Ақша қаражаттары

Кәсіпорынның ақша ағымдарын басқару үшін маңызды қаржылық құжат болып кассадағы және банк шоттарындағы ақша қаражаттарының қозғалысының жоспары, яғни төлем балансы табылады. Ол басқарушыға операциондық және инвестициялық қарекетті оперативтік қаржыландыруды қамтамасыз етуге, мемлекет пен серіктестердің алдындағы міндеттемелерді орындауға, төлем қабілеттілігінде және кәсіпорынның активтерінің өтімділігіндегі өзгерістерді қадағалауға мүмкіндік береді.

Төлем балансын қалыптастыпудың негізгі мақсаты - кәсіпорынның ақша қаражаттары мен төлемдерінің келіп түсуінің нақты мерзімдерін бекіту және олардың жоспарлы тапсырмалар түрінде филиалдарға жеткізу.

Төлем балансы меншікті қаражаттардың жағдайын бақылауға және қарыз құралдарын тарту мүмкіндігін анықтауға мүмкіндік береді /Қосымша Ж/.

Төлем балансы негізінде басты қажеттіліктерге қаражаттарды жұмсауды бақылайды. Бұл бақылаудың маңызы уақытша қаржылық қиыншылықтар туған кезде арта түседі. Бұл құжатты дайындау қажеттілігі несиелер бойынша төлемдер жасау тәртібінің өзгерісі кезінде, мемлекет, жабдықтаушылар, қызметкерлер және құрылтайшылар алдында төлемдік міндеттемелер бар болған жағдайда артады. Осының барлығы күн сайынғы ақша түсімдерінің ағымдары мен төлемдердің арасындағы тепе-теңдікке басқарушының ерекше назар аударуын қажет етеді. Егер, тепе-теңдік жоқ болса, онда кәсіпорын айналымына қосымша ақша қаражаттарын тарту шаралары немесе ағымдағы инвестициялық шығындарды төмендету шаралары қолданылады, ақша қаражаттарының қозғалысының жоспары жасалады /Қосымша Д/.

Жоспарлаудағы тағы бір  қажетті құжат «кассалық бюджеттің  жұмыс парағы». Бұл құжат ақша қаражаты қозғалысы болжамынан бұрын  дайындалады. Құжатта қолма-қол ақшаға және несиеге сатылымның бағалануы талданады.

Ақша ағымдарының қозғалысын болжамдау екі бөлімнен тұрады. Бірінші  бөлімі жұмыс парағы бойынша есептелген ақша түсімдерінің таза ағымын, ақша қаражаттарын төлеудің әр түрлі баптарын қосады. Ақша қаражаттарының таза ағымдарының сомасы жоспарланған қарекетті жүргізу үшін қажет ақша қаражаттарының деңгейі туралы мәлімет береді. Екінші бөлімінде (қаржылық) негізгі қызметтің кәсіпорын жоспарларына әсерін көрсетеді. Кәсіпорын басшысының назары үш негізгі шамаға аударылуы қажет:

• ақша қаражаттарыныңт таза ағымы;
• қажетті қаржыландыру;
• ақша қаражаттарының бос қалдықтары;

Ақшалай қаражаттарға қажеттілікті анықтауда бірнеше модельдер  қолданылцы мүмкін. Бұлар:

• ақша қаражатының жалпы көлемін және оның эквивалентін бағалау үшін;
• ақша қаражатының қандай бөлігін есептік шотта, қандай бөлігін тез өткізілетін бағалы қағазға салу қажет екенін анықтау үшін;
• ақша қаражаттары мен тез өткізілетін активтердің трансформациясын қандай көлемде орындау керектігін анықтау үшін қолданылады /15,147б./

      Батыс елдері тәжірибесінде келесі модельдер белгілі:

• Баумоль моделі;
• Миллер-Орр моделі;
• Монте-Карло моделі;
• Стоун мделі.

Баумоль моделі 1952 жылы ашылған. Бұл модель бойынша есеп шоттағы ақша қаражаттарының сақталуының артықшылықтары мен кемшіліктері анықталады, талдау жүргізіледі. Кәсіпорын максималды ақша қаражаттар деңгейін қолдана отырып қызмет етеді, ақша қаражаттарды уақыт аралығында жұмсайды, тауарды өткізуден түскен қаражаттарды кәсіпорын қысқа мерзімді бағалы қағаздарға салуы да мүмкін. Ақшалай қаражаттар таусылған соң кәсіпорын сатып алынған бағалы қағаздарды сата бастайды және ақша қаражаттарын алғашқы көлемге дейін қайтадан толықтырады.

Баумоль моделі бойынша ақша қаражаттарының көлемі:

                              Q = √ 2*V*C/ r                                         (2)

мұндағы,  V – ақша қаражаттарына болжамды қажеттілік;

        С – бағалы қағаздарға ақша  қаражаттарын конвертациялау  бойынша  шығындар;

         r – кәсіпорын үшін мүмкін қысқа мерзімді салымдар бойынша пайыздық табыс көлемі

         Q/2 – ақша қаражаттарының орташа қоры

Бұл модель көбінесе тұрақты  ақша қаражаттар шығындары бар және тұрақты болжамды ақша қаражат шығыстары  бар кәсіпорындар үшін арналған.

Миллер-Орр моделі. Бұл  модель келесі сұрақтарға жауап береді: ақшалай қаражаттардың кірісі мен шығысын алдын-ала білу мүмкін болмаған жағдайда ақшалай қаражаттарды қалай басқару қажет.

Миллер-Орр моделі бойынша  келесі этаптар орындалады:

• ақша қаражаттар сомасының минималды көлемі бекітіледі, бұл ақша қаражаттар көлемі әрдайым кәсіпорынның есептік шотында тұрақты болуы қажет (бұл көлем эксперттік жолмен кәсіпорынның шоттарды төлеу бойынша орташа қажеттілігімен анықталады) (О_н)
• статистикалық мәліметтер арқылы есептік шотқа келіп түсетін күнделікті ақша қаражаттар көлемінің ауытқуы анықталады. (V)
• ақша қаражаттарының есептік шоттағы сақталуы бойынша шығындар анықталады (Р_х), сонымен қоса бағалы қағаздар мен ақша қаражаттарының өзара трансформациялану шығындары (Р_т) анықталады.
• Есептік шоттағы ақша қаражаттарының қалдығының ауытқу қадамы (S) анықталады.

 

     S = 3 * ³√3* Р_тV / 4* Р_х                                                                                                                              (3)

 

• есеп шоттағы ақша қаражатының жоғарғы шегі (О_В) анықталады.

 

       О_В= О_н+S                                                                                                                  (4)

• есеп шоттағы ақша қаражатының қалдығы – қайтару нүктесі (Т_В) анықталады.  

     Т_В= О_н+S/3                                                                                                         (5)

 

Стоун моделі 1972 жылы пайда  болған. Миллер-Орр моделінің дамыған  түрі. Бұл модельдің мақсаты –  ақша қаражатының транформациялану операциясын минималдау. Миллер-Орр  моделі ақша қаражатының жоғарғы шегіне жеткендегі уақытта өте өтімді активтерге немесе активтерді сатуға арналады. Стоун моделінде трансформациялау операциялары жақын күндердегі ақша қаражатының қозғалысын болжамдауға тәуелді болады.

Миллер-Орр моделі бойынша  фирма А нүктесінде бағалы қағаздарды сатып алады. Стоун моделі бойынша ақша қаражаттарды трансформациялау өлшемі жақын күндердегі болжамды қалдықтарына тәуелді болады.

Монте-Карло моделі 1980 жылы Лернер ұсынған. Бұл имитациялық  модельдеу әдісіне жатады.

Мұнда ақша қаражаты қалдықтарының оптималды өлшемін бағалау үшін қолданылуы мүмкін. Ақша қаражаттар қалдығы екі көрсеткіштің функциясы ретінде қарастырылады: өткізу көлемі, ақша қаражатының түсімі /10-347б./ .

Қорытындылай келе, келесі шешімге  келуге болады, кәсіпорын гүлденуі оның қарекетін қамтамасыз ету үшін ақша қаражаттарын шоғырландыру қабілеттілігінде. Басшы үшін ең негізгі мәселе – бұл негізгі қызметтен түсетін ақша қаражаттарының оң ағымдарын жоспарлау және тиімді қаржыландыру кздерін іздеу.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. «ӨзенМұнайГаз» ӨНДІРІСТІК ФИЛИАЛЫ АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫ МЕН ОЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУ ЖӘНЕ БӨЛУ МЕХАНИЗМІН ТАЛДАУ

 

Бұл бөлімде «ӨзенМұнайГаз» Өндірістік Филиалы Акционерлік Қоғамының негізгі қызметіне, яғни шаруашылық қарекетіне және қаржылық жағдайына талдау, сонымен қатар кәсіпорынның ақша қаражаттары ағымын басқаруына талдау жүргізілді.

 

 

2.1 «ӨзенМұнайГаз» Өндірістік Филиалы Акционерлік Қоғамының шаруашылық қарекетіне талдау жүргізу

 

«ӨзенМұнайГаз» өндірістік филиалы  «ҚазМұнайГаз»  Акционерлік  Қоғамының № 580 жарлығы бойынша құрылып, Маңғыстау облысы Жаңаөзен қаласында орналасқан өндірістік филиалы болып табылады.

Қоғам «ЕмбіМұнайГаз» Акциеонерлік Қоғамы мен «Өзенмұнайгаз» Акционерлік қоғамын біріктіру  нысанында қайта ұйымдастыру нәтижесінде құрылды. «ЕмбіМұнайГаз» Акционерлік Қоғамы  мен «ӨзенМұнайГаз» Акционерлік Қоғамының барлық мүлкінің, құқықтары мен міндеттемелерінің  құқықтық мұрагері болып табылады. Сондай – ақ,  Қоғам Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша заңды тұлға болып табылады, дербес балансы, банктік шоттары болады, өз атынан мүліктік және жеке  мүліктік емес құқықтарға ие болады және жүзеге асырады, жауапкершілікте болады және сотта талапкер және жауапкер бола алады. Өз қызметінде Қазақстан Республикасының Конституциясын, Азаматтық кодексін, «Акционерлік қоғам туралы»  Қазақстан Республикасының  Заңын және Қазақстан Республикасының өзге де  нормативтік  құқықтық актілерін ( бұдан әрі – Заңнама деп аталады), сондай – ақ осы Жарғыны ( бұдан әрі – Жарғы ) басшылыққа алады.  Қоғам әділет органдарында  мемлекеттік тіркелген  сәтінен бастап  заңды тұлға мәртебесіне ие /16/

Қазақстанның Батыс  аумағының байлығын игерудегі Өзен кенорының ашылуы үлкен қуаныш болды. Өзен кенорыны келесі себептермен ерекшеленеді:

• мол мұнай қоры;
• мұнай қорының тығыздығы (Башқұртстан, Татарстан елдерімен салыстырғанда);
• химиялық өнеркәсіпке бағалы шикізат ретінде ұсынылатын сапалы және күкіртсіз мұнай;
• бұрғылау жұмыстарын жүргізудегі қолайлы жағдайлар;
• кенорынды игеруге қолайлылық туғызатын аймақтық рельеф.

Маңғыстау аймақтық мұнай байлықтары жергілікті тұрғындармен ғасырлар бойы қолданылуда. Мысалы, Қарасаз, Таспас аймақтарының жер қабатының бетіне шығатын 1959 жылы ССР жене КССР геологиялық министрліктер кеңесінің эксперттік – геологиялық кеңесінде Маңғышлақ аймағында мұнай және газды іздеу, барлау жұмыстарын жүргізуге шешім қабылданды. 1960 жылдың 5 қаңтарында шебер Ғазиз Абдирзаковтың бригадасы ең алғаш Өзен кенорынынан газ фонтанын ашты.

Ең алғаш  рет Өзен кенорыны мұнайы 1965 жылы 10 шілдеде  жаңа салынған  Мақат-Ақтау-Өзен теміржолы арқылы тиеліп жөнелтілді. 2 жыл ішінде ұзындығы 1450км созылған Өзен-Ақтау-Самара магистралды мұнай құбыры салынды. Бес жыл ішінде аймақтағы мұнай өндіру жылына 330 мың тоннадан 10,4 млн.тоннаға дейін көтерілді. 1977 жылы мұнай өндіру деңгейі Қазақстан бойынша жылына 20,3 млн.тоннаны құрады, оның 16 млн. тоннасын тек қана Өзен кенорыны берді. Осы мұнай өндіру кенорынының нәтижесінде қазіргі таңда 70 мыңнан аса адам тұратын Жаңаөзен мұнайшылар қаласы салынды. Көп көлемдегі мұнай өндірісін қамтамасыз ететін инфраструктура мен қажетті база құрылды.

Қоғам қызметінің  мақсаты  мен негізгі түрлері:

Қоғамның мақсаты –  дербес шаруашылық қызметін жүзеге асыру  барысында таза кіріс алу.

Қоғамның қызметінің негізгі түрлері:

• геологиялық барлау, іздестіру жұмыстарын жүргізу және мұнай, газ және газ конденсаты кен орындарын, сондай –ақ жерасты сулары  кен орындарын игеру; мұнай, газ және жерасты және теңіз суларын өндіру, тасымалдау ; мұнайды дайындау және газды өңдеу, өңделген  шикізатты және өнімдерді сату;
• мұнайға, газға және  суға арналған іздеу, барлау, құрылымдық  және пайдалану ұңғымаларын  бұрғылау, оларды  тоқтатып қою және тарату;
• мұнай, газ кен орындарын, сондай – ақ жерасты су кен орындарын жайластыру;
• өндіру және айдағыш ұңғымалардың сынау және игеру;
• мұнайдың, газдың, судың және жыныстардың физикалық – химиялық қасиеттерін айқындау бойынша лабораторлық жұмыстар;
• жерасты сулары кен орындарының монитоингін жүргізу;
• сұйық газды, көмірсутегі қоспасын, пеш отынын және басқа да  газдың өңделген өнімін әзірлеу;
• мұнай өндіруді қарқындаты;
• жоғары – монтаждық жұмыстарды  жүзеге асыру;
• бұрғылау, мұнай кәсіпшілігі және басқа да арнайы жабдықтың түрлерін, көлік құралдарын, жеке  мұқтаждықтарға  қажетті  құрал – саймандар мен қосалқы  бөлшектерді  жасау, күрделі жөндеу;
• технологиялық  мұнай – газ  кәсіпшілігі жабдығын монтаждау;
• газды пештерге жеткізетін құбыр желілерін, сондай –ақ тіректі арматура мен қысым реттегіштерді  пайдалану, монтаждау және жөндеу;
• газ жабдының жоспарлы – ескертулік жөндеу және техникалық қызмет көрсету;
• қысыммен жұмыс істейтін қыздыру пештерін, қазандықтарды, түтіктерді, резервуарларды, газ өндіру, газ тасымалдау жабдықтарын, жүк көтергіш  механизмдер мен машиналарыды, автомобильдік газ баллон қондырғыларын, темір цехтарын жөндеу және сынау;
• мұнай кен орындарындағы  экологиялық  жағдайды  жақсарту  бойынша  барлық  жұмыстар  кешенін орындау;
• мұнай өндірудің  технологиялық процесстердің химияландыру жөніндегі жұмыстарды орындау;
• электр қондырғыларын  техникалық пайдалану. Электр қуаттарын беру, бөлу, тасымалдау және сату;
• жарылғыш заттарды, жарылу құралдарын  және иондық әсер ету көздерін сақтау, пайдалану және тасымалдау, белгіленген  тәртіппен осы құралдардың импорты;
• мұнай, газ, газ конденсаты кен орындарын ( соның ішінде ауыз және термальдық су өндіру бойынша)  игеруге қатысты бөлігінде объектілерді іздестіру, жобалау;
• Қоғамның өндірістік объектілердің  және елді мекендерінің  арасында теңіз  және ауыз суын  тасымалдау және бөлу;
• белгіленген техникалық, экологиялық  және санитарлық  талаптарға сәйкес  қабат қысымын ұстау объектілерін  техникалық сумен қамтамасыз ету;
• Заңнамаға сәйкес сыртқы экономикалық қызмет: тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің экспорты және импорты бойынша операцияларды  жүзеге асру, шетелдік фирмалармен өзара тиімді сыртқы экономикалық байланыстарды, сауда – экономикалық және ғылыми – техникалық ынтымақтастықты  дамыту және осы баптың  шеңберінде Заңнамаға қайшы келмейтін өзге де қызмет;
• медициналық қызмет көрсету, диагностика және емдеу;