Өнімнің өзіндік құнын есептеу және есептеудің түрлері

    Қосымша өндірістің күрделілігі, сондай-ак, шығарылатын  өнімнің біртектестігі немесе біртектес еместігі көмекші өндірістің көрсеткен қызметінің өзіндік құнын есептеу үшін әртүрлі әдісті қолдануға мәжбүр етеді. 

3. Негізгі өндіріс шығындарының есебі

 

    Өндіріс шығындарын есептеу үшін 8010 - "Негізгі  өндіріс" бөлімшесінің шоттары қолданылады, олар түрлі мақсаттарға арналған.

    Өндіріске жұмсалған барлық шығындарды қорытындылау (шолу) үшін 8010- "Негізгі өндіріс" шоты арналған. Осы шоттын 8011 - "Материалдар", 8012 - "Өндіріс жұмысшыларының еңбек ақысы", 8013 - "Еңбек ақыдан аударылатын аударымдар", 8014 "Үстеме шығыстары" жинақталады, содан соң жыл соңында 8010 "Негізгі өндіріс" шотында қорытындыланады;

    8010 "Негізгі өндіріс" шоты бойынша  өндірістің шығындар есебі төмендегі  номенклатура баптары бойынша  топтастырылып, әдетте, олар элементтерінің  кескіні бойынша есепке алынады.

    Материалдар. Шикі заттар мен материалдар — өнімді әзірлеу негізінде пайда болатын немесе осы әзірлеу (дайындау) кезінде қажетті компоненттер болып табылатын шикізат пен негізгі материалдарға жұмсалған шығындар. Осы жерде табиғи шикізаттардың құны (су шаруашылық жүйесінен субъектінің жинайтын, су үшін төлемі және де табиғи шикізат ресурстарын іздестіруге, барлауға, қорғауға, оларды пайдалану мен жаңғыртуды ұйымдастыруға арналған мамандандырылған ұйымдардың шығындарын өтейтін басқа да төлемдері), арнайы мамандандырылған ұйымдардың жүргізетін жер құнарлығын арттырудың шаралары көрсетіледі.

    Лимиттік-алу  карталары және талап-накладнойы жұмсалған  шикізат пен негізгі материалдарды, сондай-ақ сатып алынған материалдарды  өндірісте есептен шығару үшін негіз болып табылады. Осы құжаттардың деректері цехтар (өндірістер), калькуляция немесе есеп объектілері бойынша "Материалдардың шығыстарын тарату" дел аталатын талдамалық кестеге топтастырылады және "Цехтар бойынша шығындарының" ведомосы немесе осыған ұқсас есеп регистрлерына (ведомостар, машинограммалар, карточкалар) жазылады.

    Көмекші материалдар - тұрақты технологиялық процестерді қамтамасыз ету үшін негізгі материалдарды шығару кезінде пайдаланған көмекші материалдардың шығыны (технологиялық максаттарға пайдаланған көмекші материалдар). Бұндай көмекші материалдардың құны белгіленген шығыс нормасы бойынша өнімнің өзіндік құнына енеді, ол үшін өнім бірлігіне есептелген сметалық мөлшерлемесі пайдаланылады. Шығыс нормасы мен бағасы өзгеретін болса, аталған мөлшерлеме қайта қаралуы мүмкін.

    Көмекші материалдардың нақты шығысы әрбір  өнімнің өзіндік құнына, тауарлы  өнімге және аяқталмаған өндіріске  сметалық мөлшерлеме бойынша пропорциональды  түрде таратылады. (Қосымша 3 )

    Қайтарылған қалдықтар —  бұл негізгі, көмекші және қосалқы өндірістердің қалдығы.

    Өнімнің өзіндік құнына кіретін материалдық  ресурстарының шығыстарына қайтарылған  өндіріс қалдықтарының (отходтарынын) құны қосылмайды.

    Қайтарылған қалдықтар болып: материалдар, шикізаттар, жартылай фабрикатгар, жылуды сақтайтын материалдар т.б. материалдық ресурстары-саналады, бірақ олар өзінің сапасын, тұтыну қасиетін жоғалтуына байланысты тікелей өз арналымдары бойынша пайдаланбауы мүмкін.

      Белгіленген технологияға сәйкес  өнімнің басқа түрін өндіру  үшін толық қанды материал ретінде берілген материалдық ресурстар қалдыққа жатпайды. Сондай-ақ қалдыққа ілеспе өнімдері де жатпайды, олардың тізімі шығындарды есепке алу және өнімнің өзіндік құнын есептен шығару әдістерінде белгіленген.

    Қайтарылған қалдықтар (отходтар) келесі тәртіпте бағаланады:

    -егер де қалдықтарды негізгі ендіріс мұқтаждығы үшін, бірақ өнім азайтылып шығарылса немесе қосалқы өндіріс мұқтаждығы үшін, сондай-ақ кеңінен тұтынатын тауарларды дайындау үшін пайдаланса, онда шикізат пен материалдардың бастапқы құнының төмендетілген бағасы бойынша;

    -қалдықтар ұайта өңдеуге немесе сыртқа сатуға кетсе, олардың жинау мен өңдеуге жұмсалған шығындарын шегере отырып, қалдықтарға белгіленген бағасы бойынша;

    -егер де қалдықтар шартқа сәйкес шикізат немесе толыққанды материалдар ретінде пайдалану үшін сатылса, онда шикізаттар немесе материалдар бастапқы толык бағасы бойынша бағаланады.

    Қайтымсыз (пайдаланылмайтын) қалдықтар бағалауға  жатпайды. Қалдықтарды пайдалануды  нормалау қажет, ал оларды кіріске алуға  тиісінше бақылау жасауды жолға қою керек.  

4. Үстеме  шығындардың есебі

 

    Үстеме  шығыстар - бұл өндірісті басқарумен және қызмет көрсетумен байланысты шығыстар, олар кешендік сипатқа ие болады, олардың  кұрамында экономикалық элементтердің  барлық шығындары көрініс табады.

    Бұл шығындар ай бойында белгіленген номенклатуралық шығыс баптары бойынша 8040 " Үстеме шығыстары" шотында көрініс табады. Әрбір цехтың өзінде дайындалған өнімге үстеме шығыстар қосылады.

    Үстеме  шығыстар ай соңында белгіленген  әдістеме бойынша Негізгі өндіріс  шығындарының құрамына кіретін үстеме шығыстарын таратқан кезде 8014 шоты дебеттеліп және 8040 шоты кредиттеледі.

    Шаруашылық  жүргізуші субъекттер өзінің есептік  саясатында өндіріс ерекшеліктерін ескере отырып шығын баптарының номенклатурасына өзгерістер енгізуі мүмкін.

    Мысалға, үстеме шығысының құрамында "Өндірісті  дайындау және игеру шығыстары" деген  бабы жеке бөлінуі мүмкін. Өндірістің жұмыс істеу ұзақтығына және басқа  да жағдайларына байланысты тәртібін ескере отырып, оған қажетті шығын  деңгейін сметаның көмегімен анықтайды. Сметаны жасау кезінде сыннан өткізілген өнімнің құнын ескеру керек, өйткені ол жұмысқа қосудың жалпы сомасына қосылмайды. Жұмысқа қосу шығысының сметасын бекіткен кезде өндіріске енгізілетін объектінің өндірістік қуаттылығын және оның нормативтік мерзімін ескере отырып, оларды өнімнің өзіндік құнына жатқызу мерзімі мен нақты тәртібіне байланысты етіп анықтайды.

    Өндірісті дайындау және игеру шығыстары алғашқыда  шығыстың жалпы сомасынан алынған  өнім бірлігіне белгіленген норма  бойынша өтеледі.

    Егер  де кәсіпорында бірнеше өнім түрі өндірілетін болса, онда жаңа өндірісті  игеру шығындары олардың арасына  таратылады, ал тарату процесі, әдетте, негізгі өндіріс жұмысшыларының жалақысының сомасына және құрал-жабдықтарды  пайдалану мен күтіп-ұстау шығыстарына пара-пар (пропорционалды) етіп жасалады. Жекелеген тапсырыстарды орындаған кезде өндірісті дайындаудың нақты шығындары сол бұйымдардың өзіндік құнына толығымен жатқызылады.

    Өндірістегі барлық шығындар цехтардың ведомостары  бойынша топтастырылады, онда әрбір цех үшін жеке парақтар ашылады.

    8010 - "Негізгі өндіріс" шотының  дебеті мен кредиті бойынша  шоттар корреспонденциясын қарастыру  үшін жоғарыда келтірілген мысалға  қайтып ораламыз. Шағын аяк киім  тігетін кәсіпорында төрт негізгі  өндіріс цехтары бар болсын делік: кесу, пішу, дайындау және тігу. Ол кәсіпорын төрт түрлі өнім ассортиментін шығарады делік:

    - ерлер ботинкасын;

    - ерлер туфлиін; -жеңіл әйелдер  туфлиін; үйге киетін әйелдер  туфлиін.

    Ағымдағы  айда аталған енімнің өндіріс  көлемі мынадай болған:

    10 мың жұп — ерлер ботинкасы;

    7 мың жүп — ерлер туфлиі;

    5 мың жүп — әйелдер туфлиі;

    12 мың жұп — әйелдердің үйге  киетін туфлиі.

    Кәсіпорынның  жұмысының тиімділігін қамтамасыз ету үшін онда көмекші өндірістер құрылған: жөндеу-механикалық; бу қазандық; автотранспорттық; олардың шығыны дайын  өнімнің өзіндік құнына келесі тәртіпте енгізіледі: жөндеу-механикалық цехының  шығыны — жөндеу жұмысының түрлері бойынша; бу қазаны мен автотранспорт цехтарының шығындары—тұтынылған қызмет көлеміне сәйкес пропорционалды жолмен таратылады.

    Кәсіпорынның  есептік саясатында үстеме шығыстар құрал-жабдықты пайдалану мен күтіп-ұстау  шығыстарына қатысты (осы шығындардың деңгейінен алынған құрал-жабдықтың бір сағаттағы жұмысынан есептелген) бөлігіне және тиесілі өнім бірлігін әзірлеу кезіндегі жұмыстың ұзақтылығына

қарап таратылуы мүмкін. Жалпы үстеме шығысын  тарату негізгі өндіріс жұмысшыларының жалақысының деңгейіне қарап жасалынады.

    Ағымдағы  кезеңде 400 жұп аяқ киім сапа бөлімінің  бақылауынан өтпеген, демек олар ақау болып табылған. 52 жүп әйелдердің үйге киетін туфлиі жөнделмейтін ақау болып танылған, олар 12000 теңге сомасын  құраған. Жөнделмейтін ақау бойынша жасалған шығыстан 2000 теңге сомасын өзіндік құнға жатқызған. Ерлердің 348 жұп туфлиі бойынша 24683 теңге деңгейінде ақаулар табылған, бірақ ол ақауды жөндеуге болатындығы дәлелденген. Ақаулар бойынша орын алған шығындардың бір бөлігі өтелген, оның сомасы 17100 теңге құраған, ал оның бір бөлігі өндіріс шығыны ретінде есептен шығарылған. Ағымдағы айда аяқ киімді дайындау кезінде келесі шығыстар жасалған: 

    2. ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН КАЛЬКУЛЯЦИЯЛАУ 

    2.1 Өнімнің өзіндік құнын есептеу және калькуляциялаудың түрлері 

    Өнімнің өзіндік құны - бұл өндіріске және өткізуге кететін ақшалай түрдегі  шығындар.

    Есептеу - бұл барлық тауарлық өнімдердің де әрі бір бірліктің де өзіндік  құнын есептеу. Ол кәсіпорын жұмысын  оперативті басқаруда маңызды орын алады, өйткені ішкі резервті дер уақытында (уақтылы) ашуға мүмкіндік беріп, оны өнімнің өзіндік құнын төмендетуге және бәсекеге жарамдылығын арттыруда пайдаланылады. Калькуляцияны өнімнің өзіндік құнын жоспарлауға және өнімнің (жұмыс, қызмет) нарықтағы сұранысын ескеретін негізгі бағасын белгілеуде пайдаланады.

    Калькуляцияда субъект шығындары ақшалай түрде  қорытындыланады.

    Калькуляцияның  мына түрлері болуы мүмкін:

• жоспарлы - еңбек нарығының, озық техника мен өндірістің және жұмыстын жақсы ұйымдастырылуын білдіретін өндіріс қаражатының озық (прогрессивті) нормасы негізінде жоспарланған кезеңге жасалады;
• есеп берушілік (нақты) калъкуляция - өнімнің өзіндік құны кәсіпорынға тәуелді (өндіру, үнемдеу немесе жекелеген ресурстарды артық шығындау бойынша жоспарлы көрсеткіштердің асыра орындалуы немесе кем орындалуы) және тәуелді болмайтын (материалдар құнын, амортизациялық аударымдардың нормасын, электр энергиясына, жылуға, газға, суға және т.б. тарифін өзгерту) себептер бойынша жоспардан ауытқуы мүмкін нақты шығындармен сипатталады;
• нормативті калькуляциялар - ағымдағы жоспарлы калькуляцияның әр түрлілігі болып табылады. Ол шығын есебінің нормативті әдісін қолданатын және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялайтын кәсіпорында жасалады. Оның негізінде көбінесе қол жеткізген шығын деңгейін сипаттайтын ағымдығы әрекет ететін нормалар жатады. Нормативті калькуляция жоспарымен салыстырғанда есептік кезеңдегі өнім өндіруге кететін шығын деңгейін әлдеқайда нақты көрсетеді;
• жоболық калькуляциялар - келешекке құрылған жоспарлы калькуляцияның әр түрлілігі болып табылады. Ол күрделі салымның (капитальных вложений), жаңа техниканың және технологияның тиімділігін анықтау үшін қолданылады;
• алдын ала жүргізілетін калькуляция - нақты шығын негізінде және он айда немесе төртінші тоқсандағы немесе басқа кезеңдегі болжалдық өнім өндіру мен шығын бойынша есеп айырысудың басқа кезенінде алынатын нақты өнім (табыс) негізінде жасалады. Бұл калькуляцияның мәліметтері өнім өндірудің ағымдық жылдағы нәтижесін алдын ала анықтауда қолданылады. Мұндай калькуляциялар, негізінде, ауыл шаруашылық кәсіпорындарында қолданылады.

    Калькуляция барысында шығын есебінің объектісін және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау объектісін дұрыс анықтау қажет.

    Шығын есебінің объектісі - кәсіпорын өндіріс шығын есебінің талдамалығын ұйымдастырудағы объект. Өнеркәсіптерде шығын есебінің объектісі мен калькуляциялау объектісі бір-біріне дәл келеді. Мысалы, тігін өндірісінде шығын есебінің объектісі мен калькуляциялау объектісіне бұйым (сырт және іш киімдер) жатады.