Активтер есебінің теориясы

Жас өскіндердің барлық түрлері толық жетілген, яғни жеміс беретін, бұтақтары ұйысатын жасқа жеткен өскіндерден және с.с. бөлек есептеледі; 

2) жерді жақсарту жөніндегі күрделі шығындар. Жерді жақсарту жөніндегі күрделі шығындарға күрделі салымдар есебінен жүргізілетін (жер бөліктерін жобалау, алқаптарды егістік ішін отау, даланы тастар мен қой тастардан тазарту, түбірлерді кесу, жабайы өсімдіктерден арылту, көлшіктерді тазарту және басқалар), ауыл шаруашылығына арналған жерді үстіртін жақсарту жөніндегі мәдени-техникалық шараларға арналған заттық сипатта емес (құрылыс салуға байланысты емес) шығындар;

3) мұражай экспонаттарынан басқа (өнер және табиғаттану, көне заман және халық тұрмысы заттары, ғылыми, тарихи және техникалық сипаттағы заттар), мемлекеттік мұражайларда құндылықтарды есептеу және сақтау жөніндегі нұсқаулыққа сәйкес есептелетін, мұражай құндылықтары (олардың құнына қарамастан);

4) олардың құнына қарамастан, хайуанаттар паркіндегі және басқа сондай мекемелердегі жануарлар әлемнің экспонаттары; 

5) сахналық қойылым құралдары (декорациялар, ағаш жиһаздары мен кәделік, бутафорлық заттар, театрлық және ұлттық костюмдер, бас киімдер, іш-киімдер, аяқ киімдер, париктер); 

6) құнына қарамастан, үлгілік жобалау жөніндегі құжаттар;

7) техникалық тасушылардағы бағдарламалар, оқулық кинофильмдер, магнитті дискалар мен таспалар, кассеталар ж.б.;

8) өзге бұйымдар, балалар ойыншықтары, арнаулы шаңғылар және басқалар. 

Қолында мұражайлық құндылықтар, лаборатория жабдықтары, аспаптар, құралдар және бағалы металдар мен тастардан жасалған басқа да заттар бар, бюджеттік ұйымдар оларды заңда белгіленген тәртіппен қосымша есепке алуға тиіс. 

1.2. Активтерді сақтау және оларды бағалау

Барлық активтер бюджеттік ұйым басшысының бұйрығымен тағайындалған лауазымды тұлғаның жауапкершілігінде сақталуға тиіс. 

Активті сақтауға жауапты тұлғалар активтердің н. ОС-13 мүліктік тізімін жүргізеді. 

Жауапты тұлға ауыстырылған кезде оның сақтауында болған активтерді түгендеу жүргізіледі, ол туралы активтердi қабылдау-тапсыру (ауыстыру) актiсi ОС-1 н. бойынша, ал материалдық емес активтердi берген кезде Материалдық емес активтердi қабылдау-тапсыру актiсi НОС-1 н. бойынша қабылдау-тапсыру актісі жасалады. 

Барлық ұлттық және экономикалық жүйедегі бухгалтерлік есепке тән объектілердің барлығы да бағаланады. Мекемелер мен тағы басқа құрылымдар меншігіндегі активтердің барлық түрін бағалаудың әр түрлі әдістерін қолданады.

Өнім өндіру процесі, айналыс сыртындағы активтерді сатып алу мен құрау, өндірістік босалқылар, өнім өндірудегі өндірістік шығындар мен қызмет көрсету шығындары, өндірілген өнімдердің құны құндық бағалау арқылы есепке алынады.

Активтерді бағалау ақшалай өлшеммен өлшенетіндігін есте сақатаған жөн. Бұл элементтерін бағалау мүмкіндігі, бұлардың базалық бастапқы құны дәлме-дәл қойылған жағдайда ғана дұрыс анықталып отырады. Біз барлық объектілер әр түрлі дәрежеде және әр түрлі ауыстыруларға байланысты бағалаудың бірнеше әдістерін білеміз. Олар: басатпқы, қалдық, ағымдағы немесе әділетті, нарықтық (келісім-шарт), келтірілген құн, сату құны сияқты әдістер.

Ендігі жерде жоғарыда айтылған бағалау әдістерінің әрқайсысына жеке-жеке тоқталып, бұлардың маңызын ашу керектігі туындайды.

Бастапқы құн деп – тарихи немесе нақты өзіндік құнды айтамыз. Активтерді бағалаудағы нақтылы бағадағы өзіндік құнды бастапқы құн деп айтамыз. Нақтылы өзіндік құн активтерді сатып алуға немесе бұларды мекемелердің өз күшімен дайындауға жұмсалған нақтылы ақша қаражаттары, бұлардың эквиваленттері сомасынан, сондай-ақ  бұларды тасымалдауға немесе басқадай жұмсалған шығындар сомасының жиынтығынан тұрады. Бастапқы құн негізінен негізгі құралдарды және материалдық емес активтерді бағалау үшін қолданылады.

Активтерді бастапқы құнмен бағалау бұлардың мекемелерге қандай жолмен түскендігіне байланысты болады. Бухгалтерлік есеп тәжірибесінде активтерді кіріске алу әдістері төмендешіше ажыратылған:

     Ақшаға сатып алу;

     Ұйымдардың өзінде дайындау;

     өсім малдарын негізгі табынға көшіру;

     сыйға тарту келісіміне сай ақша алмай беру.

Ақша бірлігінің сатып алу қасиеті өзгермейтін тұрақты жағдайда активтерді сатып алудағы бастапқы құн – есеп ақпараттарын пайдаланушылар көзқарасы тұрғысынан қарағанда бағалаудың ең сенімді әдісі болып табылады.

Мекемелердің активтері жалпы ережеге байланысты екі рет бағаланады:

1.     активтерді кіріске алған сәтте;

2.     бұларды есептен шығарған кезде.

Осы айтылғандарға сәйкес мекемелер меншігіндегі активтер сатылып алынған және осы мекеме құрылған кездегі бұлардың тарихи құнымен, яғни бастапқыдағы сатып алу немесе нақтылы өзіндік құнымен бағаланады.Тарихи құн бухгалтерлік бағалаудың негізі сипатында басқа бағалауларға қарағанда сенімді дәрежені көрсетеді.

Бухгалтерлік есеп өрісіндегі өзіндік құн принципінің талабына сай өзіндік құнды анықтау мейлінше объективтілікті, ал нарықтық құнмен бағалау субъективтілікті көрсетеді.

Сондықтан объективтік тұрғыдағы нарықтық құн нарықтық бағаны қолдану активтерді сату процесінде жиі қолданылады.

Бастапқы құнмен бағалау әдісі көпшілік жағдайда басқа да бағалау әдістері мен де ұштастырылып қолданылады. Мысалы, ұзақ мерзімді сипаттағы активтер өз құнын амортизация есептеу арқылы төмендетіп отырады. Амортизацияланған активтер бухгалтерлік баланста қалдық құнымен, яғни бұлардың бастапқы құнынан есептелінген амортизациялық соманы шегергендегі қалған сомамен көрсетіледі.

Қалпына келтіру құн. Активтер жұмсалған ақша қаражаты сомасы немесе бұлардың эквивалентімен есепке алынып бағаланады. Бухгалтерлік есеп тәжірибесінде активтерді қайта бағалау нәтижесінде қалпына келтіру құны қолданылып, пайдаланудағы негізгі құралдар қалпына келтіру құнымен қайта бағаланып көрсетіледі.

Әр жылдағы құнсыздану процесінің пайда болуына байланысты негізгі құралдардың бастапқыда көрсетілген құны едәуір төмендетіліп кетуі мүмкін. Сондықтан негізгі құралдар әр кезеңде қайта бағаланып, бұлардың қайта бағаланғандығы құнын қалпына келтіру құн деп аталынып, бухгалтерлік балансқа жазылып отырады. Егер негізгі құралдар өздерінің бастапқыдағы өндіргіштік қасиетін сақталған жағдайда, қалпына келтіру құны қолданылады.

Мысалы, өндірістік процесте А және Б станогы пайдаланылуда делік. Қазіргі уақыттағы бұлардың қалпына келтіру құны тиісінше 450 және 500 мың теңге. Мекеме жаңа типтегі басқа станокты 850 мың теңгеге сатып алып, бұған мүліктік номер береді. Мекеменің өнім өндіру көлемі өзгеріссіз. Екі станоктың баланстық құны 950 мың теңгені құраса, бұл сома өнім өндіру мақсатында жаңадан алынған станок құнынан 100 мың теңгеге жоғары екендігін көруге болады. Яғни А және Б станогының қалпына келтіру құнына ешбір өнім өндірудің технологиялық факторларының әсер етпегенін көріге болады. Бұдан қалпына келтіру және орнын толтыру құнының айырымы бірдей номиналдықтағы активтердің өндіргіштік қасиеті әр түрлі жағдайда  болғанда ғана анықталатындығын зерделеуге болады.

Басқаша айтсақ, қалпына келтіру құнына өнім өндірудің технологиялық және операциялық тиімділік факторлары әсер етеді.  Бухгалтерлік есеп ережесіне сай қайта бағаланғандағы негізгі құрал объектілерінің құнына қосымша қосылған сомалар мекеме активтерінің құрамында көрсетіліп жазылады, ал негізгі құралдар объектілерінің бастапқы құны төмендетілген жағдайдағы сомалар шығындар шотына жазылады.

Сату құны. Қалыпты жағдайда және қазіргі уақытта активтерді сатудан түсетін түсімдер ақшалай өлшеммен немесе бұлардың эквиваленттерінің сомасымен бағаланып, активтер құрамында көрсетіледі. Сатудың құнын анықтайтын сома материалды объектілерді жоюдың мерзімі келген кезде анықталады. Басқаша айтқанда, активтерді мүмкіндігінше сатуда ұтымды бағамен сатқан кездегі түсетін соманы атуға болады. Сату нәтижесіндегі таза сату құн юарлық сатуға байланысты жұмсалған шығындарды бастапқы құн сомасынан шегергендегі қалған сома – сатылған құн деп аталынады.

Нарықтық құн деп – нарықты саудаға түскен активтерді сату нәтижесінде алынған ақша қаражаттарының сомасын айтамыз.  Бірқатар активтер нарықтық бағамен немсе тарихи бағаның ең төменгі дәрежесімен және ағымдағы нарықтық бағамен бағалануы мүмкін. Нарқытық құн немесе осы кездегі нарықты саудаға түскен физикалық және технологиялық бірдей қасиеттегі ұқсас мүліктердің құны арнайы құжаттар рәсімдеу арқылы немесе сараптаушы эксперттің бағалауымен анықталып бекітіледі.

Әділеттілік құн. Бұл бірінің қаржылық жағдайын бірі жақсы түсінетін танымал жақтардың әрекетке түсуінің нәтижесінде қолданылады. Тұрақты нарық жағдайында әділеттілік құнмен активтер сатып алған кезде қолданылатын бағалаудың бұл түрін нарықтық құнмен ауыстыруға болады.

Әділеттілік құн тек қана мекемелердің үздіксіз принципі жағдайында ғана қолданылады. Яғни мекемелер банкротқа ұшырап, жойылмауы және өз қызметінің көлемін қысқартпауы керек.

Негізінен активтер бухгалтерлік есепте бастапқы құны бойынша, яғни оларды сатып алудың, жасаудың және салудың іс жүзіндегі шығындары бойынша көрсетіледі. Бастапқы құнды өзгертуге тек қосымша күрделі салымдар жасалған, ішінара жойылған, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімдеріне сәйкес жүргізілетін активтерді бағалау жағдайларында ғана жол беріледі. 

Салынып біткен қабырғалар мен құрылыстар - оларға жұмсалған шығындардың толық сомасымен, ал жаңа сатып алынған активтер - оларды сатып алу жөніндегі шығыстардың сомасымен енгізіледі. 

Бухгалтерлiк шоттарда ескерiлген активтердiң бастапқы (қалпына келтiру) құны тек олардың құнын арттыратын қосымша құрылыс, қосымша жабдықтау немесе қайта құру жөнiндегi жұмыстар жүргiзгенде ғана өзгередi.

Күрделі жөндеу жөніндегі шығындар активтердің құнын ұлғайтуға жатқызылмайды. 

Кітапханалардың қорына енгізілген кітаптар, оқулықтар мен басқа да басылымдар, оларды алғашқы түптеудің құнын қоса, бекітілген баға бойынша есептеледі. Кітаптарды жөндеуге және жаңғыртуға жұмсалған шығындар, оның ішінде қайтадан түптеу, кітаптардың құнын ұлғайтуға жатқызылмайды және бюджеттік ұйымның сметасы бойынша шығыстарға жіберіледі. 

1.3. Активтерді есептеу және есептен шығару

Активтер бюджеттік ұйымға (қоймаға) түскен кезде материалды жауапты тұлға берерменнің құжатына немесе ОС-1-н. активтерді қабылдау-тапсыру (ауыстыру) актiсiне және НОС-1-н. материалдық емес активтердi қабылдау-тапсыру актісіне осы құндылықтарды алғаны туралы қол қоюға тиісті.

Қоймадан активтерді беру бюджеттік ұйымның басшысы бекітетін н. 434 жолдама қағазы (талап қағазы) бойынша жүргізіледі. 

Бұл орайда н. 434 жолдама қағазы (талап қағазы) бір ғана данада жазылады. 

Заңда белгіленген тәртіппен алынған және қайтарусыз берілген активтер, сондай-ақ шығып қалған активтер есепте баланс құны бойынша көрсетіледі.

Мемлекеттiк мекемелер активтердi баланстан есептен шығаруды  заңдармен белгiленген тәртiппен жүргiзедi. 

Активтердің жарамсыздығын, оларды жөндеудің тиімсіздігін анықтау үшін, активтерді есептеп шығаруға қажетті құжаттарды рәсімдеу үшін бюджеттік ұйым басшысының бұйрығымен тұрақты жұмыс істейтін комиссия құрылады. Комиссияның құрамына мыналар кіреді. Ұйым басшысының орынбасары (комиссия төрағасы), бас бухгалтер немесе оның орынбасары (штаттық кесте бойынша бас бухгалтердің лауазымы болмаған жағдайда, бухгалтерлік есепті жүргізу жүктелген тұлға), жол полициясының өкілі (автокөлік құралдарын есептен шығарған кезде). Тұрақты жұмыс істейтін комиссия есептен шығаруға жатқызылған объектіні тікелей қараудан өткізеді, бұл орайда техникалық құжаттарды (паспорт, қабаттар бойынша жоспарлар және басқа құжаттар) қамти отырып, сондай-ақ бухгалтерлік есептің деректерін пайдаланып, қалпына келтіруге және әрі қарай пайдалануға оның жарамайтынын растайды.

Комиссия есептен шығарудың себептерін (тозу, қайта жасау, авария) ж.б. белгілейді, есептен шығарылатын объектінің тораптарын, тетіктерін, материалдарын пайдаланудың мүмкіндігін анықтайды, оларды бағалайды және активтерді есептен шығаруға акт жасайды. Жарамсыздыққа жеткен активтерді есептен шығару белгіленген үлгідегі мынадай актілермен рәсімделеді: Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі бекіткен, "Бюджеттік ұйымдарда активтерді есептен шығаруға арналған акт" (ОС-3 бюдж. нысаны), "Автокөлік құралдарын есептен шығаруға арналған акт" (ОС-4 нысаны); "Іш киімдер, төсек орын жабдықтарын, киім мен аяқ-киімдерді, аспаптарды, өндірістік және шаруашылық құралдарын баланстан шығаруға арналған акт" (н. 443), "Бюджеттік ұйымдарда кітапханалардан әдебиеттерді есептен шығаруға арналған акт" (444). Активтерді есептен шығаруға арналған актілерді ұйымның басшысы бекітеді. Есептен шығару актілеріне қол қойылғанға дейін активтерді бұзуға және қайта монтаждауға жол берілмейді. 

Бағалы металдарды қолданып жасалған тетіктер мен тораптар "Алтын" мамандандырылған кәсіпорынына тапсырылуға тиіс, ал түсті металдардан жасалған және басқа жабдықтарды жөндеуге пайдаланылмайтын тетіктер мен тораптар осындай шикі заттарды жинау жүктелген жасалған тетіктер мен тораптарды баланстан шығару белгіленген тәртіпке сәйкес есептеледі.

Бюджеттік ұйымдар активтерді есептен шығарудан алған материалдық құндылықтарды өз мұқтаждары үшін пайдаланбаған жағдайда, олар белгіленген тәртіппен өткізіледі. Егер Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімімен активтерді өткізуден түскен сомаларды пайдаланудың өзге тәртібі белгіленбесе, бюджеттік органдар бұл сомаларды республикалық бюджеттік кірісіне аударады

Ғимараттар мен құрылыстарды бір бағыныстан басқа бағынысқа беру мемлекеттік мүлік пен жекешелендіруді басқарудың аумақтық органдарының шешімі бойынша белгіленген тәртіппен жүргізіледі.

Мемлекеттiк мекемелер оларға смета бойынша бөлiнген қаражаттар есебiнен сатып алынған өздерiне бекiтiлген активтердi өз бетiнше сатуға құқығы жоқ. Активтердi сатуды активтер құнына байланысты "Жекешелендiру объектiлерiн сату жөнiндегi аукциондар ұйымдастырудың және өткiзудiң ережесiне" сәйкес Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Мемлекеттiк мүлiк және жекешелендiру комитетi немесе оның аумақтық органдары жүзеге асырады.

Активтерді баланстан шығарудың қолданылып жүрген тәртібі бұзылған, сондай-ақ материалдық құндылықтарға немқұрайлылық көзқарас (жойып жіберу, жағып жіберу т.с.с.) орын алған жағдайда, бұған кінәлі тұлғалар заңда белгіленген тәртіппен жауапкершілікке тартылады.