Дәрістік кешен

у

ы,

е

л

е

у

л

і

л

і

к

 

п

е

н

^:

а

у

д

и

т

о

р

л

ы

қ

 

т

э

у

е

к

е

л

д

і

к

т

і

ң

 

ө

з

а

р

а

 

б

а

й

л

а

н

ы

с

ы,

а

у

д

и

т

о

р

л

ы

қ

т

е

к

с

е

р

у

л

е

р

д

і

ж

о

с

п

а

р

л

а

у

 

м

е

н

 

ө

т

к

і

з

у

ж

э

н

е

о

л

а

р

д

ы

ң

 

н

ә

т

и

ж

е

л

е

р

і

н

 

б

а

ғ

а

л

а

у

 

б

а

р

ы

с

ы

н

д

а

ғ

ы

 

е

л

е

у

л

і

л

і

к

 

ү

г

ы

м

ы

н

ы

ң

қ

о

л

д

а

н

ы

л

у

ы

 

с

и

п

а

т

т

а

л

а

д

ы

.

Төртінші бөлім  «Ішкі бацылау» (400-499).

   

ХАС 400 Тәуекелдіктерді багалау және ішкі бацылау. Клиенттің ішкі бақылау жүйесін зерделеу жэне бағалау моселелері қарастырылған.

   

ХАС 401 Компъютерлік ацпарат жүйесіндегі аудит. Мэліметтерді компьютерлік өңдеуден өткізетін жағдайда қолданылуы қажет қосымша рэсімдер (процедуралар) ашып корсстілген.

   

ХАС 402 Қызмет көрсетуші үйымдар пайдаланатын субъектілер  ерекшелігіндегі  аудит  есебі.   Мамандандырылған

сервистік ұйымдардың есеп берулерін  дайындау мен есеп жүргізуді алған ұйымдардағы аудиттің ерекшеліктері келтірілген.

   

Бесінші бөлімге  «Аудиторлыц дәлелдер» 500-599 стандарт-тары кіреді.

   

ХАС 500 Аудиторлыц дәлелдеулер - аудит мәліметтерінің көздері мен табиғатын, сондай-ақ мэліметтердің жэне осы мэліметтерді алуға көмектесетін эдістердің жеткіліктілігі мен жарамдылығы туралы мәселелерді қарастырады.

   

ХАС 501 «Аудиторлыц дәлеледеулер - ерекше баптарды цосымиш царау». Құндылықтарды сақтау бойынша құжатты басшылық, дебиторлардың есепшоттарын жэне талаптар мен критерийлер бойынша мэселелерді растау, элдеқайда шындыққа жанасымды аудиторлық ақпаратты алудың басқа процеду-раларын қолдану.

   

ХАС 505 Сырттай растау - үшінші түлғадан мэліметтерді алу үшін сүрау салуды эзірлеу жэне жіберу тәртібін реттемелейді.

   

ХАС 510 Алгашцы тапсырмалар - бастапқы сальдо. Тексеруді алғаш рет жүргізетін жағдайда немесе мүндай жүмысты (тексеру) істемегеніне бір жылдан астам уақыт өтсе, ондай кезде есепшот бойынша (бастапқы қалдықтар үшін) аудитордың жауапкершілігі анықталады.

   

ХАС 520 Аналитикалыц процедуралар - талдамалы тексерулердің процедурасының және оның міндеттері мен өткізілу уақытына қатысты үсыныстың сипаты берілген. Әдеттен тыс қатынас пен талдамалы процедура нәтижелеріне сенім білдіру деңгейінің фактілерін аудитордың зерделеу мэселелері қарастырылады.

   

ХАС 530 Аудиторлыц сүрыптау және іріктемелік тестілеудіц басца процедуралары. Сүрыптауды жүргізу, іріктеулерді жіктеу жэне қателікті экстраполяциялау бойынша үсыныстар беріліп, факторлары анықталады.

   

ХАС 540 Багалау мэнінің аудиті. Бағалау мэліметтері, аудиттің негізгі кезеңдері, олардың негізділігін талдаудағы аудитордың жауапкершілігі белгіленіп, осы бағалаулардағы қателіктерді анықтау бойынша үсыныстар берілген.

   

ХАС 550 Байланыстырылган тараптар. Өзара байланысқан тараптар (еншілес немесе тэуелді үйымдар) жэне олармен бірге өткізілетін операциялар аудитінің процедуралары қарасты-рылады.

   

ХАС 560 Кейінгі уацига. Аудитор есеп беруді жасаған күннен кейін немесе есеп беру жарияланғаннан кейін болатын уақиғалар есеп берулердің мазмүнына елеулі түрде ықпал еткен жағдайда аудитордың қалай эрекет ету керектігін көрсететін тэртіптері анықталады.

   

ХАС 570 Үздіксіз цызмет. Кэсіпорын қызметінің үздіксіз принципін қолданудың дүрыс еместігіне аудитор күмэнданатын жағдай сипатталады.

   

ХАС 580 Басшылыцтыц мәлімдемесі. Тексерілген үйым басшысы үсынатын ақпараттарды алу мен пайдалану жағдайы анықталады.

   

Алтыншы болімде №600-699 «Басқалардың жүмысын пайдалану» стандарттары, оның ішінде ХАС 600 Басца аудитордыц жүмысын пайдалану; ХАС 610 Ішкі аудиттіц жүмысын царастыру; ХАС 620 Сарапшы жүмысын пайдалану біріктірілген.

   

Мысалы, ХАС 610 «Ішкі  аудиттің жүмысын қарастыруда» 
арнайы тағайындалған қызметкер жүзеге асыратын кәсіпорын- 
дағы ішкі бақылаудың элементі ретінде іштей бақылаудың мэні 
ашып көрсетіледі. ₍

   

Ішкі аудиттің қызмет нэтижелерінің бірталай бөлігін  тэуелсіз аудитор қаржылық ақпараттарды талдауда пайдалануы мүмкін. Ішкі аудитор жүмысын бағалауда тэуелсіз аудитор ескеруі тиіс процедуралар келтірілген.

   

Жетінші бөлімге (700-799) «Аудиторлық іріктемелер мен  есеп беруді үсыну» үш стандарт крсылған:

   

ХАС 700 Қаржылыц есеп беру бойынша аудиторлыц есеп беру (цорытынды) - аудиторлық есеп берудің формалары мен мазмүнына қатысты үсыныстар берілген, сөзсіз (талассыз) қорытындылаудың ықтимал қалыптастырулары мен қорытынды жпсалатын жағдайлар, кейбіреуі сөзсіз болатын, ішінара жағымсызы да бар жэне қорытындыны беруден бас тарту жағдайлары қарастырылады.

     Қосымшада ескертпемен жасалатын сөзсіз қорытындылау-дың улгісі және аудитордың жағымсыз қорытындысының үлгісі, сондай-ақ қорытындыны беруден бас тарту мысалы келтірілген.

   

ХАС 710 Салыстырмалы мәндер. Клиенттің есеп беруі өткен жылдың көрсеткіштерін қамтыған жағдайларда аудитордың эрекет ету тэртібі сипатталады.

   

ХАС 720 Тексерілген царжылыц есеп берулерді цамтитын цұжаттардагы басцадай ацпарат. Мүнда аудиттелген қаржылық есеп берулердің елеулі сэйкессіздігін сэйкестендіру мақсатында аудитордың басқадай ақпараттарды оқу қажеттілігі айтылады.

   

Сегізінші бөлімде  «Мамандандырылған салалар» (№800-899) екі стандарт келтірілген:

   

ХАС 800 Арнайы мацсаттарга арналган аудиторлыц тапсырмалар бойынша аудиторлыц есеп беру (цорытындылау). Жалпы қабылданған стандарттар немесе принциптер бойынша ғана емес, сондай-ақ субъектілердің қызмет түрлері, операция-лары, нақты есепшоттары, баптары бойынша жасалған есеп пен есеп берулерді арнайы тексеру бойынша есеп берулердің ерекшеліктері ашып көрсетіледі.

   

ХАС 810 Болжалды царжылыц ацпаратты зерттеу. Болжау мен бағалау мэліметтеріне немесе уақиғаны дамытудың жорамалды сценарийіне негізделген қаржылық ақпараттар туралы аудиторлық есеп берулерді тексеру жэне жасау проце-дуралары сипатталады.

   

Тоғызыншы бөлімде (900-999) «Ілеспе қызметтер» үш стандарт кіреді:

   

XАС 910 Қаржылыц есеп берулерді шолып тексеру бойынша тапсырма. Аудиттің «жеңілдетілген нүсқасын» білдіретін қаржылық есеп берулерге жалпы тексерулерді жүргізудің тэртібі келтірілген. Бүл арада аудитор есеп берулердің анықтығы туралы емес, оның анық еместігін растайтын фактілердің болмауы туралы пікір білдіруі керек. Жалпы тексеру нәтижелерінің қаржылық есеп берулердің эдеттегі аудитінің нэтижелерінен гөрі дэлелдеу күші аз болады.

   

ХАС 920 Қаржылыц ацпаратца цатысты келісілегн процедураны орындау бойынша тапсырма. Есеп пен есеп берудің жекелеген бөлімдерін тақырыптық тексеруді жүргізудің процедуралары баяндалған. Мүндай тексерулердің нэтижелері бойынша қорытынды қаржылық есеп берудің эдеттегі аудитінің нәтижелері бойынша қорытындыға қарағанда аз күшке ие болады.

   

ХАС 930 Қаржылыц ацпаратты компиляциялау бойынша тапсырма. Қаржылық есеп беруді дайындауда жэне осы қаржылық есеп беруді жасау барысында пайдаланылатын мэліметтерді тексеруге аудитордың клиентке көрсететін көмегі ретінде қаржылық ақпарат компиляциясының мазмүны ашып көрсетіледі.

   

Оныншы бөлімде  «Аудиттің халықаралық іс-тэжірибесі бойынша ереже» өзіндік ерекшелігі бар стандарттар келтірілген:

   

Аудиттің халықаралық  іс-тэжірибесі бойынша ереже - 1000. Банктер арасындағы растау процедуралары. Аудиттің халық-аралық іс-тэжірибесі бойынша ереже - 1001.

   

Ақпараттық технологиялық  орта (АТО) - дербес компью-терлер;

   

Аудиттің халықаралық  іс-тэжірибесі бойынша ереже - 1002. Лқпараттық технология ортасы - онлайндық компьютерлік жүйе;

   

Аудиттің халықаралық  іс-тэжірибесі бойынша ереже - 1003. Лқпараттық технология ортасы - мэліметтер базасының  жүйесі;

   

Аудиттің халықаралық  іс-тэжірибесі бойынша ереже - 1004. Банкілік қадағалау органдары мен сыртқы аудиторлар арасындағы өзара қарым-қатынасы;

   

Аудиттің халықаралық  іс-тэжірибесі бойынша ереже - 1005. ІІІағын кэсіпорындардағы аудиттің ерекшеліктері;

   

Аудиттің халықаралық  іс-тэжірибесі бойынша ереже - 1006. Халықаралық коммерциялык банктердің аудиті;

   

Аудиттің халықаралық  іс-тэжірибесі бойынша ереже - 1008. Тоускелдіктерді бағалау жэне ішкі бақылау жүйесі -компьютерлік ақпарат жүйесі мен осыған байланысты млселелердің сипаттамасы; 


Қорытынды

    

Аудит негізін (профессор Робертсонның ойынша) үш элемент құрастырады: концепция, постулат, стандарт.

    

«Концепция» латынның концептио сөзінен шыққан, аудармасында көзқарастар жүйесі және құбылыстарды білдіреді.

    

Аудит 5 концепциядан тұрады:  


Дәріс сабағына әдістемелік  нұсқау

      

Дәріс сабағын  толығымен игеру  үшін нормативтік-құқықықтық құжаттармен танысу қажет. Дәріс тақырыбын оқу барысында негізгі түсініктемелерге аса зор мән бере отырып, оларды түсіне білу керек. 


ҰСЫНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Негізгі әдебиеттер:

25. Богатая И.Н., Хахонова Н.Н. Аудит. Серия «Высшее образование». – Ростов н/Д: Феникс, 2003, стр.108 – 114.
26. Әжібаева З.Н., Байболтаева Н.Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ Аудит: Оқулық.- Алматы: 2006ж. 31-48  б.
27. Ажибаева З.Н. Аудит. Учебниқ. Алматы 2005
28. Ержанов М.С. Аудит 1. Базовый учебник Алматы 2005
29. Абленов Д. Аудит негіздері . Оқулық. Алматы 2005
30. Шарипов А.Қ. Аудит. Оқулық. Алматы, 2010 жыл 

Қосымша әдебиеттер:

9. ҚР «аудиторлық қызмет туралы заңы» 20.11.1998 жыл (2009 ақпан айындағы өзгертулер мен толықтырулар)
10. Аудиттің халықаралық стандарттары Алматы:  Раритет 2001.
 
 


Тақырып 6. Қателер мен алаяқтық, олардың елеулілігін бағалау (240, 320 ХАС) 


Сабақтың  мақсаты: іс тәжірбеде кездесетін қателер мен алаяқтық мәселелерін білімгерлерге түсіндіріп, аудитордың бұрмалау кездескенде қолданатын әрекеттерін ашып көрсету болып табылады

Негізгі  түсініктер: қате, алаяқтық, маңыздылық, бұрмалаушылықтар, елеулілік,

Дәріс сұрақтары:

1.Қателіктер  және  заңсыз әрекеттер Заңсыз  бұрмалауды кездестіргендегі  аудитордың  әрекеттері

2.Халықаралық  тәжірибеде елеулілік деңгейін  анықтау. 

3.Елеулілік қағидаттарын аудит қортындыларын талдауда қолдану. Бұрмалаудың елеулілігін бағалау.

Негізгі түсініктер: қателер, алаяқтық, бұрмалаушылық,, елеулілік, елеулілікті бағалау 


Дәрістің қысқаша мазмұны

1.Қателіктер  және  заңсыз әрекеттер Заңсыз  бұрмалауды кездестіргендегі  аудитордың  әрекеттері

      

240 «Алаяқтық  және қателер» ХС-нда аудитор  жалпы қаржылық есеп беру үшін  маңызды болуы мұмкін алаяқтық  пен қателер фактілері туралы  жеткілікті аудиторлық дәлелдеме  алуға ұмтылады. Егерде онда орын  алса, алаяқтық салдарлары қаржылық  есеп беруде дұрыс көрселілуі, ол қате түзетілуі керек. Әдетте қатені анықтау ықтималдылығы алаяқтың фактісі анықтау ықтималдылығына қарағанда жоғары болады. Себебі алаяқтың оны жасыруға арнайы бағыттан әрекеттерімен қатар жүреді»

      

Қаржылық есеп беруде бұрмалау -  қателер немесе алаяқтық салдарынан  пайда болуы мұмкін.

Бұрмалаудың екі  түрі болады

• әдейі
• әдейі емес

Алаяқтық - басшылық құрамын  бір немесе бірнеше адамдары, қызметкерлер немесе үшінші жақтардың  есеп және қаржылық есеп беру мәліметтерін әдейі дұрыс емес көрсетуі және ұсынуы. Оған алғашқы құжаттар, тізімдер мен, есеп регістрлар мен есеп беру жалғандығы, есепке алу жазуларындағы алдау, шаруашылық операциялар мәнін бұрмалау және заңды, ұйымның есеп саясатын бұзатын есептегі жазбаларды әдейі бұзу енеді.

• Есепке алу жазбаларындағы алдаушылық
• Шаруашылық операциялар нәтижелерін жою- мазмұны мен сомасы бойынша негізгі бухгалтерлі жазбаларға ұқсас сторналық жазулар
• Ерекше операциялар – бір реттік мәмлелер мен ерекше шаруашылық операциялар бойынша сомаларды арттыру немесе төмендету
• Қате-есе жазулары мен топтауларындағы арифметикалық немесе логикалық қателіктер, есеп толықтығында байқалмай қалу  жәгне әдейі жасау.

 Қателердін  негізгі түрлері

• Кездейсоқ қателер
• Салық заңы мәселелерінің білмеуіне байланысты қателер

Қаржылық есеп беруде бұрмалау болауының кейбірулері

• Құжаттарда реквизиттері толық болмауы
• Бастапқы заңдылық дәлелдеулердін жоқтығы Мысалы, төлем тапсырмамен кәсіпорын басқа бір кәсіпорынға ақша аударса, олардың арасында қажетті келісім шарт  немесе  шот-фактура болуы қажет.
• Операцияларды шоттарға  апарғанда байқаусыз қателердін кетуі
• Байқаусыз опреацияларды жазбай кету. Мысалы есеп айырысу шотынан ақша аударып отырып оны бухгалтер квалификациясы төмендігінен еспеутеуге ұмытып кетеді.

Аудиторлық фирма  тексеру жүргізу жөнінде қаржылық есеп беруде бұрмалау болуын ескерту қажет, бірақ бұрмалау болуын көрсететің  фактілерді әдейі іздеп керегі жоқ.

Бұрмалау анықталған жағдайда аудитор тексерілген есеп берудің нақтылығын барлық бар әрекет ететін аспектілерде бағалауы керек.

Аудитор өз жұмыс  құжатында байқалған  қателерді белгілеп қойып  және оны субъект басшылығына, бухгалтерияға айтуы қажет. Бұрмалаулар байқалғанда аудитор оны бухгалтериядан түзетуді талап етуі қажет.

2.Халықаралық тәжірибеде елеулілік деңгейін  анықтау.

      

320 «Аудиттегі елеулілік» Халықаралық стандартта «Ақпарат оны жіберіп алу немесе бұрмалау қаржылық есеп бнру негізінде қабылданған пайдаланушылардың экономикалық шешіміне әсер ететін жағдайда елеулі деп есептеледі. Елеулілік белгілі бір жағдайларда оларды жіберіп алу немесе бурмалаушылыққа қатысты қорытындықабылданатын қателер немесе баптар  шамасына байланысты болады. Сондықтан маңыздылық (елеулілік)  есептеудің табалдырығы немесе есептеу нүктесін  көрсетеді және пайда әкелу үшін ақпаратқа ие болу керек және сапалы баспатқы сипаттама  болып табылмайды» деп атап өтілген.

Қаржылық есеп беруді тексеру кезінде оған аудиттағы  маңыздылықтың сапалық және сандық сияқты екі жағын ескерту қажет.

Маңыздылықтың сапалық жағы – жасалатын операциялардың ҚР-сында әрекет ететін нормативті актілердің таолаптарынан ауытқуы.

Сандық жағы маңыздылық деңгейімен сипатталады.

Маңыздылық (елеулілік) деңгейі – бұл қаржының есеп беру нақтылығына елеулі әсер етпейтін онда максималды рұқсат берілген бұрмалаулар  сомасы.

Маңыздылық деңгейін анықтау кезінде аудиторға екі факторды ескерту қажет:

• Қаржылық есеп беруді құру жағдайы
• Пайдаланушылар үшін қаржылық мақсаты, яғни бір клиент маңыздылығы басқа клиент маңыздылығына сәйкес келмейді.
• Жоспарлау кезеңіндн елеулілік қарастырылады:
• Шоттар сальдосы деңгейінде
• Қаржылық есептеме деңгейінде

Қазіргі аудиттің қазақстандық практикасында маңыздылық деңгейін анықтау әдістемесі жоқ.

3.Елеулілік  қағидаттарын аудит  қортындыларын талдауда  қолдану. Бұрмалаудың елеулілігін бағалау

    

Бухгалтерлік  стандарттар бойынша комитет әзірлеген «Қаржылық есеп беруді дайындау мен ұсынудың негіздерінде» «елеулілік» ұғымына былайша анықтама берілген: «Егер ақпаратка рұксатнама беріліп, тиісті жеріне жөнелтілгенде пайдаланушының каржылық есеп беруінің негізінде қабылдайтын экономикалық шешіміне әсерін тигізетін болса немесе акпараттың бұрмаланып көрсетілуі пайдаланушының экономикалык шешіміне зиянын тигізіп жатса, онда мұндай ақпарат елеулі деп саналады. Елеулілік баптардың немесе қателіктердің шамасына байланысты болады әрі соған орай белгілі бір жағдайларда олардың рұқсатнамасына (пропуск) немесе бұрмалануына катысты уәж-пікір қабылданады. Яғни, елеулілік көбінесе есеп берудін табалдырығын немесе межесін (нүктесін) көрсетеді және кандай да бір пайдасын тигізетін акпаратқа ие болатын сипаттамасы жоқ» (15).

   

Елеулі белгілерді бағалау кәсіби пікірдің мазмұнын білдіреді. Тексерудің жоспарын жасау барысында аудитор сандық катынастағы елеулі бұрмалауларды анықтау максатында елеуліліктің қолайлы деңгейін белгілейді.

   

Жоспарлау кезеңінде  аудитор қаржылык есептемелерде елеулі бұрмаланған ақпараттарды тудыратын сәттерді де қарастырады. Нақты есеп шоттардың сальдосымен және операциялардың кластарымен байланысты елеуліліктің аудиторлық бағалауы, мысалы, қандай баптарды зерттеу кажет, іріктемелерді пайдалану керек пе, әлде талдамалы процедураларды пайдаланған дұрыс па, міне осындай мэселелерге катысты аудитордң бір шешімге келуіне септігін тигізеді. Бұл колайлы деңгейге дейін аудиторлык тәуекелдікті кемітетін аудиторлык процедураларды таңдап алуына мүмкіндік береді.

   

Елеулілік пен  аудиторлык тәуекелдіктін арасында кері байланыс болады, яғни елеуліліктің денгейі неғұрлым жоғары болған сайын аудиторлық тәуекелдіктің деңгейі соғұрлым тө.мен немесе осыған керісінше болады. Елеулілік пен аудиторлык тәуекелдіктің арасындагы кері байланысы аудитор аудиторлык процедураның сипатын, орындалу мерзімін жэне көлемін анық-тау барысында назарға алады (ХАС 320 «Аудиттегі елеулілік»).         

      

Қателер, қалдырып кету және құжаттардағы (бастапқы құжаттар, есеп регистрлері, есептемелер) басқа ауытқулар, есептің дұрыс жүргізілуінен ауытқу ішкі бақылау жүйесімен және сыртқы аудитпен табылуы мүмкін.

      

Қаржылық есептегі бұрмалаушылықтар қателер немесе алаяқтық жасау нәтижесінде пайда болады. Есептегі бұрмаланулардың жалпы  жіктелуі № 2 суретте берілген.

      

“Алаяқтық және қателер” атты ХАС-240 сәйкес алаяқтық – бұл басшылық құрамындағы, қызметкерлер немесе үшінші жақтардың бір немесе бірнеше тұлғаларының қаржылық есетің дұрыс берілмеуіне әкелетін  қасақана істелген әрекеті. Ал қате – бұл қаржылық есептегі әдейі жасалмаған есептегі бұрмалаушылық. Қателер бухгалтерия қызметкерлерінің ұмытшақтығы, алаңғасарлығы, ұқыпсызыдығының арқасында пайда болады. Қателердің себебі – бухгалтердің есептің, салық салудың, есеп жасаудың қандай да бір ережесін дұрыс түсінбеуі.

      

Қаржылық есептегі кейбір бұрмалаушылыққа толығырақ  тоқтала кетейік. 

     

Құжаттардағы  міндетті реквизиттердің болмауы.        Міндетті реквизиттерге жататындар ол құжаттың атауы, жасалған мерзімі, ұйымның атауы, шаруашылық операциясының мазмұны, оның  ақшалай және табиғи өлшемдері, оған жауапты тұлғалардың лауазымы, аталған тұлғалардың жеке қолдары. Бастапқы құжаттардың көбі бірыңғайланған үлгіде болады, олар бастапқы есеп құжаттары үлгіліренің бірыңғайланған журналында берілген. Егер қандай да бір операциялар бойынша үлгі берілмеген болса, онда олар кәсіпорынның есеп саясатында бекітілуі керек.  Міндетті  құжаттардың болмауы бастпақы құжаттарды жарамсыз қылады. Мысалы, дұрыс дайындалмаған шығыс кассалық ордерімен кассадан берілген ақша жетіспеушілігі деп танылады, ол материалды жауапты тұлға ретінде кассирдің жеке қаражатынан жабылуы керек.

     

Бастапқы  ақпараттардың заңдық дәлелі болмауы. Бастапқы құжаттарға негіз болған құжаттар бірге берілуі керек. мысалы, кәсіпорын жұмыскеріне қарыз беру шығыс кассалық ордерімен (бастапқы құжат) рәсімделеді, оған қоса сәйкесінше жазылған және қол қойылған өтініш берілуі керек. Егер  кәсіпорын басқа ұйымға төлем тапсырмасы арқылы ақша аударған болса, онда ұйымдар арасында келісім шарт және (немесе) көрсетілген қызмет түрі жазылған шот-фактура болуы керек.

     

Операцияларды шоттарға жазу кезінде  жіберілген кездейсоқ  қателер. Бухгалтерлік есепті қолмен жүргізу кезінде бухгалтер операцияны бір шоттың дебеті бойынша жазып, екінші шоттың кредитіне жазуды ұмытып қателесуі мүмкін. Бірақ қазіргі уақытта есепті қолмен жүргізу сирек кездеседі, сондықтан айтылған қате  автоматтындырылған есеп түрінде кездеседі. Әдетте бухгалтерлік бағдарламаларда стандартты шоттар корреспонденциясы қарастырылады немесе  қате (аяқталмаған) корреспонденцияларды қоршауға алу жұмысы қарастырылған. Бірақ автоматтандырылған есепте қателердің болу себебі бағдарламалардағы жаңылыс себебінен немесе бухгалтерлік есепте болған өзгерістерді дер кезінде енгізбеу себебінен бұндай қателер болуы мүмкін.

     

Операцияларды кездейсоқ жіберіп  қою. Бұндай қате түрлерін есепті жеке компьютерлерде біліктілігі жеткіліксіз бухгалтерлер жүргізген жағдайда жіберуі мүмкін. Жиі кезедесетін жағдайлар, есеп шотынан ударылған ақшаны төлем тапсырмасына сәйкес бейнелеп, бухгалтердің  оны есептеуді ұмытып кетуі. Бұндай қателерді аудитор компьютерде есеп айырысудың жекелеген шоттары бойынша айналым ведомосын қарау арқылы анықтай алады.

      

Аудитордың іс әрекеті ең басынан бұрмалаушылықтар бар екендігін көрсететін фактілерді іздеуге арнайы бағытталмауы қажет. Аудитор сол сияқты бұл қателердің әдейі (алаяқтық) жасалғандығы туралы айта алмайды. Қателерді табудағы аудитордың түпкі мақсаты – олардың қаржылық есептің барлық маңызды жағына қатысты шынайылығына әсерін бағалау.

Бұрмалаушылықтардың маңыздылығын бағалау

      

Бір білетін  жағдай, қаржылық есепті бұрмалаушылықтардың  қасақана істелгені және қасақана  істелмегені де маңызды  (қаржылық есептің дұрыстығына әсер  ететін) және маңызсыз болуы мүмкін.

      

Аудиторлық ұйымдар  тексеріс жүргізу барысында есептің дұрыстығын абсолюттік дәлдікпен анықтамайды, бірақ оның дұрыстығын барлық маңызды жақтарынан анықтауға міндетті.

      

Қаржылық есептің  барлық маңызды жағынан дұрыстығы –есеп көрсеткіштерінің дәлдік дәрежесі өте жоғары,  есепті пайдаланушылар  оның негізінде дұрыс қорытынды жасап және негізделген экономикалық шешімдер қабылдай алады.

      

Қаржылық ақпараттың маңыздылығы – бұл ақпараттың оны пайдаланушылардың экономикалық шешімдеріне әсер еткізе алатын сапалық  өлшемі мен қасиеті.

      

Аудитор аудиттағы  маңыздылықтың екі жағын ескеруі керек:сапалық және сандық. Маңыздылықтың сапалық жағы –жасалған операциялар тәртібінің  тексеру барысында анықталған  ҚР қолданылатын нормативтік актілердің талабынан ауытқу сипаты туралы аудитордың кәсіби пікірі. Маңыздылықтың сандық жағы – анықталған  ауытқулардың жекелеген және жалпы сомасының  көзделген белгі көлемінен- маңыздылық деңгейінен асуын бағалау.

      

Сонымен, маңыздылық деңгейі – есептің бұрмалаушылық  мәнінің шегі және сандық өлшемі. Осы  деңгейден бастап бұл есепті пайдаланушылар оның негізінде дұрыс шешім жасап және негізделген экономикалық шешеім қабылдай алмау мүмкіндігінің дәрежесі жоғары.

      

Халықаралық аудиторлық тәжірибеде баланс баптарынан 5-10 % шегіндегі  ауытқуға әкелетін қателер маңызсыз деп саналады. Бірақ, халықаралық тәжірибеде де, Қазақстанда да бұрмалаушылықтың маңыздылығы туралы бекітілген мөлшерлі сандық талап жоқ.

      

Қабылданған тәжірибе бойынша әр аудиторлық ұйым немесе аудитор әр клиент үшін маңыздылық деңгейін өзінің тәжірибесіне және кәсіби пікіріне қарай тағайындайды.  Тек маңыздылық деңгейін бағалаудың әдісі сәйкесінше ішкі фирмалық стандарттарында бекітілуі ұсынылады.

      

Қорытынды

      

Қаржылық есеп беруде бұрмалау -  қателер немесе алаяқтық салдарынан  пайда болуы  мұмкін. Аалаяқты пен қателерді айырмашылын ажырата білу қажет. Сонымен қатар елеулілік мағынасына назар аудару қажет. 


Дәріс сабағына әдістемелік  нұсқау

        Қателермен алаяқтық ұғымды толығымен түсіну қажет және оларды ажырата білу үшін ұсынылған әдебиеттерден тақырыппен танысу қажет. 


ҰСЫНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Негізгі әдебиеттер:

31. Богатая И.Н., Хахонова Н.Н. Аудит. Серия «Высшее образование». – Ростов н/Д: Феникс, 2003, стр.108 – 114.
32. Әжібаева З.Н., Байболтаева Н.Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ Аудит: Оқулық.- Алматы: 2006ж. 31-48  б.
33. Ажибаева З.Н. Аудит. Учебниқ. Алматы 2005
34. Ержанов М.С. Аудит 1. Базовый учебник Алматы 2005
35. Абленов Д. Аудит негіздері . Оқулық. Алматы 2005
36. Шарипов А.Қ. Аудит. Оқулық. Алматы, 2010 жыл 

Қосымша әдебиеттер:

11. ҚР «аудиторлық қызмет туралы заңы» 20.11.1998 жыл (2009 ақпан айындағы өзгертулер мен толықтырулар)
12. Аудиттің халықаралық стандарттары Алматы:  Раритет 2001.
 
 


Такырып 7.Аудиторлық тәуекелділік. (400 ХАС)

Сабақтың  мақсаты: Білімгерлерге аудиторлық тәуекелдік және оның компоненттері тұралы ұғым беріп, олады бағалауды  ашып көрсету  


Негізгі түсініктемелер: Аудиторлық тәуекелдік, Бақылау  тәуекелдігі, Ажырамас тәуекелділік, Қателердің табылмау тәуекелдігі 


Дәріс сұрақтары:

1.Аудиторлық  тәуекелдік және оның компоненттері

2. Ажырамас тәуекелділік және оны бағалау

3.  Бақылау тәуекелдігі және оны бағалау

4. Қателердің  табылмау тәуекелдігі және оның  деңгейін анықтау 


Дәрістін  қысқаша конспекті

1.Аудиторлық  тәуекелдік және  оның компоненттері

     

Тәуекелдiлiк  күрделi, көпжақты категория. Ғылыми әдебиеттерде тәуекелдiлiктiң ондаған түрлерi қарастырылады. Бұл жерде қарастырылатыны  аудитқа қатысты тәуекелдiлiк.

      

Қаржылық есептiң  аудитiмен тiкелей байланысты тәуекелдiлiктiң  түрлерi- ол кәсiпкерлiк және аудиторлық.

      

Кәсiпкерлiк  тәуекелдiлiк - ол аудитордың оның қаржылық жағдайының жақсы екенi туралы қортындысына байланыссыз, кәсiпкердiң өзiнiң шешiмiнiң арқасында жағдайының құлдырауы.

  Аудиторлық тәуекелдiлiк  - ол аудитордың экономикалық субъектiнiң бухгалтерлiк есебiнiң дұрыстығы туралы қате қортынды жасауына байланысты.  Аудитор өзiнiң ойын толығымен әдiлеттi деп айта алмайды, өйткенi әрқашанда байқалмаған қате болуының қаупi бар.

      

Бiрiншiден, аудитор  қате жасалған бухгалтерлiк есептi растап куәландыру қаупi бар. Тексерiс кезiнде  аудитор барлық тапқанына сенiмдi бола алмайды. Тiптi барлық есептi iрiктеу  әдiсiмен емес, жалпылама тұтас тексерген күннiң өзiнде де қателердi, заң бұзушылықты байқамау қаупi болады. Бұндай қате есептердi куәландыру, растау аудитордың, аудиторлық фирманың кәсiптiк сипатына нұқсан келтiрерi анық.

      

Екiншiден, аудитор жоғарыда айтылған жағдайға қарама-қарсы қате жiберуi мүмкiн, яғни шын мәнiндегi дұрыс бухгалтерлiк есептi бекiтпей. Бiрақ тәжірибе жүзiнде дұрыс жасалған есеп туралы терiс немесе шартты оң қортынды жасау мүмкiндiгi жоқтың қасы деуге болады.

      

Қорыта айтқанда, аудиттағы тәуекелдiлiк- экономикалық субъектiнiң бухгалтерлiк есебiнiң дұрыстығы туралы қате ой тұжырымдау қаупi. Бұл қауiптi нөлге жеткiзу  мүмкiн емес. Бiрақ аудитор оны төмендетуге тырысуы керек.  Есептi пайдаланушылар неғұрлым көп болған сайын, олардың есепке қызығушылығы да артады. Сондықтан аудитордың тәуекелдiлiк деңгейiн төмендетуiнiң маңызы зор  және актуалды болады.

      

Аудит стандартына  сәйкес аудиторлық тәуекелдiлiк үш құрамадан  тұрады:

Iшкi шаруашылық  тәуекелдiлiк.

Iшкi бақылау  тәуекелдiлiгi.

Байқамау қаупi.

   

Бiр есте сақтайтыны, арнайы әдебиеттерде бұл құрамалар  басқа атаулармен берiлуi мүмкiн, мысалы:

- Iшкi қауiп, бақылау қаупi және анықтамау қаупi;

- Ажырамас тәуекелдiлiк, басқару тәуекелдiлiгi, анықтау мүмкiндiгi

- Iшкi қауiп, бақылау қаупi, анықтамау қаупi және кәсiпкерлiк тәуекелдiлiк.

      

Математикалық тұрғыдан қарағанда аудиторлық тәуекелдiлiк  оның үш құрамасының көбейтiндiсiне тең.

    

Тәуекелдiлiк  деңгейi пайызбен өлшенедi. Тәжрибе  жүзiнде аудиторлық тәуекелдiлiк  бiрнеше тәсiлмен анықталуы мүмкiн.

    

Айта кететiнi, аудитор үшiн аудиторлық тәуекелдiлiктердi дәл бағалау мақсат емес. Аудиторлар тәуекелдiлiктi бағалауда жоғары, орташа және төмен деген баллдарды қолданады.

2. Ажырамас тәуекелділік және оны бағалау

    

Ажырамас тәуекелділік деп маңызды бұрмалаушылықтардың бухгалтерлік есепте, есеп бабында, бір типтік шаруашылық операцияларында, ұйымның жалпы есебінде ішкі бақылау жүйесі анықтағанға дейін  пайда болу мүмкіндігі.

     

Ажырамас тәуекелділік деңгейі клиенттің бизнесін талдау негізінде анықталады.

      

Ажырамас тәуекелділікті бағалау кезінде аудитор мына факторларды есепке алғаны дұрыс:

      

а) кәсіпорын  қызмет ететін саланың ағымдағы экономикалық жағдайы мен жұмыс жасау ерекшеліктері (дәстүрлі және тұрақты, жаңа және тұрақсыз);

      

б) кәсіпорынның іс әрекетінің ерекшеліктері (өнеркәсіп, сауда, ойын-сауық бизнесі т.б);

в) клиенттің бизнесінің көлемі, масштабы (шағын, орта, ірі);

д) кәсіпорынның басшысының және бухгалтерлік қызметкерлерінің адалдығы;

е) кәсіпорынның  бухгалтерлік қызметкерлерінің біліктілігі мен тәжірибесі;

      

ж)қаржылық есептің  белгілі бір көрсеткіштерін алу  мақсатында кәсіпорын басшылары  мен қызметкерлеріне сыртқы қысымның болу мүмкіндігі.

      

Есептің нақты  шоттарына қатысты ажырамас тәуекелділікті бағалау барысында аудитор мына факторларды есепке алғаны дұрыс:

- Есептің жекелеген шоттары; оларда қасақана жасалмаған бұрмалаушылықтардың пайда болуы бейімділігі бар;

- Есептің жекелеген шоттары; алаяқтық жасау мүмкіндігі жоғары  болғандықтан оларда қасақана бұрмалаушылықтар жіберілуі мүмкін (ақша шоттары);

- Есепке алынатын шаруашылық операцияларының күрделілігі; оларды дұрыс рәсімдеу үшін жоғары білікті орындаушы немесе сарапшыны тарту қажет;

- Бухгалтерлік рәсімделуі толығымен орындаушының пікіріне негізделетін шаруашылық операцияларының болуы;

- Дұрыс рәсімдеу тәртібі қолданылатын заңдарда әртүрлі түсіндірелітін шаруашылық операцияларының болуы.

      

Ажырамас тәуекелділікті бағалау кезінде аудитор өткен  жылдар аудитінің деректерін қолдануына болады, бірақ бұрынғы бағалаулар тексерілетін жылға да қолдануға келетініне көзін жеткізуі керек.

3.  Бақылау тәуекелдігі  және оны бағалау

       

Бақылау  тәуекелдігі – кәсіпорындағы қолданылатын бухгалтерлік есеп жүйесі және ішкі бақылау жүйесінің  маңызды қателерді дер кезінде анықтамау және түзетпеу мүмкіндігі.

       

Ішкі бақылау жүйесін зерттеу және бағалау 3 этаппен жүргізілуі керек:

• ішкі бақылау жүйесімен жалпы танысу – алдын-ала жоспарлау кезінде;і
• шкі бақылау жүйесінің сенімділігінің алғашқы бағасы-аудиттің жалпы жоспарын жасау кезінде;
• ішкі бақылау жүйесінің сенімділігін бағалау дұрыстығын растау-аудиттің соңғы кезеңінде.

       

Бухгалтерлік  есеп және ішкі бақылау жүйесін зерттеу  мен бағалау оның құраушы элементтерін тестілеу негізінде жүргізіледі: а) бухгалтерлік есеп жүйесін; б)бақылау  ортасын; г) бақылау әрекеттерін.

       

Тесттілеу кезінде аудитор мынадай аудиторлық әрекеттер қолдануы мүмкін:

• кәсіпорын басшылығының мүшелерін, ұйымдастыру құрылымының әртүрлі деңгейдегі қызметкерлері арасында сұрау жүргізу;
• бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйесі шегінде жасалған құжаттар мен жазуларды тексеру;
• кәіспорынның іс әрекетін және қызметін, компьютерлік  операцияларды қоса, бақылау және кәсіпорынның басшылық құрамын және операцияларды өңдеу сипатын бақылау.

      

Бухгалтерлік  есеп жүйесін тесттілеу кезінде аудитор бухгалтерлік есеп үлгілерінің, бухгалтерлік қызметті және құжат айналымын ұйымдастыру сапасы белгіленген тәртіпке, есеп саясаты заң талабына сай екендігін, бухгалтерлік деректерге, компьютерлік деректер базасына қол жеткізуге шектеу қойылғандығына көзін жеткізуі керек.

            

Бақылау ортасын тестілеу кезінде аудитор  ішкі бақылауға және оның ұйым үшін маңызды екендігіне  қатысты кәсіпорын басшысының көзқарасын бағалау үшін жеткілікті ақпарат жинауы қажет. Аудиторға бірнеше бөлімдер бойынша келесі сұрақтарды талдау ұсынылады:

• Басқарудың негізгі прициптері және стилі. Басшылықтың кәсіпкерлік тәуекелділікке көзқарасы. Бухгалтерлік есеп пен есеп берудің орнын басшылықтың түсінуі. Басшылардың қателерді түзетуге дайын болуы.
• ¦йымдастырушылық  құрылымы. ¦йымдастыру құрылымының бизнес масштабына сәйкес болуы. Кәсіпорында ішкі бақылау бөлімінің, бақылау қызметін атқару бойынша нұсқаудың болуы.
• жауапкершілік пен өкілеттікті бөлу. Лауазымдық нұсқаның болуы. Заң бұзушылық үшін жауапкершілікті белгілеу.
• Кадрлық саясат. Қызметшілердің біліктілігі мен тәжірибесі. Кадрлардың біліктілігін жоғарылату, оқыту жүйесінің болуы. Қызметшілердің өз міндеттері мен жауапкершіліктерін түсінуі.

    

Бақылау әрекеттерін тестілегенде аудитор кәсіпорында бақылау әрекетінің бары немесе жоғы туралы ақпарат алады.

      

Бақылау  тәуекелділігін бағалау кезінде аудитор өткен жылдар аудитінің деректерін қолдануына болады, бірақ бұрынғы бағалаулар тексерілетін жылға да қолдануға келетініне көзін жеткізуі керек.

      

Бақылау құралдары  тәуекелділігін бағалау нәтижелерін  аудитор аудиттің жалпы жоспарында, ал айқындалған бағаны – тексеріс бойынша жұмыс құжаттарында көрсетуі керек.

4. Қателердің табылмау  тәуекелдігі және  оның деңгейін  анықтау

      

Қателердің табылмау тәуекелдігі – ол  тексеріс кезінде  аудиторлық әрекеттер маңызды сипаттағы  есепте бар бұрмалаушылықтарды айқындауға  жол  бермейді деп аудитордың субъективті түрде анықтаған мүмкін жағдайы.

      

Қателердің табылмау тәуекелділігі аудитор жұмысының  тиімділігі мен сапасының көрсеткіші, ол нақты аудиторлық іс әрекеттерді  жүргізу, , аудитордың біліктілігі және тексерілетін кәсіпорынның іс- әректімен бұрынғы таныстық дәрежесі сияқтя факторларға байланысты.

            

Аудитор ажырамас тәуекелділік және бақылау тәуекелділігін бағалау негізінде өз жұмысында  қателердің табылмау тәуекелдігінің мүмкін деңгейін анықтауы керек.

      

Қателердің табылмау тәуекелдігін төмендету үшін аудитор  мыналарды орындау керек:

      

а) біліктірек және тәжірибелі аудиторларды жұмысқа тарту;

      

б) қолданылатын аудиторлық әрекеттерді жетілдіру, олардың санын көбейту немесе олардың мәнін өзгерту;

      

г) тексеріске жіберілетін уақыт шығынын өсіру;

      

д) аудиторлық іріктеудің көлемін ұлғайту.

      

Қателердің табылмау тәуекелділігінің қолайлы деңгейін анықтау*

		Бақылау тәуекелділігінің аудиторлық бағасы
		жоғары	орташа	Төмен
Ажырамас  тәуекелділіктің аудиторлық бағасы	Жоғары	Ең  төмен	Төмендеу	орташа
	орташа	Төмендеу	орташа	Жоғарырақ
	Төмен	орташа	жоғарырақ	Ең  жоғары


 


      

Қорытынды

      

Аудит жүргізілетін субъектілердін қаржылық есеп беруін тексеру кезінде аудиторлық қызмет әрқашан тәуекелдің екі түрімен  тікелей байланысты: кәсіпкерлік және аудиторлық. Аудиторлық тәуекел үш компоненттен түрады. 


Дәріс сабағына әдістемелік  нұсқау

Дәріс сабағынан  аудиторлық тәуекел түсінігін ұғып алып, оның компоненттерін қарастыру қажет. Ұсынылған әдебиеттерден тақырып мәселелерін қарастырған дұрыс. 


     

ҰСЫНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Негізгі әдебиеттер:

37. Богатая И.Н., Хахонова Н.Н. Аудит. Серия «Высшее образование». – Ростов н/Д: Феникс, 2003, стр.108 – 114.
38. Әжібаева З.Н., Байболтаева Н.Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ Аудит: Оқулық.- Алматы: 2006ж. 31-48  б.
39. Ажибаева З.Н. Аудит. Учебниқ. Алматы 2005
40. Ержанов М.С. Аудит 1. Базовый учебник Алматы 2005
41. Абленов Д. Аудит негіздері . Оқулық. Алматы 2005
42. Шарипов А.Қ. Аудит. Оқулық. Алматы, 2010 жыл 

Қосымша әдебиеттер:

13. ҚР «аудиторлық қызмет туралы заңы» 20.11.1998 жыл (2009 ақпан айындағы өзгертулер мен толықтырулар)
14. Аудиттің халықаралық стандарттары Алматы:  Раритет 2001.

 

ДӘРІСТІК  КЕШЕН

Тақырып 8   Аудиторлық дәлелдемелер (500,  501 ХАС)

      Сабақтың мақсаты:  Білімгерлерге аудиторлық дәлелдемелер бойынша үғым беріп, оның алу көздерін және жинау әдістерімен таныстру.

    Дәріс сұрақтары:

1. Аудиторлық дәлелдемелер түрі

2. Аудиторлық  дәлелдерді алу көздері.

3. Аудиторлық  дәлелдерді жинау әдістері  


   Негізгі түсініктер: аудиторлық дәлелдемелер,ішкі дәлелдемелер, сыртқы дәлелдемелер, аралас дәлелдемелер,

      

1. Аудиторлық дәлелдемелер түрі

     

Аудиторлық тексеріс барысында аудитордың жинаған және талдаған, аудитордың қорытындысын жасау үшін қажет ақпараттар аудиторлық дәлелдемелер деп аталады.

      

Қаржылық есептің  дұрыстығы туралы өз пікірін негіздеу үшін аудитор  жеткілікті түрде аудиторлық дәлелдемелерді кешенді бақылау мен маңызы бойынша сәйкесінше  тексеруді  тестілеу нәтижесінде жинайды; оған кіретіндер:

• түгендеуге қатысу немесе бақылау;
• шаруашылық немесе бухгалтерлік операциялардың орындалуын бақылау;
• ауызша сұрақ;
• жазбаша дәлелдеулер алу;
• клиенттің үшінші жақтан алған құжаттарын тексеру;
• клиент-кәсіпорынның дайындаған құжаттарын тексеру;
• арифметикалық есептеулерді тексеру;
• талдау.

       

Бақылау тестілері  – кәсіпорынның жарамдылығы мен  бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау  жүйелерінің жұмысының тиімділігінің  дәлелін алу үшін жүргізілетін тесттер.

       

Маңызы бойынша  тексеру – қаржылық есептегі маңызды  қателер мен бұрмалаушылықтарды айқындау үшін аудиторлық дәлелдемелер алу мақсатында жүргізілетін тесттер. Олар екі түрге бөлінеді:

• операциялар мен шоттар қалдығын толық, жете тесттілеу;
• аналитикалық жұмыстар.

       

Аудиттің бағдарламасын  жасағанда аудиторлық дәлелдемелер алу үшін жүргізілетін аудиторлық жұмыстардың  түрі мен көлемін анықтау керек.

       

Аудиторлық дәлелдемелерге қойылатын талаптар 500 “Аудиторлық  дәлелдемелер” деген Халықаралық  аудит стандартында келтірілген.

      

Аудиторлық дәлелдемелер ішкі, сыртқы және аралас болуы мүмкін.

Ішкі  дәлелдемелерге экономикалық субъектінің өзінен ауызша немесе жазбаша түрде алынған дәлелдемелер жатады. Сыртқылар- үшінші жақтан алынған ақпараттар. Олар аудиторлық ұйымның жазбаша сұранысына жазбаша түрде беріледі. Аралас дәлелдемелер – экономикалық субъектіден жазбаша немесе ауызша түрде алынған және оны үшінші жақтың растаған ақпараты.

     

Дәлелдемелерді  сенімділігі тұрғысынан орналастыратын болса бірінші кезекке сыртқы дәлелдемелер, одан кейін аралас және ішкілері шығады.

     

Аудиторлық ұйымның  өздері жинаған дәлелдемелердің  сенімділігі экономикалық субъектінің  берген дәлелдемелерінің сенімділігінен жоғары болады.

     

Жазбаша алынған  дәлелдемелер ауызша алынғаннан сенімдірек болады. Жиналған дәлелдемелер аудитордың жұмыс құжаттарында көрініс табады. Олар бухгалтерлік есепті ұйымдастыруды бағалау, кесте, хаттамалар көшірмесі, тағы басқа аудиторлық тексерістің жоспарлануын, өткізілу нәтижесін көрсетеді де, аудиторлық қорытынды жасау кезіне пайдаланылады.

2. Аудиторлық дәлелдерді  алу көздері.

Аудиторлық дәлелдерді алу көздері:

- қаржылық-бухгалтерлік  есеп;

- бухгалтерлік  регистрлер;

- экономикалық  субъектінің және үшінші жақтың  бастапқы құжаттары;

- статистикалық  есептер;

- салық салу  бойынша есептер;

- жарғылық құжаттар, келісім шарттар, бұйрықтар және  басқа әкімшілік құжаттар;

- қаржыдық-шаруашылық  іс-әрекетті талдау нәтижесі;

- экономикалық  субъектінің қызметкерлерінің жазбаша  және ауызша айтқандары;

- экономикалық  субъектінің бір құжаттарын басқа құжаттармен, үшінші жақтың аттарымен салыстыру;

- түгендеу нәтижесі.

   

Аудиторлық тексеріс барысында қаржылық есеп үлгілерін  жасаудың дұрыстығы анықталады. Олардың  нақтылығы, толықтығы және шынайылығына аудитор жауапты емес.

   

Балансты тексеру  үшін кей кезде аудитор өзі  Бас кітап деректері негізінде  жұмыс балансын құрады. Тексеру кезінде  барлық активтер мен пассивтердің есепте көрсетілуі; есепте барлық құжаттар қолданылғаны т.б. анықталады.

   

Егер аудитор  әртүрлі қайнар көзден алынған дәлелдемелерді пайдаланса аудиторлық тәуекелділік деңгейі төмендейді. Әртүрлі қайнар көзден алынған дәлелдемелердің бір-біріне қайшы келген жағдайында аудитор қосымша жұмыстар жүргізеді, яғни  тексеріс ауқымын кеңейтіп, қосымша деректер жинайды.

   

Егер аудиторға құжаттар толық көлемінде берілмесе, немесе  ол жеткілікті түрде аудиторлық дәлелдемелер жинай алмаса, аудитор шартты оң қорытынды жасауы немесе қорытынды жасаудан мүлде бас тартуы мүмкін.

   

3. Аудиторлық дәлелдерді  жинау әдістері.

   

Арифметикалық есептеулерді тексеру. Клиенттің бұрынғы жасаған арифметикалық есептеулерін тексеру және тәуелсіз есептеулер жүргізу. Бұл әдіс математикалық дәл ақпарат береді. Қате табылған жағдайда аудитор бұрыс ақпараттың бұдан кейінгі жолын қарап, оның есептің нақтылық деңгейіне әсерін бағалайды. Арифметикалық есептеулер негізінен таңдамалы түрде жүргізіледі.

   

Түгендеу. Бұл тәсіл мүлік пен қаржылық міндеттемелердің қолда барын растап, олардың бары туралы нақты ақпарат, ал жағдайы мен бағалануы туралы жуықтаған ақпарат береді. Аудиторлық тексеріс барысында аудиторлар түгендеуді өткізуді бақылап, соның нәтижесінде бухгалтерлік есептің сенімділігі және ішкі бақылау жүйесінің пәрменділігі жөнінде дұрыс баға бере алады.

      

Растау. Іскерлік операциялар көбінде үшінші жақтың  қатысуымен жүргізіледі. Аудитор өзіне күдікті болып көрінген ақпараттар бойынша олардан жазбаша түрде растау бекімін алады. ‡шінші жақтың атына экономикалық субъектінің атынан жасалған сұрау жіберіледі. Онда қажет ақпаратты аудиторлық ұйымның атына жіберу талап етіледі. Керек кезіне аудиторлар сұраныс жіберілген үшінші  жақпен тікелей қатынас жасай алады. Егер үшінші жақтан алынған ақпарат клиенттің ақпаратымен қайшы келген жағдайда аудитор себебін анықтау үшін қосымша жұмыстар жүргізеді.

     

Ауызша  және жазбаша сұрақ жүргізу. Бұл тәсілді аудитор аудит жүргізудің барлық сатыларында, клиентпен танысудан бастап тексеру кезіне пайда болған жекелеген сұрақтарға жауап алу үшін пайдаланады. Нәтижесі хаттама немесе басқа қысқаша жазба түрінде жазылуы керек. Сұрау жүргізу үшін алдын ала дайындалған тесттер, анкеталар қолданылуы мүмкін.  олардың барлығы аудитордың жұмыс құжатына енгізіледі.

     

 Аналитикалық жұмыстар. Аудитор тексеріс барысында экономикалық талдаудың әдістерін кеңінен қолданады. Клиенттің есепті жылғы деректері өткен жылдардың сәйкес деректерімен, жоспар деректерімен, сала бойынша үздік шаруашылық деректерімен, саланың орташа көрсеткіштерімен салыстырылады. Салыстыру кезінде анықталған ауытқулардың себептері ашылып, оның кәсіпорын өндірісіне, қаржылық тұрақтылығына, төлем қабілетіне әсері айқындалады. Аналитикалық жұмысты жүргізу кезінде аудитор клиенттің қаржылық жағдайына толық талдау жасап, баға бере алады. 


     

Корытынды

     

Аудитордың қорытындысын жасау үшін аудиторлық дәлелдемелер қажет, яғни аудиторлық тексеріс барысында аудитордың жинаған және талдаған ақпараттары. Олар ішкі, сыртқы және аралас болып бөлінеді. Аудиторлық дәлелдерді жинаудың  өз әдістері бар: арифметикалық есептеулерді тексеру, түгендеу, растау т.б. 


Дәріс сабағына әдістемелік  нұсқау

      

Дәріс сабағын толығымен ігеру  үшін ҚР аудиторлық заңға сәйкес аудиторлық қызметтін мәні мен маңызына ерекше мән беру қажет. Дәріс  тақырыбын оқу барысында негізгі  түсініктемелерге аса зор мән бере отырып, оларды түсіне білу керек. 


Өзін - өзі тексеруге  арналған сұрақтар

1.Аудиторлық  дәлелдемелер түрі.

2.Аудиторлық  дәлелдемелерді алу көзі.

3.Аудиторлық  дәлелдемелерді алу әдістері.

4.Аудиттелетін  ұйымның басшылығының түсініктеме  беруі.

5.Жеке шаруашылық  операциялар есебінің тексерісін, инвентаризациясының және есебінің жүргізілуін бақылау.

6.Аудиторлық  тексерістегі дәлелдеу.

7.Аудиторлық  дәлелдемелер жүйесіндегі ауызша  сұрақ немесе тест.

8.Құжаттарды  тексеру.

9.Аудиторлық  дәлелдеме түріндегі қадағалау.

10.Аудиттегі  аналитикалық процедуралар және  олардың түрлері.

11.Аудиторлық дәлелдемелерді жинау кезінде эксперттің жұмыстарын қолдану.

12.Аудитті жүргізу  кезінде нормативтік актілерді  пайдалануды тексеру. 


     ҰСЫНЫЛАТЫН  ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Негізгі әдебиеттер:

43. Богатая И.Н., Хахонова Н.Н. Аудит. Серия «Высшее образование». – Ростов н/Д: Феникс, 2003, стр.108 – 114.
44. Әжібаева З.Н., Байболтаева Н.Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ Аудит: Оқулық.- Алматы: 2006ж. 31-48  б.
45. Ажибаева З.Н. Аудит. Учебниқ. Алматы 2005
46. Ержанов М.С. Аудит 1. Базовый учебник Алматы 2005
47. Абленов Д. Аудит негіздері . Оқулық. Алматы 2005
48. Шарипов А.Қ. Аудит. Оқулық. Алматы, 2010 жыл 

            

Қосымша әдебиеттер:

15. ҚР «аудиторлық қызмет туралы заңы» 20.11.1998 жыл (2009 ақпан айындағы өзгертулер мен толықтырулар)
16. Аудиттің халықаралық стандарттары Алматы:  Раритет 2001.
 


 

Тақырып 9.  Құжаттау және аудиторлар жұмысының сапасын бақылау ( 530 ХАС) 


Сабақтың  мақсаты: Білімгерлерге аудиторлардың жұмысын ұйымдастыру, жұмыс сапасын бақылау мәселеллерін үйрету болып табылады 


Негізгі түсініктемелер: аудитор, қызметткер, аудитордың көмекшісі, тексеріс көмекшісі 


Дәріс  сұрақтары

1. Аудиторлық фирмаларда аудиторлар еңбегін ұйымдастыру

2. Аудиторлық ұйымның жұмыс сапасын бақылау

3 Аудит өткізгенде  жұмыс сапасын бақылау

4. Ішкі фирмалық аудиторлық  стандарттар

5. Аудитордың жұмыс  құжаттары 


Дәрістің  қысқаша мазмұны

1. Аудиторлық фирмаларда аудиторлар еңбегін ұйымдастыру

      

220 «Аудиторлық  жұмыс сапасын бақылау» Халықаралық  аудит стандартына сәйкес аудиторлық  фирманың кәсіби қызметкерлерін  аудит кезінде атқаратын міндетіне  қарай келесі категорияларға  бөлуге болады:

   - аудитор

   - қызметкер

   - аудитордың  көмекшісі

Аудитор – аудит үшін түпкілікті жауап беретін тұлға;

Қызметкер – фирманың аудиторлық ісіне қатыстырылған кәсіби қызметкерлер және барлық серіктері;

Аудитордың  көмекшісі- жекелеген аудитқа қатыстырылған және аудитор емес қызметкерлер.

     

Қазіргі әдебиеттерде аудит барысында атқаратын міндетіне  қарай мынадай категорияларға бөлу жиі кездеседі:

  - Аудиторлық  ұйымның басшысы; 

  - Аудиторлық  тексерістің жетекшісі;

  - Аға аудиторлар (Аудиторлық топтың жетекшісі);

  - Аудиторлық  тексерістің қатардағы қатысушылары.

Аудиторлық фирманың басшысы аудиторлық фирманың әкімшілігіне және меншік иегері құрамына кіретін  қыметкерлер, олардың бұл ұйым атынан аудиторлық есепке қол қою құқығы бар. Олар келесідей істер атқарады:

Клиент кәсіпорынның басшысымен келіссөз жүргізеді;

Аудиторлық тексерістің  жетекшісін тағайындайды және аудитқа  жіберілетін мамандар тобын ірктеп, жинақтайды.

Аудиторлық есепте көрсетілетін тексерілген кәсіпорынның қаржылық есебінің дұрыстығы туралы пікірін білдіреді.

Аудиторлық фирма  басшысы болып аудиторлық іс - әрекетін жүзеге асыру құқығы бар тұлғалар тағайындалады.

      

Аудиторлық тексеріс жетекшісі болып аудиторлық фирманың қызметкері тағайындалады. Оны басшы  тексерісті өткізу  және аудиторлық тексеріске қатысатын қызметкерлерге басшылық ету үшін қояды. Тексеру жетекшісі аудиторлық фирма басшысы алдында есеп беруге міндетті.

Тексеріс жетекшісі  мыналарға жауапты:

• нақты кәсіпорынмен жұмыс істеуді ұйымдастыруға және ағымдағы бақылауға;
• жұмысты жоспарлауға (аудиттің жалпы жоспары мен бағдарламасын бекітеді);
• жүргізілген аудиттің және оның нәтижесі бойынша дайындалған жұмыс құжаттарының аудиторлық жұмыс стандартарына және ішкі фирмалық талаптарға сәйкестігі үшін;
• аудиторлық фирма басшысына аудиторлық есеп қорытындысы мен мазмұнына әсер етуі мүмкін аудиттің негізгі нәтижелерін айтуға;

   

Аудиторлық тексеріс жетекшісі болып аудиторлық қызметті жүзеге асыру лицензиясы бар тұлға  ғана тағайындалады.

Аға аудитор аудиторлық фирма қызметі тағайындалады, оған тексеріс барысында бұл тексерістің қатардағы қатысушыларына жетекшілік ету жүктеледі. Аға аудитор тексеріс жетекшісінің алдында есеп береді және оған қатысты орындаушы болады.

   

Аға аудитордың жауапкершілігі:

    - аудиторлық  жұмыс әрекеттерін дайындау, өзі іске асыру және нәтижесін құжаттау;

    - тексерудің  қатардағы қатысушыларының жұмысын  ұйымдастыру мен бақылау;

   

Тексерудің  қатардағы қатысушысы аға аудитордың немесе тексеріс жетекшісі алдында есеп береді және оларға қатысты орындаушы болады. Қатардағы қызметкерлерге аудиторлар, аудиторлардың көмекшісі, ассистенттері және басқалары жатады, яғни аға аудитордың жетекшілік етуінсіз дербес жұмыс жүктелмейтіндер.

2. Аудиторлық ұйымның жұмыс сапасын бақылау

         

Әрбір аудиторлық фирма жүргізілетін аудиторлық тексерістері аудиторлық қызметті реттейтін нормативтік құжаттарға толық сәйкес болуы үшін ішкі фирмалық жұмыс сапасын бақылау жүйесін құрып сақтауы керек.

         

Аудиторлық фирма  жұмысының сапасын бақылау жүйесіне кіретіні:

   

а) аудитор фирманың барлық қызметкерлерінің тәуелсіздік, адалдық, әділдік, құпиялық және кәсіби этиканы сақтау;

   

б) аудиторлық фирма  өз міндеттерін сапалы атқару үшін кәсібіне сәйкес білімі, шеберлігі, дағдысы  бар қызметкерлермен толықтырылуы керек;

   

в) аудиторлық тапсырманы орындауды осы тапсырманың ерекшеліктеріне сәйкес біліктілігі бар кәсіби қызметкерлерге тапсыру;

   

г) аудит барысындағы  барлық жұмыстарды бағыттық нұсқау, ағымдық  бақылау негізінде сапалық талаптарға жауап беретіндей етіп атқару;

   

д) нақты бір  жағдайларда тәжирибесі және білімі жеткіліксіз болса құызметкерлердің аудиторлық фирма ішінде немесе одан тыс сәйкес кеңес алу;

   

е) аудиторлық фирмада  клиенттерді таңдау немесе қабылдамау әрекеттерін жасап және тұрақта  түрде қолдану; бұл жерде аудиторлық фирманың тәуелсіздігіне оның аудитті  жоғары деңгейде өткізуімен қатар тексерілетін ұйымның басшысының жақсы атағына көңіл бөлінеді;

   

ж) жұмыс сапасын  бақылаудың ішкі фирмалық жүйесінің  тиімді және сенімді жұмыс істеуін  ұдайы тексеру шараларын іске асыру;

   

и) өздеріне жүктелген  міндетті орындамаған немесе дұрыс орындамаған аудиторлық фирманың қызметкерлеріне қатысты шаралар қолдану;

   

з) кезегінде  ұйымдастыру – экономикалық аудит  принциптарының сақталуын қамтамасыз ету үшін аудиторлық фирма басшысы  аудиторға нақты бір клиентті тексеруді тапсырмай тұрып бұл аудитор клиентке қатысты құрылтайшы, акционер, меншік иесі, басшы немесе қаржылық есепке жауапты басқа лауазымды тұлға еместігін тексереді.

         

Аудиторлық фирмада  нақты аудитордың клиенттен тәуелсіздік  принципінің сақталуын бақылау  тұрақты түрде анкета жүргізу арқылы іске асырылуы керек. Фирмаға жұмысқа кірерде және белгілі бір кезеңде тұрақты түрде аудиторға келесідей анкета толтыру ұсынылады: 


Туысының  тегі, аты, әкесінің аты	Туысқандық  дәрежесі	Кім болады
		құрылтайшы	Меншік иесі	акционер	Басшы немесе басқа лауазымды тұлға




   

   Аудиторлық фирманың әр қызметкері фирма жұмысының сапасын бақылау жүйесінің әрекеттері және негізгі принциптерімен таныстырылуы керек.

      

3 Аудит өткізгенде  жұмыс сапасын  бақылау

   

  Аудиторлық фирма басшысы аудит басталмай тұрып нақты тексерістің жетекшісі мен аға аудиторды бекіту керек және бұл міндетті түрде аудиттің жалпы жоспарында көрсетіледі. Тексеріс жетекшісі және аға аудиторлар тексерістің қатардағы қатысушыларының кәсіби мүмкіншіліктерін талдап, жүктелетін жұмысты жоспарлайды және бағыт беретін нұсқаулар , ағымдағы бақылау көлемін анықтайды. Тексеріс жетекшісі тексеріс барысында аудиторлық фирма тағайындаған және нақты осы аудиторлық тексеріске келетін жұмыс сапасын бақылау  құралдарын қолдану керек.

         

Тұрақты клиенттерді  тексеру кезінде жетекші аудиторды ауыстыруда  аудит сапасын бақылаудың тиімді тәсілінің бірі. Бұндай тәсіл қайталап тексеруден үнемді және оны швғын аудиторлық  фирмалар да жасай алады. Егер бір аудитор осы есепті кезеңде аудиторлық тексеріс жүргізсе, келер жылы аудит үшін жауапты қылып фирманың басқа аудиторын тағайындаған дұрыс.

         

Аудиторлық тексерістің  жетекшісі жұмысты аға аудитормен тексерістің қатардағы қатысушыларына жүктей отырып, орындаушының бұл жұмысты  атқаруға білімі, шеберлігі мен дағдысы  жететіндігін ұғынуы керек.

         

Бұны іске асыру  үшін аға аудитор мен тексерістің  қатардағы қатысушыларына қатысты  олардың міндеттері және атқаратын  жұмыстарының мақсаты туралы ақпараты бар бағыт беретін нұсқаулар  жасалуы керек. Бұл нұсқауларда  сол сияқты тексерілетін кәсіпорынның іс-әрекет ерекшеліктері туралы және қолданылатын аудиторлық әрекеттердің  көлемі мен уақыт шығынына әсер ету мүмкін бухгалтерлік есеп пен аудиттің болуы ықтимал мәселелері туралы мәліметтер де болуы керек.

         

Басшылыққа алынатын нұсқаулар аудит өткізуге жіберілетін уақыт шығынын  есебімен қоса аудиттің жалпы жоспары мен бағдарламасына сәйкес болғаны қажет.

         

Орындаушылар  жұмысын ағымдағы бақылау басшылық нұсқаулар мен орындалған жұмысты  тексеруден тұрады. Ағымдағы бақылауды  іске асырушы аудиторлық фирманың қызметкерлерінің аудит барысында атқаратын жұмыстары:

• орындаушылардың өздеріне жүктелген  жұмысты орындауға  жеткілікті көлемде білімі, дағдысы бар екенін тексеру ;
• орындаушылардың алдында қойылған мақсатты түсінгенін тексеру;
• атқарылатын жұмыстың аудиттің жалпы жоспары мен бағдарламасына қаншалықты сәйкес екендігін айқындау;
• аудиторлық тексеріс барысында кездесетін бухгалтерлік есп және аудитпен байланыситы маңызды мәселелерді анықтау оларды бағалап осыған байланысты өз өкілеттігі шегінде аудиттің жалпы жоспары мен бағдарламасына түзету негізу;
• өз уәкілеттігі шегінде аудитордың кәсіби пікіріне негізделген шешім қабылдау, яғни аудитор әрекетінің тәртібін (бір жақты және қатаң түрде) анықтау мүмкін болмағанда, немесе кеңес алу қажеттігі туралы шешім қабылдау.

   

Орындалған жұмыс  нәтижесін бір жағынан әрі  орындаушыға қатысты, екіншіден  өздері тексретіндерден білімі, шеберлігі  кем түспейтін қызметкерлер тарапынан  тексеру жүргізу қажет. Нәтижені тексергенде негізгі назарды  келесі сұрақтарға аудару керек:

• жұмыс аудит бағдарламасына сай жүргізілген бе;
• атқарылған жұмыс оның нәтижесі тәртіп бойынша құжаттаолған ба;

тексеріс бойында  пайда болған барлық маңызды есертулер  түсіндірілді ме аудитордың қорытындысында  көрініс тапты ма;

• аудиторлық әрекеттерге сәйкес мақсатына қол жеткілген бе;
• аудитордың жасаған қорытындылары оның алған нәтижелерінен шыққан ба және жұмыс нәтижесі аудитордың пікіріне негіз болады ма;

   

Жұмыс нәтижесін  тексерген қызметкерлер тексерілген  жұмыс құжаттарында өз қолдарын немесе өзінің тез танылатын шартты белгісін қоюы керек. Қажетіне қарай тексерушілер жұмыс құжаттарында тексерушілердің әрекетінебаға беріп, ескертулерін немесе ұсыныстарын бере алады. Аудит барысында жұмыс нәтижесін тексеруге жауапты қызметкерлер келесідей істерді тұрақты түрде жүзеге асыруға міндетті:

• аудиттің жалпы жоспары мен бағдарламасының орындау барысын қадағалау;
• ішкі шаруашылық тәуелділік, бақылау тәуекелділігі соның ішінде бақылау әдістерін тестілеу нәтижесі бойынша, қателерді көрмеу, таба алмау тәуекелділігін бағалау және екерек жағдайда өз міндетті шегінде аудиттің жалпы жоспары мен бағдарламасына түзету енгізу;
• аудиторлық дәлелдемелердің құжатталуын қадағалау және жұмыс барысында жасалған қорытындылардың дұрыстығын, соның ішінде кеңес беру нәтижелерін де, тексеру;
• аудит барысында белгілі болған қателер мен бұрмалаушылықтардың осыған байланысты ұсынылған түзетулердің тексерілетін ұйымның қаржылық есебінің дұрыстығына ықпалының дәрежесін анықтау және бағалау;

   

Аудиторлық фирманың басшысы атқарылған жұмыс нәтижесін  тексеруді осы ұйымда аудит өткізген топ мүшелеріне ғана емес, қажет біліктігі бар  басқа да қызметкерлерге жүктей алады. Бұндай тәуелсіз қатар тексеру бір аудиторлық фирма шегінде үлкен және күрделі кәсіпорындарды тексергенде ұсынылады.

4. Ішкі фирмалық аудиторлық  стандарттар

      

Аудиторлық қызмет нарығында танылуы үшін аудиторлық фирмаларда өз іс - әрекетін реттейтін  құжаттар болуы міндетті, яғни нақты  аудиторлық фирманың ерекшелігін есепке алатын өз стандарттары. Бұл стандарттарды  аудиторлық фирмалар өздері жасайды және ол фирманың меншігіне жатады. Аудиторлық стандарттарды жасау ғылыми – зерттеу жұмыстарына жатады және көп еңбек шығынын қажет етеді.

         

Ішкі фирмалық стандарттар заң және нормативтік  актілерге, халықаралық және отандық  стандарттарға негізделеді, сол  сияқты оларға аудит өткізудің барлық негізін қалайтын және нақты әрекеттерә кіреді.

         

Ішкі фирмалық стандарттарды дайындаудың негізгі  бағытын шартты түрде былай бөлуге болады:

• аудиторлар жүріс – тұрысы этикасының стандарттары;
• ішкі фирмалық құжат айналымы бойынша стандарттар;
• аудит бағыты (жалпы, банктік, сақтандыру) бойынша тексеріс жүргізудің әдістемелік стандарттары;

         

Кез – келген ішкі фирмалық стандарттардың негізіне салынатын басты принциптер: тәуелсіздік, кәсіби шеберлік, этика сақтау, пікірдің негізділігі, ақпараттың анық берілуі және клиентке тілектестік қарым – қатынас.

         

Аудиторлық мінез  – құлық этикасының ішкі фирмалық стандарттарын жасағанда олардың  тәуелсіздігіне көңіл аудару керек. Аудитор күнделікті өмірде істеріне де адал, қоғамдық моральды және заңды бұзушыларға келіспейтін, өз қорытындыларын, пікірін тәуелсіз айта алатын болуы қажет. Мінез – құлық ережесін сақтау қоғамда аудитордың кәсібіне деген сенім мен сыйды қолдау үшін қажет. Ережені сақтамау аудиторға және аудиторлар қоғамына моральдық және пұлдық залал әкелуі мүмкін. Ішкі фирмалық стандарттар өз қызметкерлерінің этикаға жат қылықтарын ашық талқылау тәсілдерін және оларды өз орталарынан шығаруға дейін баратын жазалау мүмкіндігін қарастыруы керек.

         

Ішкі фирмалық стандарттарды жасаудың басқа бағыты құжат айналымының ережесін жасау. Бұл стандарттар келесі құжаттар мен қағаздарының мазмұнына бейнеленуіне және жасауға қойылатын талаптарды өңдеу кезінде негіз болатын:

• аудит жоспары;
• аудит бағдарламасы;
• аудиттің жұмыс құжаттары;
• аудиторлық дәлелдемелердің қайнар көзі;
• ішкі бақылау жүйесінің жағдайын сипаттайтын құжаттар;
• аудит өткізу нәтижесі бойынша тексерілетін кәсіпорын басшысына жазбаша ақпарат беру;
• аудиторлық фирманың аудит өткізуге келісімі туралы келісім – хат;
• сарапшы жұмысының нәтижесін рәсімдеу;

   

Жекелеген бөлім  аудитін өткізу бойынша стандарттарға  кіретіні:

• бөлімдерге сәйкес тесттер мен сұрақтар тізімі;
• аудиторлық жұмыстар тізімі;
• тексерістің өткізілу схемасы (нормативтік құжаттар тізімі, бастапқы құжат құрамы, аналитикалық есеп регистрлері, синтетикалық есеп регистрі, қаржылық есеп үлгісі, баптары мен кестесі, бірнеше шешім болған жағдайда олардың сипаты, болуы мүмкін бұрмалаушылықтардың классификаторы)

   

Ішкі фирмалық стандарттарды жасаушылар халықаралық  стандарттарды қайталап жазбай осы  фирманың ерекшелігін есепке ала отырып, аудиттің дайындалу, өткізу және қорытындылауына, құжат айналымы тәртібі мен барлық аталған құжаттарды сақтау жағдайына жауапты тұлғаны атап көрсету керек.

5. Аудитордың жұмыс  құжаттары

         

Аудиторлық құжаттар атқарылған жұмыстың дәлелдемесі болады және дау – дамай болған жағдайда оны шешуге қолданылады, ең бастысы аудит үрдісін жөнге келтіріп, аудиторлық фирма үшін жасалған схема бойынша жүргізуге көмектеседі. Жұмыс құжаттарындағы мәліметтер клиентпен әрқарай жұмыс бабында қолданылуы мүмкін, сол сияқты жас аудиторларды үйрету барысында осыған ұқсас жағдай кездесетін басқа клиенттермен жұмыс істегенде қолданылады.

         

Жұмыс құжатын  дайындау тәртібі, олардың мазмұнына, бейнеленуі мен сақталуына қойылатын  талаптар 230 «Құжаттар» деген Халықаралық аудит стандартына берілген.

         

Аудитті түбегейлі  түсінуді қамтамасыз ету үшін аудитор  жұмыс құжаттарын толық және жеткілікті қылып дайындауы керек.

         

Жұмыс құжаттарында аудитор аудиторлық жұмысты жоспарлау, орындалған жұмыстардың сипаты, мерзімі, көлемі туралы, кейінгі нәтижелер, сол сияқты алынған аудиторлық дәлелдемелер незінде жасалған қорытынды туралы ақпараттарды келтірілуі керек. Жұмыс құжаттарында аудитордың пікірімен қорытындысын қажет ететін барлық маңызды сұрақтардың дәлелі болуы керек. Күрделі мәселелерді немесе пікір білдіруді қажет ететін жағдайларда жұмыс құжаттарында аудиторға қорытынды жасау кезінде белгілі болған сәйкес фактілер келтіріледі.

         

Аудиттің жұмыс  құжатына жататындар:

• кәсіпорынның ұйымдасу – құқықтық үлгісі және ұйымдастырылу құрылымына қатысты ақпарат;
• кәсіпорынның құрылтайшы құжаттарының көшірмесі немесе үзінділер, сол сияқты басқа да заң құжаттарының көшірмесі (келісім-шарт, хаттамалар);
• ішкі бақылау жүйесі мен кісіпорынның бухгалтерлік есебін ұйымдастыру сипаты;
• аудитті өткізудің жоспары мен бағдарламасы;
• қолданылған аудиторлық әрекеттер мен оның нәтижелерін сипаттау;
• кәсіпорынның түсініктемесі, арыз;
• аудит өткізу нәтижесі бойынша кәсіпорын басшысына аудитордың жазбаша ақпараттың екінші данасы;

   

Бұл келтірілген  тізім мысал ретінде берілген оған сол сияқты аудиторлық әрекеттерді кім және қашан орындағаны; басқа аудиторлық фирмалармен, сарапшылармен, бсқа да тұлғалармен аудитқа байланысты жазысқан хаттар көшірмесі, басқа кәсіпорындардан алынған растау хаттар, кәсіпорынның бухгалтерлік және басқа қаржылық құжаттар көшірмесі (кәсіпорын келісімімен).

     

Құжаттардың тізімі мен үлгісін аудиторлық фирма  өздері дербес  жасайды және олар белгілі бір жағдаймен аудитордың қажетіне сай болуы керек.  Бұл  құжаттар аудиторлық фирманың меншігі болады, бірақ аудит жүргізілген кәсіпорынға қатысты олардың заңмен қорғалатын мүддесін және құқығын бұзбауы қажет. Жұмыс құжаттары жұмыс сапасын бақылауға мүмкіндік береді.

      

Не кәсіпорынның өзі, не салық ұйымдары және басқа  мемлекеттік ұйымдардың өкілеттері аудиторлық фирмадан жұмыс құжаттарын беруді талап ете алмайды (ҚР заңдарында қарастырылған жағдайлардан басқа).

         

Жұмыс құжаттарында қаржылық есептің және оның ашылымдарының  жалпы қабылданған бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес екендігіні сенімді болатындай көрсетілуі керек.

         

Әр  құжаттың арнайы сәйкестендіру нөмірі болады, оны аудиторлық фирма өзі тағайындап береді.

         

Жұмыс құжаттары  реквизиттер құрамының мысалы:

құжат атауы;

аудиттелетін  кәсіпорын атауы;

аудит өткізілетін  кезең;

құжатты жасау немесе аудит әрекетінің орындалу мерзімі;

құжат мазмұны;

құжатты жасаған  тұлғаның жеке қолы немесе оны тез  тануға болатын шартты белгісі.

      

Жұмыс құжаттарындағы барлық шартты белгілер ашылуы керек. Құжаттарда оларға енгізілген мәліметтердің  қайнар көзіне сілтемелер болуы керек.

      

Аудиторлық фирмаларда жұмыс құжаттары әр клиент бойынша  жасалады. Аудиторлық тексеріс кезінде  жасалған құжаттар жеке файлда сақталады. Кейінгі аудит жүргізгенде кейбір жұмыс құжаттарының файлдары “тұрақты”  деген тізімге енгізіліп, жаңа ақпараттармен толықытырылып отыруы ммүкін.

      

Құжаттар аудиторлық фирманың архивінде 5 жылдан кем сақталмайды. 


      

Қорытынды

      

Сонымен, аудитордың жұмысының сапасын бақылау қажет. Аудиторлық фирмаларда аудиторлардың  жұмыс сапасын бақылау фирмаішілік  аудиторлық стандарттар арқылы  ұйымдастырылады. 


Өз  білімін тексеру  сұрақтары

1.Әр аудиторлық  фирмалардағы аудиторлардың жұмысы  қалай  ұйымдастырылады?

2.Аудиторлық  фирма басшылығының, аудиторлық  тексеріс басшылығының, бас аудиторлардың,  аудиторлық тексерісте болатын қатардағы аудиторлардың жауапкершілігі мен қызметі неде?

3.Аудиторлық  фирманың ішіндегі жұмыстың сапасын  бақылау дегеніміз не?

4.Аудиторлық  тексерістердің сапасын бақылау  не үшің қажет?

5.Аудиторлық  фирмалардың ішкі стандарттары.

6.Аудитордың  жұмыс құжаттары, олардың пайда болуын реттеу, пайдалану және сақтау. 


Дәріс сабағына әдістемелік  нұсқау

      

Дәріс сабағын  толығымен ігеру  үшін ҚР аудиторлық заңға сәйкес аудиторлық қызметтін  мәні мен маңызына ерекше мән беру қажет. Дәріс  тақырыбын оқу барысында  негізгі  түсініктемелерге аса зор мән бере отырып, оларды түсіне білу керек. 


Ұсынылатын  әдебиеттер тізімі

Негізгі әдебиеттер:

49. Богатая И.Н., Хахонова Н.Н. Аудит. Серия «Высшее образование». – Ростов н/Д: Феникс, 2003, стр.108 – 114.
50. Әжібаева З.Н., Байболтаева Н.Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ Аудит: Оқулық.- Алматы: 2006ж. 31-48  б.
51. Ажибаева З.Н. Аудит. Учебниқ. Алматы 2005
52. Ержанов М.С. Аудит 1. Базовый учебник Алматы 2005
53. Абленов Д. Аудит негіздері . Оқулық. Алматы 2005
54. Шарипов А.Қ. Аудит. Оқулық. Алматы, 2010 жыл 

Қосымша әдебиеттер:

17. ҚР «аудиторлық қызмет туралы заңы» 20.11.1998 жыл (2009 ақпан айындағы өзгертулер мен толықтырулар)
18. Аудиттің халықаралық стандарттары Алматы:  Раритет 2001.
 


Тақырып10. Клиенттің ішкі бақылау жүйесі (400 ХАС) 


     

Сабақтың  мақсаты: Есеп саясатын, ұйымдастыру құрылымын және есеп мамандары арасында атқаратын қызметтерді бөлу ,құжаттар айналымы,істелген жұмыстардың операциясын көрсету және қорытынды есептті дайындауды талдау.  


Дәріс  сұрақтары

1.Ішкі бақылау  жүйесі және оның құрамы(ІБЖ).

2.Бухгалтерлік есепжүйесін бағалаудың мақсаты (БЕЖ). 


Дәрістің  қысқаша  мазмұны 


     

Кәсіпорынның  сәтті қызмет атқаруы, табыстылығын арттыру, оның активтерін сақтау және көбейту үшін басқарудың тәртіпке келтірілген  механизмінің негізгі элементі –  күнделікті ішкі шаруашылық бақылау қажет.

Ішкі бақылау  – субъектінің директорлар кеңесімен, жетекшілігімен, басқа қызметкерлермен  орындалатын процесс және мына категориялар:

қаржылық есеп берудін дұрыстығы;

тиісті заңдармен  нормативтік актілерді сақтау;

операциялардын  тиімділігін мен орындылығы бойынша міндеттерге жетуге қатысты ақылды сенімділік беру мақсатында құрастырылған.

Ішкі  бақылау жұйесінің  мақсаты: тәртіпке салу және ұйымның ағымдағы шаруашылық істерін тиымды орындау; жетекшіліктін қаржы шаруашылық саясатының талаптарын орындау; кәсіпорынның активтерін сақтау, құжаттардын анықтығын, толықтылығын ынғайлы деңгейін және тиісті ақпаратпен қамтамасыз ету.

Ішкі  бақылау 400 «Тәуекелді бағалау және ішкі бақылау» ХАС қарастырылған.

Кәсіпорынның  ішкі бақылау жүйесі келесідей элементтерден турады:

бухгалтерлік  есеп жұйесі

бақылау ортасы

бақылау құралдары

Бақылау ортасы- бұл субъект басшылары  мен иелерінің бақылауға жалпы  қатынасын білдіретін шаралар мен  реттемелер және ішкі бақылау жұйесін  қалыптастырады.

Бақылау ортасы келесідей комполненттерден тұрады:

экономикалық  субъектіні басқару стилі;

экономикалық  субъектінің ұйымдық құрылымы;

қызметтік міндеттер мен өкілеттіктерді бөлу;

бақылаушы қызмет және ішкі аудит;

кадрлық саясат.

Бақылау құралдарың тиымді және сенімді басқару  ұшін шаруашылық қызметі процессінде  экономикалық субъект қызмекерлері қолданатын процедуралары  ҰәдістеріҚ болып табылады.  Оларды бақылау әдістері  депте атайды. Бақылау құралдаврының ең көп тараған түрі түрлеріне жататындар:

мүлікті түгендеу және бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес шаруашылық субъектілерінің міндеттемелері;

басшы мен бас бухгалтердің немесе басқа  өкілетті адамдардың құжаттарындағы өкім шығарушы қолдары;

бухгалтерлік  құжаттарды қарама қарсы тексеру;

есеп  айырысуларды ішкі және сыртқы салыстырулар;

құжат айналымын ұйымдастыру;

сыртқы  көздерден алынған ақпаратты  бақылау мақсаттарына пайдалану;

субъектінің қаржы шаруашылық қызметінің көрсеткіштерін талдау.

    

2. Шаруашылық етудің қазіргі кездегі жағдайында ҚР-да әлемдік  тәжірибеге бағытталған аудит құру процесі жүруде. Бұл жаңа экономикалық жүйенің құрылуымен байланысты, оның негізін нарықтық қатынастар мен әлемдік экономикалық кеңістік құрайды. Осы жағдайларда болып жатқан радикалды өзгерістер аудиттің сапалы өзгеуін талап етеді.

    

Шаруашылық етуші  субъектілерде бухгалтерлік есеп «Аудит» «Бухгалтерлік есеп туралы», «Салық және басқа да міндетті төлемдер туралы» ҚР-ның заңдарына сәйкес бухгалтерлік есепке алу стандарттарында, субьектілердің қаржы-шаруашылық қызметі бухгалтерін есебіні бас шоттар тізбегінде бекітілген ортақ принциптер мен ережелер, сондай-ақ ҚР бухгалтерінің есепке алу жөніндегі шығарған нұсқаулары, ерешеліктері негізінен құралады.

    

Бухгалтерлік  есеп туралы ҚР Президентінің Жарлығымен, Бухгалтерлік есеп стандартымен (БЕС),  Бас жоспар шотта

рымен және оларды қолдану жөніндегі нұсқаулармен, БЕС методологиялық нұсқауымен сәйкес кәсіпорынның қаржы қызметін және бухгалтерлік есеп жүйесін реттейтін құжат  болып табылаттын есеп саясаты жасалған.

    

Амортизацияны есептеу үшін бірқалыпты (түзу сызықты) есептеу әдісі қолданылады. Сонымен біге амортизациялық аударымдар сомасы салық заңымен белгіленген амортизация нормасымен анықталады.

    

Техникалық жағдайын сақтау мақсатымен негізгі құралдарды жөндеу мен пайдалануға кететін  шығындар деп айтылады.

    

Тауарлы-материалдық бөлшектердің өзіндік құнын бағалау орташа есептелген құн әдісі бойынша жүргізіледі.

    

Кәсіпорын аудит  стандартқа сәйкес жургізіледі.

    

Қаржылық есеп беруде тауарлы-материалдық бөлшектер  нақты құн бойынша көрсетіледі.

    

-Табыс салығы  бойынша қаржылық есеп беуде көрсетілген салық көлемі салық мақсатымен мәлімделген табыс салығына сәйкес келеді.

• Есептің бастапқы құжаттарында бар ақпараттарды талдап қорытындылау, жіктеу және жинақтау үшін бухгалтерлік есептің келесі регистрлерін қолданады: 14 журнал-ордер, оладың ведомостлары, сондай-ақ бас кітап және жасалған кестелер.

    

Есеп регистрларының қолданалынатын пакеті ҚР Қаржы министрлігінің Бухгалтерлік есеп және аудит методологиясы  департаментінің 24.11.97. N72 бұйрығымен бекітілген. Бухгалтерлік есеп регистрлері ҚР бухгалтерлік е,сеп жөніндегі Ұлттық комиссиясының, бухгалтерлік есеп стандартының, Бас жоспар шотының қаулысымен бекіткен, қаржылық есеп беруді дайындау мен ұсыну үшін Концептуалдық негізбен сәйкес жасалған.

    

Кәсіпорын бухгалтерлік баланстан, қаржылық шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беруден және кақшалы қаржылардың қозғалысы туралы есеп беруден тұратын қаржылық есеп беруді жасайды.

    

Бухгалерлік баланс кәсіпорынның активтерін, меншікті капиталын, міндеттемелерін көрсетеді.

    

Есеп регистрларындағы шаруашылық операцияларда  көрсететін дәстүрлі бухгалтерін қызмет көпшілік қолданушылардың сұрақтарына жауап  бере алмайды. Мәліметтерді талдау қажет, кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдау дәл осыған арналған.

    

Шаруашылық қызметті талдауға жабдықтауды өнімді шығару мен өткізуді талдау кіреді. Өндірістік қаржылық қызметтің әдеттегі бағыты, алға қойған мақсатқа жету үшін жағдай жасайды. Бухгалтерлік есеп стандарты ұсынатын шаруашылық операциялардың әдістері мен бағалауларын таңдауды анықтайтын негізгі құжат болып кәсіпорынның, есептік саясаты табылады. Оны бухгалтеріне есеп стандарты шеңберінде құра отырып, “Есеп саясаты және оның ашылып көрсетілуі” бірінші номерді алады.

    

Субьектілердің  қаржы-шаруашылық қызметінің бухгалтерлік есебін нормативті реттеу жүйесінде  маңызды орынды бухгалтеін есепшоттары  алады. Шот – бұл бухгалтерін  есепте ақпаратта сақтаудың негізгі  бірлігі.

    

Субьектілердің  қаржы есеп жөніндегі Ұлттық комиссиясының қаулысы бекіткен субьектілердің қаржы-шаруашылық қызметібухгалтерін есебінің бас шоттар тізбегінің негізіне қаржылық есеп берудің элементтері бойынша субьектілердің қызметі туралы ақпараттарды құру идеологиясы (1-8 бөлімшелер) жатыр. Бас шоттар тізбегі бухгалтерлік есеп стандартының талаптарымен сәйкес екінші, үшінші тәртіптердің шотында ақпараттарды жүйелеуге мүмкіндік береді.

    

Бухгалтерлік  есеп стандарттары бухгалтерлік есепті жүргізу жөніндегі нормативті құжаттар бола тұрып, активтерді меншікті капиталды, міндеттемелерді бағалаудың әдістерін анықтайды және оларды таңдауды ұйғарады.

    

ҚР-да бухгалтерлік есеп жүйесін нормативті реттеудің  үш деңгейі негізінде кәсіпорын  өз бейнесінің мақсатын алға қоя отырып, өз есеп саясатын салалық құрамын, иөлшерін, т.б. құрайды.

    

Кәсіпорынның  есеп саясаты, оны қаржылық және басқару  құжаты болып табылады. Басқару есебінің міндетіне кәсіпорында қабылданған  шешімдер сәйкестілігін қамтамасыз етуге көмектесетін, оларды тәжірибеде жүзеге асырумен, ішкі бақылау жүйесін жасау міндеттері кіреді. Қаржы есебі есеп ақпаратын дайындау процесі болып саналады, оның пайдаланушылары болып кез-келген заңды және жеке тұлғалар, соның ішінде кәсіпорынның сырқы әріптестері (инвесторлар, кредиторлар) болуы мүмкін.

    

Әлемдік тәжірибе соның ішінде ,нарықтық экономикасы дамыған елдерде, бухгалтерлік есеп және аудиттің бес моделі басым болады:

    

1) Британ-Американдық моделі;

    

2) Континенталдық;

    

3) Оңтүстік-Американдық;

    

4) Испандық ;

    

5) Интернациональдық;

    

Бірінші моделдің мәні мынада: қаржылық есеп берудің барлық экономикалық ақпараты инвесторлар үін дайындалады, өйткені негізгі инвестициялар заңды немесе жеке тұлғалармен дайындалады.Ол Ұлыбритания, Голландия және АҚШ-та жасалады.

    

Континенталды моделде Еуропаның көптеген елдері және Жапония ұстанады, мұнда бизнес банктермен тығыз байланысты болады, компанияның қаржылық мәселелерін қанағаттандыратын негізінен солар болып табылады.Бухгалтерлік есеп заң жүзінде белгіленеді және консервтивтігімен ерекшеленеді.

    

Оңтүстік-Американың моделді Оңтүстік Америка елдері қолданады: Аргентина, Боливия, Бразилия және т. б. Бұл моделдің негізгі ерекшелігі есеп мәліметтерін үздіксіз түзету болып табылады.Интернационалдық модель-бұл есеп стандарттар мен есеп берудің халықаралық жүйесіне бейімделген. 2002 жылғы 24 маусымдағы № 329 Қазақстан Республикасы Президентінің «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» заң күші бар Жарлығы негізінде ҚР-да барлық шаруашылық өтуші субьектілер Британ-Американдық моделге ауыстырылды. Халықаралық бухгалтерлерінен есеп стандарттарын ескеріп бұл моделге өту бухгалтерінен есепті ұйымдастыру жүйесін жетілдіруге мүмкіндік береді атап айтар болсақ, Қазақстанның бухгалтерлік есеп сиандартының енгізу, бас шоттар тізбегін енгізу.

    

Қаржылық есеп беру өткен жылдың қаржы нәтижелерін көрсетеді, шешім қабылдау үшін алынған ақпараттарды жинақтайды. Қаржылық есеп беру нарықтық экономика жағдайында шаруашылық етуші субьектісінің қызметі туралы қаржылық ақпаратын жалғыз көзіне айналды. Қаржылық есеп беру бухгалтерлік, статискалық және оперативтік мәліметтердің негізінде кәсіпорында байланыстыратын ақпараттық жүйе болып табылады.

    

Жете зерттеу  жеткен табыстардың есептерін, сондай-ақ кәсіпорынның жұмысындағы кемшіліктерді  көрсетеді. Соңғы жылдары елімізде бухгалтерлік есепті және қаржылық есеп беруді ұйымдастыру жөнінде көптеген жұмыс жүргізілді. Оны жүргізу 2002 жылғы 24 маусымдағы № 329 Қазақстан Республикасы Президентінің «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» заң күші бар Жарлығы негіз болды.

    

Бұл құжаттарға сәйкес бухгалтерлік есеп жөніндегі ҚР-ң ұлттық комиссиямен 2006 жылы 1 қаңтардан бастап Қазақстанда халықаралық есеп стандарты күшіне енді, шаруашылық қызметінің, шоттар тізбегінің өзгерістері жөніндегі нұсқаулар жасалды.

      

Қорытынды

      

«ішкі бақылау  мен тәуекелділікті  бағалау» 400 ЧАС  өз мақсатына  жетуге  көмектесу  үшін субъект  басшылығы  қолданған  жалпы  саясатты  бақылау мен  іс әрекеттер  жиынтығы  ретінде ішкі бақылау жүйесін  анықтайды. 


Өз  білімін тексеру  сұрақтары

1.Клиенттің ішкі  бақылау  дегеніміз не?

2.Фирманың ішкі бақылау жүйесінің  негізгі элементтері

3.Бақылау ортасының  негізгі  құрылымы.

4.Ішкі бақылау  мен сыртқы аудиттің өзара  байланысы. 


Дәріс сабағына әдістемелік  нұсқау

      

Дәріс сабағын  толығымен ігеру  үшін ҚР аудиторлық заңға сәйкес аудиторлық қызметтін  мәні мен маңызына ерекше мән беру қажет. Дәріс  тақырыбын оқу барысында негізгі  түсініктемелерге аса зор мән бере отырып, оларды түсіне білу керек. 


Ұсынылатын  әдебиеттер тізімі

Негізгі әдебиеттер:

55. Богатая И.Н., Хахонова Н.Н. Аудит. Серия «Высшее образование». – Ростов н/Д: Феникс, 2003, стр.108 – 114.
56. Әжібаева З.Н., Байболтаева Н.Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ Аудит: Оқулық.- Алматы: 2006ж. 31-48  б.
57. Ажибаева З.Н. Аудит. Учебниқ. Алматы 2005
58. Ержанов М.С. Аудит 1. Базовый учебник Алматы 2005
59. Абленов Д. Аудит негіздері . Оқулық. Алматы 2005
60. Шарипов А.Қ. Аудит. Оқулық. Алматы, 2010 жыл 

Қосымша әдебиеттер:

19. ҚР «аудиторлық қызмет туралы заңы» 20.11.1998 жыл (2009 ақпан айындағы өзгертулер мен толықтырулар)
20. Аудиттің халықаралық стандарттары Алматы:  Раритет 2001.
 
 


Тақырып 11. Сұрыптауды пайдалану (530 ХАС)

  Сабақтың мақсаты:  сұрыптама  әдістер, мен аудиттегі сұрыптама түсінігін қарастыру.

Дәріс сұрақтары:

1. Аудитерлік сұрыптама құру және түсінігі.
2. Таңдамалы тексеру әдістері.

Дәрістің  қысқаша мазмұны

   

Тәжрибиеде бугалтерлік  мәліметтер көлемі өте үлкен болғандықтан, аудиторлар көбінесе мекеменің барлық құжаттарын емес, оның шектелген  белгілі бір әдіспен таңдалып алынған бөлігін тексереді. Таңдамалық әдістің қолданылуының негізгі себебі ірі мекеменің барлық шаруашылық операцияларын тексерудің мүмкін еместігінде және де экономикалық қолайсыздығында.

   

Бағалау мақсатында жиынтықтың бөлігінің тексерілуі аудиторлық таңдамалы тексеріс деп аталады. Сұрыптаманың жиынтығының құрылуының мақсатында тандалып алынған шот  қалдықтарының немесе класс операциясына 100% кем емес қатысы бар кезде МСА 530 «Аудиторлық сұрыптама» қолданылады.

   

Қаржылық тексеріс бастарда аудитор мекеменің бухгалтерлік есебін және кәсіпорынның ішкі басқарылуын  зеттеп, олардың барлық заңнамалық актілердің талаптарына сай екендігіне көз жеткізу керек. Кәсіпорынның бухгалтерлік есепті дұрыс ұйымдастыру үшін, есеп саясатын құруға міндетті. Дегенмен аудиторға есеп саясатының көшірмесін алу жеткіліксіз, себебі: қарардағы жұмыскерлер оны орындайтынына кепілдік жоқ. Сондықтан аудиторға өзіндік есеп саясатын құрған жөн.

   

Өзіндік есеп саясатың құру үшін бас бухгалтер және оның орынбасарларымен пікірлесу жеткіліксіз, клиенттің бухгалтерлік персоналымен толық сұрастыру жүргізу қажет.

   

Кәсіпорынның  ішкі басқарылуы мен есептілік жағдайын аудиторлық бағалаудан кәсіпорынның кейінгі әрекеттері тәуелді. Егер аудиторлық зерттеу нәтежесінде клиенттің есептілігі мен персоналмен пікірлескеннен кейінесептілік дұрыс жүргізілгеніне күмән болмаса аудитор қаржылық есептілікті тексерместен оның дұрыстығын растай алады.

   

Егер аудиторлық зерттеу барысында аудитор бухгалтерлік персоналдың біліксіздігіне, ішкі басқаруды  ұйымдастырудың, бастапқы деректердің  дұрыс еместігін анықтаса ол жаппай тексеру жүгізуі керек. Дегенмен мұндай тексеріс айтарлықтай қиын, шығынды процес. Сондықтан аудиторлық тексерістің кең таралған түрі клиенттің қаржылық есебінің анықтылығына орташа аудиторлық сенімділік. 

   

Аудиторлық сұрыптамаға, күмән тудыратын шаруашылық операцияларды  анықтайтын есептердің және есептік  регисторлардың  экспрес-анализі сәйкес келуі керек.

   

Сұрыптаманың  көлемін анықтау аудиторға тарауды  жиынтықтың көлеміне сәйкес таңдауға мәжбүр етеді. Сұрыптаманың көлемі ішкі басқарудың бағалаудың нәтижесіне де байланысты.

   

Таңдамалық әдісті қолдануды жоспарлағанда аудитор 3 мәселені шешу қажет:

1. Сұраптаманың нәтежелері дұрыс емес қортындыға келтірмес үшін жол берілетің тәуекелдің дәрежесі қаншалықты болу керек.
2. Мүмкін бұрмалаушылықтың көлемі қандай болуы мүмкін.
3. Жиынтықтағы бұрмалаушылықтың көлемі қандай болуы мүмкін.

    

Мұның барлығы  аудитор таңдамалы әдісті қолдануды  жоспарлағанда тексеруді жүргізу  стратегиясын алдын-ала даярлауы керектілігін білдіреді.

    

Таңдамалы тексерудің мүмкін тәуекелі сұрыптама көлемімен  кері байланыста болады. Есепке қатысты  басқа да процедураларды жүргізу таңдамалы тексерістің тәуекелінің мүмкін деңгейін анықтайды.

    

Сұрыптаманың  көлемі жиынтық құжаттармен мәліметтерді зерттей келе аудитордың қортындысы құрылған сұрыптамадан өзгеше болуы  мүмкіндігіне сәйкес тиімді болу керек. Неғұрлым аудитор қабылдай алатын тәуекел аз болса, соғұрлым сұрыптаманың көлемі үлкен. Егер аудитор мәлімет қателіксіз деп шешсе, сұрыптаманың  көлемі азаяды.

    

Мүмкін  ауытқудың  көлемі – шоттағы сальдо бойынша ақшалай ауытқудың сальдосы, тексеру барысында анықталуы мүмкін және өзге процедуралардың орындалуын қажет етпейтін немесе қаржылық есеп берудегі аудитордың пікіріне әсер етуін айтамыз.

    

Күтілетін ауытқу немесе ауытқулардың көлемі, және де сұрыптаманың көлеміне әсер етеді. Ауытқу жоғары болса, онда сұрыптаманың көлемі, ауытқудың берілген деңгейіндегі сұрыптама тәеуекелін анықтау. Аудиторлар көбінесе күтілетін ауытқулардың көлемін анықтау  үшін өткен жылдардың тексеріс нәтижелерін қолданады.

    

Сұрыптаманы аяқтағаннан  кейін аудитор оның нәтижелерін  анализдеуі, қатенің пайда болуының себептерін анықтауы және оның аудиттің өзге де учаскілеріне әсер етуін бағалауы қажет. Сұрыптамалық зерттеулердің басымдылығына қарамастан аудиторға аудиторлық сұрыптаманы нақты құжат пен объектілердің жиынтығымен жүзеге асыруы қажет. Сонымен қатар аудиторлық сұрыптама күрделі процесс екенін ескеру керек. Оны жоспарлап, нәтижесін анализдеп және экстрополяциялау қажет    (экстрополяция – бір бөлімді зерттеп, қабылдаған шешімдерді өзге де бөлімдерге тарату әрекеті).

Аудиторлық сұрыптама  бірнеше кезеңдерден тұрады:

1. Сұрыптамалық тексерісті өткізу туралы шешім қабылдау
2. Сұрыптамалық тексаерісті жоспарлау
1. Сұрптамалық тексерістен өтетін мәлімсеттер жиынтығын анықтау
2. Негізгі элементтерден құндылығы жоғары элементтерді анықтау
3. Сұрыптама элементтерінің белгілі бір көлемін іріктеу
4. Сұрыптама элементтерінің іріктеу тәсілін белгілеу
3. Сұрыптама элементтерін тексеру
4. Сұрыптамалық зерттеулердің нәтижелерін анализдеу

Сұрыптамалық  тексеріс басымдылық процессі болып  табылады, сондықтан оны мамандардың  келісімімен жүзеге асырады.

    

Сұрыптамалық  тексерісті зерттеудің әдістерін екі  топқа бөліп қарастыруға болады: статистикалық және статистикалық  емес.

    

Статистикалық сұрыптама ықтималдық теориясына негізделген. Оларды қолдану кезінде репрезентативтік және кездейсоқтық сұрыптама әдісін ұстану керек.

    

Статистикалық емес сұрыптаманы қолданған кезде  аудитордың тәжірибесіне негізделіп іріктелген және бағаланған позициялар алынады. Статистикалық  емес сұрыптама әдістері:

Сериялық  іріктеу әдісі. Жалпы жиынтықтан белгілі бір элементтер сериясын таңдап, тексерістен өткізу.

Негізгі масив әдісі.  Бағасы белгілі бір соммадан асатын  жалпы жиынтықтан элементтерді іріктеу.

Тәуекел кезіндегі негізгі  әдістер. Басқа құжаттарға қарағанда ауытқулары көп болатын құжаттар мен есеп беру мақалаларын тандаудан тұрады.

Нәтижелі  әдіс. Күрделі экономикалық және құқықтық зардаптарға әкеліп соғатын қателермен бұзушылықтары бар элементтерді таңдау негізінде құрылған. 

Қорытынды

   

       530 «Аудиторлық сұрыптама» қолданылады.  Сұрыптаманың көлемін анықтау  аудиторға тарауды жиынтықтың көлеміне сәйкес таңдауға мәжбүр етеді. Сұрыптаманың көлемі ішкі басқарудың бағалаудың нәтижесіне де байланысты.  


Дәріс сабағына әдістемелік  нұсқау

      Дәріс сабағын толығымен ігеру   үшін нормативтік-құқықықтық құжаттармен  танысу қажет. Дәріс тақырыбын оқу барысында негізгі түсініктемелерге аса зор мән бере отырып, оларды түсіне білу керек. 300 «Жоспарлау» ХАС-мен танысу қажет 


Өз  білімін тексеру  сұрақтары 


1. Сұрыптаудың аудиттегі негізгі қағидаттары.
2. Сұрыптаудың қажеттілігі және сұрыптап тексеруді жүргізудің кезеңдері.
3. Сұрыптап тексеруге қажет сұрыптау жиынтығын анықтау.
4. Сұрыптама дегеніміз не?
5. Сұрыптаманың этапын атаңыз?
6. Сұрыптаманы зерттеудің қандай әдістері бар?
 


Ұсынылатын  әдебиеттер тізімі

Негізгі әдебиеттер:

61. Богатая И.Н., Хахонова Н.Н. Аудит. Серия «Высшее образование». – Ростов н/Д: Феникс, 2003, стр.108 – 114.
62. Әжібаева З.Н., Байболтаева Н.Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ Аудит: Оқулық.- Алматы: 2006ж. 31-48  б.
63. Ажибаева З.Н. Аудит. Учебниқ. Алматы 2005
64. Ержанов М.С. Аудит 1. Базовый учебник Алматы 2005
65. Абленов Д. Аудит негіздері . Оқулық. Алматы 2005
66. Шарипов А.Қ. Аудит. Оқулық. Алматы, 2010 жыл 

Қосымша әдебиеттер:

21. ҚР «аудиторлық қызмет туралы заңы» 20.11.1998 жыл (2009 ақпан айындағы өзгертулер мен толықтырулар)
22. Аудиттің халықаралық стандарттары Алматы:  Раритет 2001.
 
 


Тақырып 12. Аудиторлық тексеруді  жоспарлау және оның көлемі (210, 220 ХАС). 


     Сабақтың масқсаты  Аудитті жоспарлаудың кешенділік, үздіксіз, оптималдық принциптерін  білу. Аудитті жоспарлаудың бастапқы кезеңін сипаттау; аудиторлық жоспарлаудың  түрлеріні білу. Аудитор субъект туралы мәліметтерді жинау 


Дәріс жоспары:

1. Жоспарлаудың қағидаттары мен кезеңдері.
2. Фирма ішіндегі бастапқы жоспарлау стандарты және оның негізгі бөлімдерінің сипаттамасы. 
3. Аудиттің жалпы жоспарын дайындау. Аудит бағдарламасын дайындау
 


Дәрістің  қысқаша мазмұны

      

Аудиторлық қызметті оперативті және тиімді жүргізу алдын  ала жұмысты және жоспарлауды  талап етеді. Аудитті жоспарлау  Қазақстандағы Халықаралық аудит  стандарттарының 300 «Жоспарлау» стандартымен реттеледі.

      

Бұл стандарттын  міндеті:

• Аудитті жоспарлаудың бастапқы кезеңін сипаттау;
• Аудиттін жалпы жоспары мен бағдарламасын дайындау принциптерін тұжырымдау;
• Аудиттін жалпы жоспары мен  бағдарламасын дайындаумен құру тәртібін сипаттау.

      

Аудиторлық ұйым аудитті жоспарлауды міндеттеме хатты жазғанға және ұйыммен аудитті жүргізу тұралы келісім шарт жасағанға дейін бастау керек.

      

Жоспарлау аудитті  жұргізудің бастапқы кезені. Ол аудиторлық ұйыммен аудиттін жалпы жоспарын құрудан тұрады. Жоспарда аудиттің көлемі, жүргізу графигі мен мерзімі көрсетіледі, сонымке қатар, бұл кезеңде аудиторлық процедуралардың көлемі, тұрлері және жұзеге асыру жұйелілігін аңықтайдын  аудиттің бағдарламасы құрастырылады.

      

Аудитор аудиторлық жұмысты аудитті тиімді жүргізуді  қамтамасыз ететіндейетіп жоспарлауға тиіс.«Жоспарлау» жүргізілетін аудитің сипатына,  мерзіміне және көлеміне дәл ынғайлы тәсіл мен, жалпы стратегияны құрастыруды білдіреді.

Аудитті жоспарлау  аудитті жұргізудің жалпы және жеке принциптеріне сәйкес жұргізіледі.

Бұл мына принциптер:

• Жоспарлаудын кешенділігі;
• Жоспарлаудың үздіксіздігі;
• Жоспарлаудың оптималдығы.

      

Аудитті жоспарлаудың кешенділік принциптері- алғашқы жоспарлаудан бастап, аудиттін жалпы жоспары мен бағдарламасын құрғанға дейінгі жоспарлаудың барлық кезеңдерінің өзара байланыстығын және келісімділігін қамтамасыз етуді ұйғарады.

      

Аудиттің  жоспарлаудың үздіксіз принципі аудиторлар тобына өзара байланыс тапсырмаларды орнату мен жоспарлау кезеңдерін, мерзімдері мен құрылымдық бөлімшелері бойынша байланыстыруды көздейді.

      

Аудиттің  жоспарлаудың оптималдық принципі аудиторлық ұйым жомпарлау процессінде оның өзімен анықталған белгілер арқылы аудиттің жалпы жоспары мен бағдарламасының қолайлы вариантты тандап алу үшін жоспарлаудың вариантылығын қамтамасыз ету.

  Аудитті жоспарлауда аудиторлық ұйым мына  кезеңдерді бөлуге тиіс:

• Аудитті бастапқы ( алдын ала) жоспарлау:
• Аудиттің жалпы жоспарын дайындау және құру
• Аудиттің бағдарламасын дайындау және құру.

2. Алдын ала жоспарлау

  Алдын ала жоспарлау кезеңі аудитор жұмысынның төмендегі кезеңдерін қамтиды:

• Клиентті таңдау және аудитті орындау туралы шешім қабылдау;
• Аудитті орындау үшін персонала таңдау;
• Жұмыс жағдайларын келісу;
• Аудитті жүргізу жөнінде клиентпен шартқа отыру.

Клиентті  тандау және аудитті орындау тұралы шешім қабылдау

      

Аудиторлық фирмалар жағымсыз клиенттермен ынтымақтастық  жасауға және қарым – қатынас  қажет емес клиенттерге қызмет көрсетуді  жалғастыруға міндетті емес. Жаңа клиенттерді  таңдау жөніндегі фирма саясаты  келесідей элементтерді қамтиді:

• Көзделген клиент беделін, оның қаржылық жағдайының нақтылығын және оның алдынғы аудиторлық фирмамен өзара қатынастырып бағалау;
• Аудиторлық фирманың мұмкін болытын клиентке қатынасының тәуелсіздігін бағалау.

      

310 «Бизнес тұралы  білім» ХАС-ына сай «Қаржылық  есеп беру аудитін орындау кезінде оқиғалар, операцияларды анықтаумен түсунуге жеткілукті және аудитордың пікірінше, қаржылық есеп беру, тексеру немесе аудиторлық есепке елеулі әсер ететін қабылданған тәжірбедегікөлемде клиент бизнесі туралы аудитордын білімі болуы немесе ол оған ие болуы керек»

Аудитор субъект туралы мәліметтерді келесідей  көздерден ала алады:

• Осы субъект және ол жататын саладағы істелетін жұмыстын алдынғы тәжірибиесінен;
• Субъект қызметкерлерімен әнгімелесуден;
• Заңдар мен нормативтік актілерден;
• Салаға қатынасты басылымдардан;
• Субъектілердің өндірістік  және әкімшілік бөлімдеріне барудан;
• Субъект дайындаған қужаттардан ( мысалы, мәжіліс хаттамасынан, жарнамалық материалдардан, лауазымды нұсқаулардан, маркетинг пен сату жоспарлаы);
• Жарғысынан;
• Статистикалық есептен
• Салық тексерулерімен мәліметтер
• Ішкі инструкциялардан
• Т.с.б

      

Аудиторлық фирма  алдын ала жоспарлау кезеңінде  аудитті жүргізу мүмкіншідігін  бағалайды. Егер, аудиторлық фирма аудиті жүргізу мүмкін деп санаса, онда ол аудитті жүргізу үщін штат құра бастайды және клиентпен келісім шарт құрады.

  Аудитті жүргізу  үшін персоналды  таңдау.  Аудит тиімділігін қамтамасыз ету үшін оны жүргізетін персоналды дұрыс таңдау аса маңызды.  Аудитті сәйкес техникалық дайындығы  және қажетті кәсіби қабілетке ие адамдар жүргізі керек.

      

Аудиторлық фирма  алдын ала жоспарлау кезеңінде  аудитті жүргізу мүмкіншідігін  бағалайды. Егер, аудиторлық фирма аудиті жүргізу мүмкін деп санаса, онда ол аудитті жүргізу үшін штат құра бастайды және клиентпен келісім  шарт құрады.

      

Аудиторлық фирма алдын ала жоспарлау кезеңінде аудитті жүргізу мүмкіншідігін бағалайды. Егер, аудиторлық фирма аудиті жүргізу мүмкін деп санаса, онда ол аудитті жүргізу үшін штат құра бастайды және клиентпен келісім шарт құрады.

Аудитті жүргізу  үшін персоналды таңдауда мынаны есепке алу қажет:

• Аудиттің әр бір кезеңіне жұмыс уақытының бюджетін көрсету
• Топтың сандық құрамы
• Топ жұмысының болжамдаған мерзімі
• Топтын мұшелерінің лауазымдық деңгейі
• Топ мүшелерінің кәсіби денгейі

        

Аудит жүргізу  үшін шаруашылық субъектілері (тапсырушылар) аудит фирмаларымен немесе жеке аудиторлармен аудит шартын жасасуы қажет. Қалыптасқан тәртіп бойьшша шарт жасаудан бүрын аудит фирмасы немесе жеке аудитор өз тарапынан міндеттеме - хат жазуға тиісті.

    

Аудитордың міндеттеме хаты өзінің тапсырушы алдындағы жазбаша түріндегі беретін өз жауапкершілігін, алдына қойылған міндет-мақсаттарды орындау үшін көрсететін қызметіне анықтама беру. Аудит шартын жасаудан бұрын міндеттеме хатты тапсырушы өз тарапынан зерттеп, жан-жақты талқылап содан кейін ғана міндеттеме хатгың мазмұны ойынан шыққан жағдайда ғана аудит шартын жасауға келіседі.

    

Міндеттеме-хаттың түрі және мазмұны тапсырушы талабына сәйкес әр түрлі болуы мүмкін, онда негізінде төмендегідей талаптар қойылады:

- қаржы  есебін тексерудің мақсаты;

- тапсырушылардың тексеруге мәліметтердің дұрыстығына жауапкершілігі:

- аудит  жұмысыньщ көлемі,  ондағы аудитордың  жұмыс бабындағы   қолданатын   заң   құжаттары   және   ереже-нұсқаулар, нормативтік қүжаттар;

- тапсырылатын  аудит есебінің,  аудит қорытындысының үлгісі;

- жүргізілетін  аудит жұмысының бағдарламасы;

- аудит  жұмысының төлем ақысы.

   

Аудит келісім-шартының мазмұны бірнеше бөлімнен тұрады:

      

Бірінші бөлімінде  екі жақтың реквизиті толық көрсетіліп, жауапкершіліктеріне анықтама беріледі. Мысалы, аудитор фирмасының аты, оның жауапты директоры, тапсырушы жағынан шаруашылық субъектісінің аты, оның жауапты қызметкері.

      

Екінші бөлімінде  аудитор жауапкерішілігі анықталады. Мысалы, аудит жұмысын орындау  мерзімі, құжаттарға жауапкершілігі, коммерциялық құпиялылықты сақтау төртібі тағы сол сияқты аудитор міндеттері аталып көрсетіледі.

      

Үшінші бөлімінде  тапсырушының міндеттері анықталады. Мысалы, аудит жұмысын ұйымдастыру, қажет құжаттарды, есептерді уақтылы  беру. Қажет болған жағдайда әр түрлі  анықтамалар беру, қызметкерлерден түсініктемелер алып беру тағы сол сияқты көптеген міндеттерді орындауы қажет.

      

Осы шартта, аудит  жұмысының қорытындысын тапсырушыға  өткізу тәртібі де қарастырылады. Міндетгі түрде аудит шартына бірінші  хаттама тіркеледі. Онда аудит жұмысына төлем нақты көрсетіліп, екі жақ алдын-ала шартқа тіркеу құжатын анықтайды.

      

Шартта қажет  болған жайғдайда қосымша төлем  жасау мүмкіндіктері келісілуі  қажет. Оған бірден-бір себеп, аудит  барысында шартта қаралмаған жұмыс  кездесуіне немесе екі жақтың келісуі  бойынша қосымша қызмет жасау анықталған жағдайда болады. Осындай себептермен бірінші жасалынған шарт қайта жасалуы мүмкін.

3. Аудиторлық бағдарламалар

      

Қандай жұмыс  болмасын оның тиянақтылығы және жүйелі орындалуы үшін сол жұмысқа бағдарлама , жоспар жасауы қажет.

300 «Жоспарлау»  ХАС-ына сәйкес, аудит жұмысының бағдарламасын жасау дегеніміз оның мағынасын және мақсатын тапсырушы талабына сәйкес , оның шаруашылықпроцесін түгелдей қарастырып тексеру жасауды тиянақты жүргізуге негіз болады. Сонымен қатар  ол аудиттің дұрыс орындалуын бақылау тәсілі болып табылады және онда әр бөлім бойынша мақсаттар және уақытша бюджеттер көрсетілуі мүмкін. Аудит бағдарламасында аудит объектісі түгелдей анықталуы қажет.

      

Бағдарламаның түрі мен мазмұны шаруашылық субъектісінің  технолгиялық ерекшелігіне сәйкес, аудит жұмысының объектісі байланысты , аудит методологиясы мен аудит қолданатын техникалық әдісінің түріне қарай әр-түрлі болады.

    

Аудит бағдарламасы былай әрекет ететді:

• Аудиторлық ассистент топтары үшін нұсқаулар тізімі;
• Аудиторлық топ жұмысынын сапасын бақылау құралы;
• Аудит мақсаттарын, өткізу уақытын, таңдау көлемін және әр сферадағы таңдау негізін өзгертуді қажет ететін аудиторлық процедуралап жазбасы.

Қорытынды

      

Сонымен, аудиторлық тексеруді тиімды жүргізуді қамтамасыз ету мақсатымен жоспарлау жүргізіледі. Жоспарлау бір неше кезеңнен тұрады.Жоспралау 300 ХАС-на сүйене отырып ұйымдастырылады. 


Өз  білімін тексеру  сұрақтары

1.Аудитті жоспарлау  кезеңдері.

2.Аудитті жоспарлаудың  негізгі қағидалары.

3.Аудиттің жалпы  жоспарына дайындық. Қалай ұйымдастырылады?

4.Тексерілетін  объектінің бизнесіне сипаттама.

5.Бухгалтерлік  есеп жүйесін алдын – ала  бағалау түсіндірініз

6.Ішкі бақылау  жүйесі  қалай бағаланады?

7.Тексерілетін  кәсіпорынның есептілігіне экспресс  – талдау жасау не үшін қажет?

8.Аудиттің бағдарламасын құру.

9.Аудитті өткізу  мерзімін, көлемін келістіру, есеп  беруге дайындық. 
 


Дәріс сабағына әдістемелік  нұсқау

      

Дәріс сабағын  толығымен ігеру  үшін нормативтік-құқықықтық құжаттармен танысу қажет. Дәріс  тақырыбын оқу барысында негізгі  түсініктемелерге аса зор мән бере отырып, оларды түсіне білу керек. 300 «Жоспарлау» ХАС-мен танысу қажет 


Ұсынылатын  әдебиеттер тізімі

Негізгі әдебиеттер:

67. Богатая И.Н., Хахонова Н.Н. Аудит. Серия «Высшее образование». – Ростов н/Д: Феникс, 2003, стр.108 – 114.
68. Әжібаева З.Н., Байболтаева Н.Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ Аудит: Оқулық.- Алматы: 2006ж. 31-48  б.
69. Ажибаева З.Н. Аудит. Учебниқ. Алматы 2005
70. Ержанов М.С. Аудит 1. Базовый учебник Алматы 2005
71. Абленов Д. Аудит негіздері . Оқулық. Алматы 2005
72. Шарипов А.Қ. Аудит. Оқулық. Алматы, 2010 жыл 

Қосымша әдебиеттер:

23. ҚР «аудиторлық қызмет туралы заңы» 20.11.1998 жыл (2009 ақпан айындағы өзгертулер мен толықтырулар)
24. Аудиттің халықаралық стандарттары Алматы:  Раритет 2001.
 
 


Тақырып 12   Мәліметтерді электрондық  өңдеу аудиті  


Сабақтың  масқсаты: Компьютерлік ақпараттық  жүйелердің (КАЖ) негізгі мақсаты – барлық басқару деңгейлеріне, яғни ақпаратты  қолданушыларға  белгіленген ережелер  мен прцедуралар  бойынша  ақпаратты  көрсету.  Бұндай ақпараттар өз  кезегінде   шешім қабылдау, жоспарлау және  журнал-ордерін бақылау үшін қажет. 


Дәріс жоспары: 


1. Компьютермен  дайындалған көрсеткіштер аудитіне қойылатын талаптар
2. Компьютер жүйесімен дайындалып өңделген ақпараттарды құжаттау.
 


    

Дәрістің  қысқаша мазмұны

      

Экономикалық  субъектілердін қызметін жүзеге асыру процессінде дербес компьютерлер олардың ішінде есеп ақпараттарын өндеуге және ішкі аудитті жүргізуге арналған компьютерлер кеңінен қолданылады,

  Сыртықы аудитор өзінің жұмысында компьютерді және компьютерлік ақпараттық жүйені  (КАЖ) екі тәсілмен пайдалан алады:

1. клиент ретінде  барлық қаржы есептік ақпараттарды  не есе оның белгілі тіркеу  үшін компьютерді пайдаланады;

2.аудит өткізуді  жеңілдету үшін, әсіресе клиент  комппьютерлік жүйені пайдаланатын  болса.

   Тексеруге кірісе отырып, аудитор мәліметтерді өңдеудің ұйымдық нысанымен және басқару міндеттерін, оның ішінде бухгалтерлік есептің міндетерін автоматтандыру деңгейімен танысады.

      

Компьютерлік  ақпараттық жүйе  (КАЖ)  дегеніміз  – бұл, басқарудың барлық деңгейінде тиымды шешімдер қабылдау, жоспарлау және өзінің жауап беретін салаларына бақылау жасау үшін қажетті ақпараттар дайындап берудің ресми ережелері мен процедураларынын жинағынан тұратын көптеген кіші жүйелерді біріктіруші жүйе.

Тексеру барысында  аудитор клиенттің компьютерлік ақпараттық жұйесіндегі есептік мәліметтерді өңдеуді ұйымдастырумен байланысты барлық маңыздырақ жақтарды зерттеуге және  құжаттауға тиісті. Есеп регистрлерін тапсыру нысандарының және оларды құру технологиясының компьютерсіз есеп жүйесінде пайдаланылатындардан елеулі айырмашылығы бар екендігіни есте сақтау керек.

  Аудитор бұл айырмашылықтарды білуге және әртурлі фирмалардың бағдарламалық өнімдерімен жұмыс істей білуге тиісті. Сонымен бірге ол автоматизациялау міндеттерін таңдаудын дұрыстығына баға беруге және мәліметтерді өндеудің  компьюерлік технологиясын қолдану тиімдірек болып табылатын бөлімшелердің жұмысы, есеп участогы, міндеттері жөнінде өз пікірін айтуға тиісті.

    Тексеру барысында аудиторға клиенттін құжат айналымы жұйесіне, құжаттарды тіркеу, сақтау, өндеу мен олардың мәліметтерін бухгалтерлік шоттарға жазу жұйесіне зерттеу жұргізу және оларды бағалау керек. Сондай-ақ, бастапқы ақпараттардың пайда болу орындарын және оларды жинау мен тіркеудің автоматтандырылу дәрежесін анықтау керек.

  Жоғарыда айтылғандай, аудитор білуге және есепке алуға тиісті компьютерді пайдалануға негізделген жүйені бір қатар ерекше белгілері бар. 1008 «Тәуекелдікті бағалау және ішкі бақылау. Ақпараттық жүйені басқарудың сипаттамасы мен талдауы» деп аталатын Халықаралық аудит стандарты төмендегі негізгі сипаттамаларды айқындайды:

1. компьютерлік ақпараттық жүйе туралы білімдерді шоғырлануы;
2. бағдарламалар мен мәліметтрердің шоғырлануы:
3. енгізілген құжаттардын жоқ болуы:
4. щаруашылық операцияларының  және нәтижелердің көзге көрінетін іздерінің жоқ болуы;
5. мәліметтер және компьютерлік бағдарламаларға кірудің жеңілдігі;
6. бақылаудың бағдарланған жүйесі;
7. жүйемен жасалынған операциялар;
8. бағдарламалардың есінде сақталған мәліметтер мен ақпараттардың есінде сақталған мәліметтер мен ақпараттардың осалдығы.

      

 Ақпаратты  компьютерлік өңдеу жағдайында  аудит Қазақстандағы Аудиттін  Халықаралық стандартының 401 «Компьютерлік  ақпараттық жүйедегі аудит! Стандартына  сәйкес жүргізіледі.

 Бұл стандартын  мақсаты клиентте жұмыс істейтін  компьютерлік ақпараттық жүйе жағдайында аудитті жүзеге асыру кезінде аудиторлық ұйымның іс-әрекетін анықтау болып тбылады.

   Стандарттын  міндеттері:

• компьютерлік ақпараттық жүйе жағдайында аудит өткізу кезіндн аудиторлық ұйымдарға қойылатын негізгі талаптарды анықтау;
• клиент пайдаланатын копьютерлік ақпараттывқ жүйені бағалау үшің аудиторлық ұйым шақырған мамандарға қойылатын негізгі талаптарды қабылдау;
• компьютерлік ақпараттықжұйелік ортадааудитті жоспарлау ерекшеліктері сипаттау:
• Компьютерлік-ақпараттық жүйе жағдайында аудиторлық тәуекелдікті анықтау;
• Компьютерлік-ақпараттық жүйе жағдайында басқару құралдарын анықтау.

401 ХАС-ына сәйкес  тексеруді жоспарлау кезінде  аудитор клиенттің компьютерлік  ақпараттық жүйесінің манңыздылығы  мен жұмыс істеу күрделілігі  жөнінде мағлумат алуға тиісті.

  Аудитордын  жұмысын жеңілдету мақсатында  компьютелер төмендегі қажеттіліктер  ұшін пайдаланылуы мүмкін:

• Клиенттің есеп жүйесіне зерртеу жүргізу кезінде блок-схема құру үшін
• Толық ақпараттарды сақтау үшін
• Аудиторлық тәуекелдікті бағалау үшін
• Аудит бағдарламасын дайындау ұшін
• Талдамалық процедураларды жасау үшін
• Аудитордың жұмыс құжаттарын дайындау ұшін.

Компьютерлерді  пайдалану кезінде аудитор қолдалынатын қорғау құралдарына төмендегілер кіреді:

• Резертік файылдар
• Файылдарды сақтау (қорғау)
• Құжаттардың бірдейлігі
• Бағдарламаларды тестілеу.

      

1009 «Компьютерлерді  қолдана отырып аудит өткізу  әдістері» деп аталатын ХАС-да  еңгізілетін құжаттарында немесе  аудит жұргізу іздерінің, не  болмаса шығушы құжаттардың жоқ  болуы компьютерлерді қолдана отырып аудит өткізу әдістерін пайдалану қажеттілігін туындатуы мүмкін. Кез келген жағдайда олар тиімді аудиторлық құралдар болып табылады, Компьютерлерді қолдану арқылы аудит өткізу әдістерінің ішіндегі ең маңыздылары: аудиторлық бағдарламалық жабдықтау және тестілеу мәліметтері.

• Аудиторлық бағдарламалық жабдықтау-  аудит өткізу мақсатында субъектінің бухгалтерлік есеп жүйесінің мәліметтерін өндеу үшін пайдаланылатын компьютерлік бағдарлама;
• Тестілік мәліметтер – субъектінің компьютерлік бағдарламаларының жұмыс істеуін тексеру мақсатында компьютерлік өндеу үшін аудитор пайдаланатын мәліметтер.

Қорытынды

     

«Компьютерлік ақпараттық  жүйелер  ішіндегі аудит» 401 ХАС – ы бойынша, комьпютерлік  ақпарат   жүйелеріне  енгізілген  аудиттің  жалпы мақсаты мен  қолдану  ауқымы.  


Дәріс сабағына әдістемелік  нұсқау

      

Дәріс сабағын  толығымен ігеру  үшін нормативтік-құқықықтық құжаттармен танысу қажет. Дәріс  тақырыбын оқу барысында негізгі  түсініктемелерге аса зор мән  бере отырып, оларды түсіне білу керек. 300 «Жоспарлау» ХАС-мен танысу қажет 


Өз  білімін тексеру  сұрақтары

1. Аудитор компьютерлік ортада  аудит жұмыстарын жүргізген кезде  қолданатын аудит стандарттарының  маңызы;
2. Аудитор компьютерлік ақпараттық  жүйесінде  бағдарламалық  қамтамасыз етілуі.
3. Клиенттің ақпараттық  мағұлматтарын  қолданған кездегі аудиторлық тәуекелділік;
4. Компьютерді  қолданған кездегі аудитордың  сақтану  ережелері.   
 


Ұсынылатын  әдебиеттер тізімі

Негізгі әдебиеттер:

73. Богатая И.Н., Хахонова Н.Н. Аудит. Серия «Высшее образование». – Ростов н/Д: Феникс, 2003, стр.108 – 114.
74. Әжібаева З.Н., Байболтаева Н.Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ Аудит: Оқулық.- Алматы: 2006ж. 31-48  б.
75. Ажибаева З.Н. Аудит. Учебниқ. Алматы 2005
76. Ержанов М.С. Аудит 1. Базовый учебник Алматы 2005
77. Абленов Д. Аудит негіздері . Оқулық. Алматы 2005
78. Шарипов А.Қ. Аудит. Оқулық. Алматы, 2010 жыл 

Қосымша әдебиеттер:

25. ҚР «аудиторлық қызмет туралы заңы» 20.11.1998 жыл (2009 ақпан айындағы өзгертулер мен толықтырулар)
26. Аудиттің халықаралық стандарттары Алматы:  Раритет 2001.
 


    

Тақырып 14. Аудиторлық есеп: құрастыру және оны беру тәртібі (700 ХАС)  


     

Сабақтың  масқсаты. «Аудиторлық қызмет туралы» заңның 15-бабына  сәйкес, жүргізілген   аудиттің нәтижелері бойынша аудит аудиторлық  есеп беру жасалынады.

Аудиторлық есеп – бұл барлық заңды және  жеке тұлғалар, мемлекеттік басқару, жергілікті өзін басқарушы және тергеу-сот органдары үшін ресми заңды құжат. 


Дәріс жоспары:

1.Шаруашылық  субъектісінің басшысына жүргізілген  аудиттің қорытындысы туралы  жазбаша мәлімет беру

2 Аудиторлық  қорытындының құрылымы мен түрлері 


Дәрістің  қысқаша мазмұны

     

Аудитор тексерудің барлық қажетті процедураларын жұргізіп болғаннан кейін аудиттің жоспары  мен бағдарламасынын барлық бөлімдерінің толық және сапалы орындалғаның, маңызды  қателер мен тәртіп бұзушыларды  анықтаудың құралы ретінде жоспардын ыңғайлылығын бағалауға тиіс.

   Аудиторлық  тексерудің аяғында процедуралардың  ассистент орындаған бөлігінің  орындалу сапасын тексеру үшін, сонымен бірге тексерудін аудиторлық  қызметтің белгілеген стандарттарының  талаптарын қанағаттандыратындығына  көз жеткізу үшін барлық құжаттарын тағы да бір рет қарап шығу қажет.

Аудитор қорытынды  жасамай тұрып тексеру нәтижелері бойынша клиент басшылығына ақпарат (хат) тапсыру орынды болып табылады.

Клиент басшылығына  хат – бұл, кәсіпорынның басшысына, иесіне, қатысушыладың (акционерлердің) жалпы жиналысына жіберілген, аудиторлық тексеру барысы тұралы, айқындалған  бухгалтерлік есеп жүргізудің белгіленген  тәртібінен ауытқулар туралы, қаржылық қорытынды есептегі бұзушылықтар, анықталған кемшіліктерді жою жөніндегі ұсыныстар туралы толық мәліметтері, сонымен бірге аудиторлық тексеру жүргізу нәтижесінде алынған, және аудиторлық қорытынды жасауға негіз болатын басқа да ақпараттары бар құжат.

      

Хатың нысаны және жасалу (қүралу) тәрьібі фирмааралық стандарттарда қарастылылуы тиіс.

Басшылыққа хат  төмендегілерден тұрады:

• Аталуы
• Адрес иесінің атауы (аты)
• Кіріспе бөлім
• талдамалық бөлім
• Қорытынды бөлім

Басшылыққа  хаттың кіріспе бөлімінде аудиторлық ұйымның реквизиттері, оның ішінде аудиторлық қызметі жұзеге асыруға берілген лицензияның номері, берілген мерзімі, аудиторлық тексеруге қатысушы аудитор және басқа тұлғалар туралы мағлуматтва, соныме бірге аудиторлық тексеру жұргізу негізгі және кәсіпоыр қызметінің жалпы сипаттамасы жазылады.

Басшылыққа  хатта мыналар еңгізіледі;

• Экономикалық субъектідегі ішкі бақылаудын жағдайына тексеру жүргізу нәтижелері;
• Бухгалтерлік есеп пен қаржылық қорытынды есеп берудің жағдаына тексеру жүргізу нәтижелері;
• Қаржы-шаруашалық қызметті жүзеге асыру кезінде заңдардың сақталуына тексеру жүргізу нәтижелері;
• Салықтар және басқа да міндетті төлемдердін есептелуі мен төленуінің дұрыстығын тексеру нәтижелері;
• Активтердің жағдайын тексеру нәтижелері.

Басшылыққа хатта  көрсетілген мәліметтер неғурлым анық, қысқа, толық болуға тиіс.

 

Басшылыққа дайындалған  хат (ақпарат) екі данада  толтырылады. Ол құпия болып табылады және жария  етүге жатпайды. 


2 Аудиторлық қорытындының  құрылымы мен түрлері

. «Аудиторлық  қызмет туралы» заңның 15-бабына  сәйкес, жүргізілген   аудиттің нәтижелері бойынша аудит аудиторлық  есеп беру жасалынады.

ҚР-ында аудиторлық қорытынды есепті құруға негіз болатын  нормативтік құжаттар:

• ХАС 700 «Қаржылық қорытынды есеп бойынша аудиторлық қорытынды есеп жасалынады.
• ХАС 710 «Салыстырмалы көрсеткіштер
• ХАС 800 «Арнайы мақсаттағы аудитті өткізуге келісімдер  бойынша аудиторлық қорытынды.

  Аудиторлық есеп  – бұл барлық  заңды және  жеке  тұлғалар, мемлекеттік  басқару, жергілікті  өзін басқарушы  және тергеу-сот  органдары үшін  ресми заңды құжат.

700 ХАС-на  сәйкес аудиторлық қорытынды  есепте жалпы қаржылық қорытынды  есеп беру бойынша анық, жазбаша  пікір білдіру болуға тиісті. Сондықтан білдірілеті пікірлердің  сипатына байланысты аудиторлыққорытындының  төмендегі нысандарын ажыратып  көрсетуге болады:

• Ескертусіз  (шартсыз) аудиторлық қорытынды
• Ескертулері бар (шартты) аудиторлық қорытынды
• Аудиторлық қорытынды беруден бас тарту
• Теріс аудиторлық қорытынды.

Аудиторлық қорытындының құрылымы мына элементтерден тұрады: қорытынды есептің аты ;адрес  иесі, кіріспе бөлім, аудиттің масштабын анықтаушы бөлім, қорытынды бөлім, есеп беру мерзімі, аудитордың (аудиторлық ұйымның) мекен жайы, аудитордың қолы.

Аудиторлық есеп үш бөлімнен тұрады: кіріспе, аналитикалық және қорытынды.

Кіріспе бөлімінде  көрсетіледі:

1.Аудиторлық фирма үшін:

- заңды  мекен жайы және телефондары,  рет номері, аудиторлық қызметті  жүзеге асыруға лицензия берген  органның аты және берілген  күні, қызмет ету мерзімі, куәліктін  тіркеу номірі, ағымдағы корреспонденциялық  шот номері, тексеруге қатысты  барлық аудиторлардың аты жөні

      

Қорытынды

       700 ХАС-на сәйкес аудиторлық қорытынды  есепте жалпы қаржылық қорытынды  есеп беру бойынша анық, жазбаша  пікір білдіру болуға тиісті. Сондықтан білдірілеті пікірлердің  сипатына байланысты аудиторлық  қорытындының төмендегі нысандарын ажыратып көрсетуге болады:ескертусіз  (шартсыз) аудиторлық қорытынды, ескертулері бар (шартты) аудиторлық қорытынды, аудиторлық қорытынды беруден бас тарту, теріс аудиторлық қорытынды. 


Өз  білімін тексеру  сұрақтары

1.Аудиторлық  қорытынды және оның тәртібі.

2.Аудиторлық  ескерту түрлері

      3. Қаржылық есепті тапсырғаннан  кейін уақиғаларға шолу жасау. 


Семинарлық  сабаққа дайындалу  бойынша әдістемелік  нұсқау

1. Бағдарламаға  сәйкес дәрісті оқып шығу

2. Ұсынылған  әдебиеттер негізінде сабаққа дайындалу

3. Өз білімін  тексеру сұрақтары мен тестілерге  жауап беру қажет 


Ұсынылатын  әдебиеттер тізімі

Негізгі әдебиеттер:

79. Богатая И.Н., Хахонова Н.Н. Аудит. Серия «Высшее образование». – Ростов н/Д: Феникс, 2003, стр.108 – 114.
80. Әжібаева З.Н., Байболтаева Н.Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ Аудит: Оқулық.- Алматы: 2006ж. 31-48  б.
81. Ажибаева З.Н. Аудит. Учебниқ. Алматы 2005
82. Ержанов М.С. Аудит 1. Базовый учебник Алматы 2005
83. Абленов Д. Аудит негіздері . Оқулық. Алматы 2005
84. Шарипов А.Қ. Аудит. Оқулық. Алматы, 2010 жыл 

Қосымша әдебиеттер:

27. ҚР «аудиторлық қызмет туралы заңы» 20.11.1998 жыл (2009 ақпан айындағы өзгертулер мен толықтырулар)
28. Аудиттің халықаралық стандарттары Алматы:  Раритет 2001.
 
 


    

Тақырып 15. Қаржылық есептілікті  аудиторлық  тексеру, және оның әдістері (200, 250 ХАС).   


      

Сабақтың  масқсаты

. Қаржылық есеп берудің мақсаты өз пайдаланушыларына заңды тұлғаның қаржылық жағдайы туралы сенімді, мәнді және пайдалы ақпараттарды беру болып табылады. Қаржылық есеп берудің пайдаланушыларының қатарына инвесторлар, кредиторлар, жабдықтаушылар, сатып алушылар, еңбеккерлер, сондай-ақ мемлекеттік органдар, т.б. кіреді. 


Дәріс сұрақтары

1. Қаржылық есеп берушілікті тексеру бағдарламасы
2. Басқарушылық бухгалтерияны аудиторлық тексеру
 


Дәрістің  қысқаша мазмұны

      

1.Қаржылық есеп  берушілікті аудиторлық тексеру аудитор қызметінің маңызды кезеңі. Қаржылық есеп берушілікті аудиторлық тексеруде мынадай сұрақтар қарастырылады:

• Бухгалтерлік балансты тексеру
• Шығындар мен табыстар туралы есепті тексеру
• Ақшалардың қозғалысы туралы есепті тексеру
• Жеке меншік капиталдың құрамындағы өзгерістер туралы есеп

      

Есеп беру деп  кәсіпорынның өткен кезеңдегі қаржылық-шаруашылық қызметін кешенді түрде сипаттайтын  барлық көрсеткіштер жүйесін айтады. Есеп беру процесін жасау есеп жұмысының  соңғы сатысы болып табылады.

      

Қаржылық есеп берудің мақсаты өз пайдаланушыларына  заңды тұлғаның қаржылық жағдайы туралы сенімді, мәнді және пайдалы ақпараттарды беру болып табылады. Қаржылық есеп берудің пайдаланушыларының қатарына инвесторлар, кредиторлар, жабдықтаушылар, сатып алушылар, еңбеккерлер, сондай-ақ мемлекеттік органдар, т.б. кіреді.

      

Қаржылық есеп беру басқарушы органдардың жүмысын  және субъектінің ресурстарын, міндеттемелерін  және ақша қаражаттарының болашақтағы  ағындарын бағалауға, несие беру бойынша шешімдерге және ннвестициялық шешімдерді қабылдауға пайдалы ақпараттарды береді.

      

Есеп беруге қойылатын негізгі талаптар: кәсіпорын  қызметінің нәтижесін анық және объективті көрсету, барлық көрсеткіштерді бір-бірімен  қатаң түрде үйлестіру, бухгалтерлік пен жедел-статистикалық есеп берудің сабақтастығын (үйлесімділігін) сақтау, әдістемелік және басқада ережелерді сақтау болып табылады. Аудитор қаржылық есеп берушіліктің дұрыс толтырылуына көңіл бөледі.

      

Балансты және басқа да берілетін есептерді  уақытында, әрі сапалы жасау үшін бухгалтерия өндірістік бөлімшелеріндегі барлық мәліметтердің (деректердің) құжатталуын, белгіленген материалдық және басқа есептерін толық көлемде берілуін қамтамасыз ету керек.

      

Бухгалтерлік  есептің ақпараттары балансқа дейін  қажет өндеулерден өтеді. Бұл  өндеу процесі төрт кезеңнен тұрады:

      

Бірінші кезең. Әр түрлі шаруашылық  фактілері қүжатталады (іскерлік мәміле жасалады).

      

Екінші  кезең. Есеп мәліметтері есеп талабына байланысты жіктеледі, содан соң бухгалтерлік есеп шоттарында көрсетіледі (есеп регистрлеріде ЖО, ведомость, Бас кітап).

          Үшінші кезең. Есеп жиынтығы есеп беру нысандарына көшіріледі (баланс, табыстар мен шығындар туралы есеп беру, ақшалардың қозғалысы туралы есеп беру т.б.).

      

Төртінші  кезең. Ұйымның қаржылық-шаруашылық қызметі талданады. Есеп беру жөніндегі жұмыстарды мүлтіксіз ұйымдастыру ісінде есепші қызметкерлердің міндеттерін өзара дұрыс бөлудің және есеп жұмыстарының кестесін белгілеудің маңызы зор. Берілетін есеп тиісті жиынтық құжаттарында, саралау парақтарында және белгіленген көлемдерде есептік тізімдемесінде анықталады.. Аталған деректердің негізінде талдау жасалынады.

      

Баланстық және басқа берілетін есептердің көрсетіштерінің  дәлдігін қамтамасыз ету үшін арифметикалық  және логикалық тұрғыдан мұқият тексеру  керек. Баланстың сабақтастығын есепті кезеңнің басындағы баланс баптарының деректерін ағымдағы кезеңнің осы баптағы деректерімен салыстырып, жыл соңындағы көрсеткіштердің әрбір жолы анықталады. Қаржы есебін беру тәртібі бухгалтерлік есептің стандарттарымен реттеледі:

      

Жылдық есептің меншік иелерінде (қатысушыларында, құрылтайшыларында) немесе құрылтай құжаттарында көрсетілген мәліметтері бойынша тиісті органдарға: салық инспекциясына (кәсіпорынның тұрған жері бойынша); жергілікті қаржы органына, мемлекеттік статистика органдарына есеп береді.

      

Кәсіпорындар (бүған  шетелдіктердің қатысы бар кәсіпорындар да енгізіледі), егер Қазақстан Республикасының  зандарында басқадай ерекшеліктері  ескерілмеген болса, онда жылдық бухгалтерлік есепті есепті жылдан кейінгі келесі жылдың 1 наурызынан кешіктірмей береді. Бухгалтерлік есеп берудің нақты қүнін көрсетілген мерзімдердің шегінде салық органдарының келісімдері бойынша кәсіпорынның иелері (қатысушылары, құрылтайшылары) белгілейді.

      

Бухгалтерлік  есеп беру күні болып бір қаладағы кәсіпорындар үшін оның барлық қажетті ақпараттарын нақты берген күні есептеледі, ал басқа қаладағы кәсіпорын үшін почта арқылы жіберілген күні есептеледі.

      

Берілген бухгалтерлік есепке кәсіпорын басшысы мен  бас бухгалтер қол қояды, олар оның уақытында берілуіне жауап  береді.

      

Аудитор қаржылық есеп берушіліктің дұрыс толтырылуына негіз болатын алғашқы құжаттардың  негізділігі мен дұрыстығын тексереді.

      

2.Кәсіпорындардың  шаруашылық қызметінің нәтижелерін,  мүлік пен қаржы жағдайы туралы  жылдық бухгалтерлік есептерін  мүдделі пайдаланушылар үшін жариялауға жол ашық.

      

Бухгалтерлік  есепте өзгеріс енгізу жағдайы туындаса, осы жылға және өткен жылға  қатысты берілген есептер мен  баланс деректерінің барлығын түзетуді қажет деп тапса, онда ол есепті айдан  кейінгі бірінші айда жасалады,сонда тиісті түзетулер көрініс береді. Өткен жыл үшін берілген жылдық бухгалтерлік есептер мен баланстар деректерінің түзетілуі, сол жыл үшін берілген есептер мен баланстар бекітілгенге дейін жасалады. Мұндайда өткен жылғы желтоқсан айында есепке алынған деректерге қажетті түзетулер енгізілуі мүмкін.

      

Бухгалтерлік  есеп ш аруашылық қаражаттарының құрамындағы және оларды жабу көздеріндегі болған барлық өзгерістерді, шаруашылық процестерін және олардың нәтижесін толық және дер кезінде көрсетуге арналған. Есеп мәліметі қолда бар нақты шаруашылық қаражаттарына және олардың жабу көздерін^е сәйкес келуі тиіс, бірак; іс жүзінде есеп мәліметтері шын мәліметтермен үйлесе бермейді,яғни олардың арасында алшақтық орын алуы мүмкін.

      

Түгендеу (немесе түгелдеу) — бүл бухгалтерлік есеп әдісінің басты элементтерінің бірі, ол есеп айырысудың ақша қаражаттарының, аяқталмаған өндірістің, тауарлы-' материалдық қүндылықтардың, материалдық емес активтердің, негізгі қүралдардың нақты қолда барын тексеруін және олардың есеп мәліметтерімен салыстыруын көздейді. Меншік түріне (нысанына), қызмет түріне және жүмыс істеу тәртібіне қарамастан, оны барлық кәсіпорын жүргізеді. Ол құжаттаудың міндетті қосымшасы болып табылады. Тек соның көмегімен шаруашылықта болатын әрі жасалатын барлық шаруашылық құбылыстар бухгалтерлік есепте көрініс табады. Толық түгендеу әдетте, жылына бір рет жылдық есеп берудің алдында жасалады, оның мақсаты кәсіпорынның барлық активтері мен пассивтерін баланста дұрыс көрсету болып табылады. Мүндай толық түгендеу бақылаушы органдардың талабы бойынша да жасалуы мүмкін. Ішінара түгендеу, тек қана түгенделетін объектілердің кейбір бөлігін ғана қамтуы мүмкін, оларға, кәсіпорынның кассасындағы нақты ақша қаражаты, кәсіпорындағы негізгі құралдардың саны т.б.

      

Түгендеу өз сипатына қарап жоспарлы және кезектен тыс жүргізілуі мүмкін

• жоспарлы - алдын ала белгіленген мерзімде, қойған мақсатына және 
  мүмкіндігіне сай етіп жүргізіледі;
• кезектен тыс - бұл кәсіпорын басшысының тапсырмасы бойынша 
  бақылаушы органдардың талабы бойынша материалды жауапты тұлғаның 
  ауысқан кезінде, табиғи апаттардан кейін жүргізіледі. Ол БЕС 24 "Бухгалтерлік 
  есепті ұйымдастыру" стандартына сай етіп жасалынады. Онда оның кезектілігі, түгендеуді жүргізудің мерзімі, түгендеу комиссиясының құрамы және т.б. қағидалар қарастырылады.

      

Кәсіпорын басшысы  түгендеу жұмыстарын жүргізу тәртібін белгілейді, оның ішінде түгендеу комиссиясының  қүрамын, есепті жылдағы түгендеу санын, олардың күнін белгілейді.

      

Түгендеу жұмыстарын жүргізу үшін әрбір кәсіпорында  тұрақты жүмыс істеп тұратын  комиссия болады және оның қүрамын кәсіпорын басшысы белгілейді.

      

Түгендеу комиссиясының  істейтін жүмыстары сақтау органдарындағы және өндірістегі мүлікті, сондай-ақ қаржы жөніндегі барлық міндеттемелерді  тексеру; кәсіпорынның бухгалтерлік қызметкерлерімен бірге түгендеу нәтижелерін анықгауға және қайта сұрыптауға арналады; сондай-ақ кем шыққандарды табиғи кему нормаларының шегінде есептен шығаруға; тауарлы-материалдық қүндылықтарды қабылдауды, сақтауды және босатуды реттеуге, есепке алуды жақсарту және олардың сақталуын бақылау мәселелері жөнінде, сондай-ақ пайдаланылмайтын мүлікті сату туралы үсыныстар әзірлеуге; мүліктің сақталуын қамтамасыз ету жөніндегі шараларды жүргізуге; екі түгендеу аралығындағы сақтау және қайта өңцеу орындарындағы тауарлы-материалдық қүндылықтарды түгендеуге, іріктеп түгендеудің әдістемесі бойынша да бақылау жүмыстарын жүргізуге бағытталады.

      

Түгендеу комиссиясының  нәтижесі де тексеріледі, ол үшін ішінара  бақылау жүмыстары жүргізіледі, сол бақылау барысында комиссияның  мүшелері де қатыса алады және ол да актімен хатталады.

      

Екі түгендеу аралығындағы кезеңде қүндылықтардың номенклатурасы бойынша үлкен кәсіпорындардың  сақтау және қайта өндеу жүмыстары  іріктеу әдісімен тексеріледі.

      

Түгендеу нәтижесі бойынша салыстыру тізімдемесі  жасалынады, сосын оның деректері бухгалтерлік есептегі деректерімен салыстырылып, олардың арасындағы аиырмашылыкгары (ауытқулары) көрсетіледі. Түгендеу нәтижелерін көрсету үшін Қазақстан Республикасының Мемлекеттік статистика комитеті бекіткен есеп құжаттарының үлгілері қолданылады.

      

Түгендеу кезінде  жене басқа да тексерісңдаің көмегімен анықталған мүліктің нақты қолда бары мен бухгалтерлік есептегі деректердің арасындағы алшақтығы белгілеу тәртібі бойынша реттеледі.

      

Қаржылық есеп берудің құрамына бухгалтерлік баланс, табыстар мен шығындар туралы есеп беру, ақшалардың қозғалысы туралы есеп беру және түсіңдірме хаттамасы (жазбасы) кіреді.

      

Қаржылық есеп берудің мақсаты пайдаланушыларды есептік кезеңдегі қызметінің нәтижесі мен қаржылық жағдайы туралы пайдалы, әрі мәнді және сенімді ақпараттармен қамтамасыз ету болып табылады.

• Бірақ қаржылық ақпараттарды пайдаланушылар кәсіпорынның қызметі туралы әрқилы мәліметтерді қажет етеді.

      

Қаржылық есеп беру кәсіпорынның инвестициялық саясатын жасауға, несиелеу аясын дұрыс қалыптастыруға, болашақ ақша қаражатының ағынын бағалауға, кәсіпорынның міндеттемесі мен ресурстарын бағалауға және олардың басқарушы органдарының қызметіне қажет ақпараттармен қамтамасыз етуге өз септігін тигізеді.

      

Кәсіпорынның  қаржылық есеп беруін әрқилы пайдаланушылардың әртүрлі мүдде бойынша пайдалануы кәсіпорынның сол жалпы талапқа сай келуі үшін оның қызметіне капиталдың жеткілікті болғаны абзал. Сондықтан олардың негізгі талабы (басқа жағдайлары бірдей болғанда): кәсіпорыннан алған меншік капиталы мен басқа инвестициясы туралы ақпараттар оларды қанағаттандыруы тиіс.

      

Аудитор қаржылық есеп берушіліктің дұрыстығын тексеру  барысында түгендеу қорытындыларымен де танысады. Дұрыс жүргізілген түгендеу жұмыстары қаржылық есеп берушіліктегі  қателіктердің болмауына әсер етеді. 


Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар:

      

1.Қаржылық есеп  берушілік аудиті не үшін керек?

      

2.Түгендеу қорытындылар  аудит үшін қажет пе?

      

3.Аудитте қандай  қаржылық есеп берушіліктер тексеріледі? 
 


Семинарлық  сабаққа дайындалу  бойынша әдістемелік  нұсқау

1. Бағдарламаға сәйкес дәрісті оқып шығу

2. Ұсынылған  әдебиеттер негізінде сабаққа  дайындалу

3. Өз білімін  тексеру сұрақтары мен тестілерге  жауап беру қажет 


Ұсынылатын  әдебиеттер тізімі

Негізгі әдебиеттер:

1. Богатая И.Н., Хахонова Н.Н. Аудит. Серия «Высшее образование». – Ростов н/Д: Феникс, 2003, стр.108 – 114.
2. Әжібаева З.Н., Байболтаева Н.Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ Аудит: Оқулық.- Алматы: 2006ж. 31-48  б.
3. Ажибаева З.Н. Аудит. Учебниқ. Алматы 2005
4. Ержанов М.С. Аудит 1. Базовый учебник Алматы 2005
5. Абленов Д. Аудит негіздері . Оқулық. Алматы 2005
6. Шарипов А.Қ. Аудит. Оқулық. Алматы, 2010 жыл 

Қосымша әдебиеттер:

1. ҚР «аудиторлық қызмет туралы заңы» 20.11.1998 жыл (2009 ақпан айындағы өзгертулер мен толықтырулар)
2. Аудиттің халықаралық стандарттары Алматы:  Раритет 2001.