнің өзіндік құны шығарылады;

    •шығынның қалған сомасынан нақты өнімге тікелей көшірілуі мүмкін оның бір бөлігі шығарылады;

    •шығынның қалдығы белгіленген коэффициенттерге сәйкес өнімдерге бөлінеді;

    •тиісті өнімдердің өзіндік құнының жалпы шамасы анықталады.

    Шығын есебінің объектілері бойынша тапсырыстық калькуляцияның процестік әдісі бөліп көрсетіледі.

    Тапсырыстық әдіс - технологиялық мақсаттарға арналған материалдар шығынын, өндіріс жұмысшыларының негізгі еңбекақысын және үстеме шығындарды нақты өнім шығарумен немесе қандай да бір қызметті орындаумен оңай ақтай алатын (немесе орнын толтыратын) өндірістерде қолданылады. Бұл әдіс, әдеттегіше, бір тұрпатты (тип) өндірістік ұйымдағы кәсіпорындарда, құрылыста, қызмет көрсету саласында қолданылады.

    Барлық  тікелей шығындар жекелеген тапсырыстар бойынша шығын номенклатурасында белгіленген разрядта ескеріледі. Барлық қалған шығындар пайда болған орны бойынша ескеріліп, бөлу базасымен белгіленгенге сәйкес тапсырыстардың өзіндік құнына қосылады.

    Жеке  тапсырыс шығын есебі мен калькуляциялаудың объектісі болып табылады. Тапсырыстар бір бұйымға жеке (дара), ал ұсақ сериялы өндірісте бірнеше бұймдарға келіп түседі (немесе ашылады).

    Есептің тапсырыстық әдісіне мына ерекшеліктер тән:

    •тапсырыстар бойынша тығындарды қорытындылау (жалпылау);

    •тапсырысты орындау барысында оны есептен шығару;

    •тапсырыстар есебінің карточкасын жүргізу,  сондай-ақ жанама шығынды жекелеген тапсырыстарға бөлу аса қажет.

      «Негізгі өндіріс» талдамалық  шоттар саны кәсіпорынға орналасты-рылған тапсырыстардың санына сәйкес келуі керек.

    Қайта бөлу әдісі біркелкі өнім өндірістің барлық кезеңінде (шекті) нақты тізбекпен өтетін тасқынды (поточный) жэне сериялы өндіріс саласында қолдаылады. Калькуляциялау объектісіне әрбір кайта жасалып аяқталған өнім жатады, ал шығын есебінің объектісіне - қайта жасау, яғни келесі қайта жасауға жөнелтілуі мүмкін немесе тарапқа өткізілген жартылай дайын өнімді алумен аяқталған технологиялық процестің бір бөлігі жатады.

    Әдістің мәні мынада - тіпті бір қайта  жасаудан әр түрлі өнім түрлерін алуға  болса да, өндірісті қайта жасау  бойынша ағымдағы есепте тікелей шығындар көрініс табады.

    Шығын есебінің қайта бөлістік әдісінің ерекшеліктеріне  мыналар жатады: жекелеген тапсырыстарға  қатыссыз қайта жасау бойынша  шығынды жалпылау, күнтізбелік кезең  үшін шығынды есептен шығару, әрбір  қайта жасауға 8010 «Негізгі өндіріс» синтетикалық шотқа талдамалық есепті жинақтау, шығын есебінің қарапайымдылығы мен үнемшілдігі.

    Жаппай  өндіріс жағдайында бір текті  өнімдер жай калькуляцияларда пайдаланылуы мүмкін. Сериялық өндірісте орташалау  әдісін қолданумен шартты дайын өнімдегі жартылай дайындалған өнімді қайта ессптеумен калькуляция жасалады. Бұл арада 8010 «Негізгі өндіріс» шотында жасалған шығындар есептік кезеңде өндірілген дайын өнімнің шартты бірліктеріне бөлінеді. Шартты бірлікті қолдану мынаны ұйғарады: аяқталған өнімнің бірлігін өндіруде негізгі материалдың бір шартты бірлігі және үстемеленген шығынның бір шартты бірлігі керек болады. 

    

2.   Өнімнің, жұмыстың және қызметтің өзіндік құнын калькуляция-лаудың  қарапайым әдісі

 

    Өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік кұнын калькуляциялаудың қарапайым әдісі біртекті өнім шығаратын кәсіпорында (су электр станциялары, кен, көмір, мұнай мен газ өндіретін кәсіпорындар) пайдаланылады. Оларда, әдетте, аяқталмаған өндіріс болмайды (егер де олар болса, онда оның көлемі шамалы болады) және шалафабрикаттарды езі ендіреді. Егер де кәсіпорын өзінің есептік саясатында қарастырса, онда бұл әдісті қолдануға рұқсат етілуі мүмкін. Бұл әдістің мәні бүкіл шығарылған өнімге кеткен шығындарды есептеуден тұрады. Өнім бірлігінің өзіндік құнын тікелей есептеу жолымен шығарады, яғни шығын деңгейін өндірістің натуралды көлеміне немесе шартты — натуралды көрсеткішіне жай белу арқылы табады. Кейбір салаларда шығындар (мысалға, көмір өндірісінде) әрбір технологиялық процесс бойынша есептелінуі мүмкін.

    Сонымен, көмірді өндіру өнеркәсібі бірнеше  кезеңнен тұрады: дайындық жұмыстары, көмірді алу, шахтыға дейін тасымалдау және сыртқа (жоғарыға) шығару, сорттау, өндеу, вагонға тиеу. Міне сондықтан  бұл жердегі шығындарды есептеу  мен калькуляциялаудың жай әдіс, процесстік деп аталуы да осыдан шыққан. Мұнда кәсіпорын барлық шығындарды өндірілетің өнімнін бір түріне, ал аяқталмаған өндіріс болмаған жағдайда — шығарылған өнімге жатқызады, ал біртекті өнім шығарылатын жерде калькуляциялаудың барлық баптары бойынша өндірістегі шығындарды негізделген нормалау арқылы оңайлатады. Көптеген кәсіпорындар жұмыс практикасында өндірістің қарапайым әдісінін дұрыстығын және прогресшілдігін (іргелішілдігін) дәлелдеп берді. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мен шығынды есептеу әдісінің қарапайым төрт нұсқасы бар.

    Бірінші нұсқа кезінде тікелей және жанама шығындар бүкіл өнімді шығаруға жұмсалған  шығындардың белгіленген баптары  бойынша есепке алынады. Өнімнің  бір өлшемінің өзіндік құны барлық өндірістік шығындарды дайын өнімнің санына белумен айқындалады. Бұл өндірістерде (су электр станциялары, қүм, сазбалшық дайындау) аяқталмаған ендіріс, шалафабрикаттар және өнімнің құрамдас бөліктері болмайды.

    Екінші  нұсқаны аяқталмаған өндірісі бар  кәсіпорындар колданады. Бұл арада дайын өнім мен аяқталмаған өндіріс арасында шығындарды бәлудің қажеттілігі туындайды. Бұл нүсқа текше метр ағаштың өзіндік құнын калькуляциялау кезінде ағашты дайындау өнеркәсібінде қолданылады. Аяқталмаған өндірісті, әдетте, инвентарлық әдісін пайдалана отырып, бағалайды.

    Үшінші  нұсқа бір мезгілде өнімнің бірнеше  түрлерін шығаратын немесе өндіретін: жылу мен электр энергиясын шығаратын, мұнай мен газ өндіретін, балық  аулайтын кәсіпорындарда қолданылады. Мұндай жағдайларда шығындар тұтас  алған өндіріс бойынша, яғни қарапайым әдіспен есепке алынады, ал өнімнің өзіндік құны үйлестірілген әдіспен калькуляцияланады. Мұнай мен газ өндіру кезіндегі энергетикалық шығындар, амортизация, жер астындағы скважина жабдықтарын жөндеу, жер қыртысының кайтарымдылығын жақсартуға, мұнайды диэмулсациялауға, мұнайды айдауға және сақтауға жұмсалатын шығындар тікелей белгілері бойынша мұнайға, ал газ жинау және тасылмалдау жөніндегі шығындар - газға жатқызылады. Қалған шығындар кәсіпорынның орташа келісімді бағасы бойынша бағаланады және мұнай мен газдың жалпы табылған (шығарылған) үлесіне тепе-тең мөлшерде мұнай мен газ арасында бөлінеді.

    Қарапайым әдістің төртінші нұсқасын өнімнің  өзіндік құнын анықтамай-ақ шығындар есебін бөлістік немесе процесстік бойынша  жүргізетін кәсіпорындар пайдаланады. Бұл нұсқаны химия мен құрылыс материалдарын шығаратын өнеркәсіп қолданады. Бұл арада шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың қарапайым және бөлістік әдістері үйлесімді пайдаланылады.

    Жылу  мен электр энергиясын өндірудің шығындарын есептеудің және энергияның өзіндік құнын калькуляциялаудың карточкасын 621 бетге келтіреміз. 

    2.3  Өнімнің, жұмыстың және қызметтің өзіндік құнын калькуля-циялаудың  тапсырыстық әдісі 

    Шығындарды  есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың тапсырыстық әдісі аз сериялы және жеке-дара өндірісі бар кәсіпорындарда, жендеу және эксперименттік жұмыстарда пайдаланылады. Барлық тікелей шығындар әрбір (жекелеген) тапсырыстар бойынша белгіленген номенклатура баптарының кескінінде есепке алынады. Тапсырыс кәсіпорынның өндірістік белімшесінде арнайы бланкілерде ашылады, содан сон ол орындаушы - цехқа және бухгалтерияға түседі. Әрбір тапсырысқа өзіндік код беріледі, онда жұмысшыға есептелген жалақы, барлық құжаттардағы материалдардың шығысы, өндіріске кеткен шығын есебін жүргізетін карточкаға көшіріліп жазылады. Тапсырыстың өзіндік құны оларды әзірлеумен байланысты шығындар сомасынан тұрады.

    Осы тәсілдің кейбір ерекшеліктері бар, атап айтсақ:

    -барлық шығарылған шығындар туралы мәліметтерді шоғырландырып және оларды жеке жұмыс түрлері мен дайын өнім партияларына жатқызу;

    -уақыт аралығындағы емес, аяқталған әрбір партия бойынша шығындарды шоғырландыру;

    -тек бір ғана шотты жүргізу, "аяқталмаған өндіріс" (батыс есебінде барлық өндірістік шығындарын жинақтау тек осы "аяқталмаған өндіріс" шотында көрсетіледі). Осы шотта өндірістің әрбір тапсырысы бойынша шығындардың жекелеген есебін ұйымдастыру үшін карточкаларды енгізуді ұсынады.

    Тапсырыстың өзіндік құнын калькуляциялау үшін шалафабрикатсыз әдісі пайдаланылады.

    Тек дайындау цехында (құю, ұсталық-пресс  және т.б.) шалафабрикатты әдіс пайдаланылады, демек, аталған цехтар бойынша жеке калькуляция жасалады. Әдетте, шалафабрикаттық  әдісте тапсырысты жасау процесі  цехтан цехқа өтеді, бірақ ондағы жасалған операциялар бухгалтерлік есепте көрініс таппайды.

    Цехтар  шығындары әрбір (жекелеген) табыстың кескінінде, калькуляциялаудың бекітілген номенклатурасы бойынша, ал негізгі  материалдар, шикізаттар, технологиялық  отындар мен энергиялар - белгіленген топ кескінінде аналитикалық есепте көрініс табады.

    Ал  үстеме шығыстары олардың өндірілген орны бойынша есептелінеді және ай сайын қабылданған тарату тәсілі бойынша әрбір тапсырыстың өзіндік  құнына жаткызылады.

    Ақаудан алынған жоғалтулар, әдетте, әздерінің тиесілі тапсырыстарына есептен шығарылады. Орындалмаған тапсырыстар, аяқталмаған өндірістер ретінде танылады.

    Тапсырыс  орындалып біткен соң және оның техникалық қабылдануы тапсырыс берушіге ұсынғаннан кейін өндірістік бөлім кәсіпорынның бухгалтериясына тапсырыстың біткені туралы хабарлама жасайды, содан соң тапсырыс бойынша шығындар жасау процесі тоқтатылады. Кейбір кәсіпорындарда тапсырысты орындағаннан кейін қоймаға өткізсе, сол коймаға накладнойы өткізу тапсырыстың жабылғаны (мысалға, электротехникалык өнеркәсібінде).

    Сондай-ақ, кез келген тапсырыстың өзіндік  кұны бұрмаланбауы үшін (әсіресе, бітпеген тапсырыстарға қатысты) артық немесе пайдаланбаған материалдық құндылықтар қоймаға тапсырылады, ол кезде 1300 -"Материалдар" бөлімшесінің шоттары дебеттеліп, 8110 немесе 8310 шоттары кредиттеледі.

    Бұл әдісті колдану барысында іс жұзіндегі  өзіндік құн тапсырыс аяқталғаннан кейін анықталады, бұған дейін  барлық шығындар аяқталмаған өндіріс  ретінде қарастырылады. Тапсырыстық  әдістің кемшіліктері мынада: күрделі, қайталанбайтын немесе сирек қайталанатын тапсырыстарды әзірлеу кезінде материалдық және еңбек шығындарын нормалауды ұйымдастыру қиын, нормативтік калькуляцияларды жасау және өндіріс шығындарын алдын ала бақылау жасап отыруды қиындатады. Осы кемшілікті жою үшін өндірістің ұзақ циклінде ірі бұйымды әзірлеу кезінде (кеме жасауда, ауыр машина жасауда) олардың торабына (агрегаттарына, кострукциялық элементтеріне) жекелеген тапсырыс ашуды ұсынады, яғни олардың әрбір конструкциясы аяқталған болып саналады.

    Кіші  сериялық өндірісте тапсырыс саны ағымдағы айда шығарылатын болып жоспарланған санымен сәйкес келеді. Нақты бір бұйымды немесе бірнеше бұйымды (тапсырыстарды) әзірлеу үшін пайдаланған барлық тораптар мен детальдар (бөлшектер) есепте беліп көрсетіледі.

    Тораптар мен детальдардың (бөлшектердің) бірінші түрі бойынша олардың шығындарының есебі тапсырыстық әдіспен, ал сериялық немесе жаппай өндірістік тәртіпте дайындалатын бұйымдар - екінші, яғни нормативтік әдіспен ұйымдастырылады. Сөйтіп, бұйымның жалпы құны тапсырыс ескерілген жекелеген тәртіпте дайындалғандардан шығындардан және нормативтік әдісі бойынша жалпы немесе сериялық өндіріс тәртібінде есептелген тораптар мен детальдардың (бөлшектердің) жалпы құнынан немесе өзіндік кұнынан құрылады.