Каржы қаражаттары

 

Баланс  өтімділігін талдау өтімділік дәрежесі бойынша топтастырылған актив топтарын өтелу мерзіміне байланысты топтастырылған пассив топтарымен салыстыруға негізделеді.

Өтімділік дәрежесі бойынша актив баптары 4 топқа біріктіріледі:

А1 - абсолютті  өтімді (ең өтімді) активтер - ақша қаражаттары мен қысқа мерзімді қаржылық салымдар.

А2 - жедел  өтімді активтер - қысқа мерзімді дебиторлық берешектер.

А3 - жай өтімді активтер - тауарлы - материалдық қорлар мен ұзақ мерзімді қаржылық салымдар.

А4 - Қиын өтімді активтер - ұзақ мерзімді активтер жиынтығы (қаржылық салымдарсыз).

Сәйкесінше, баланс пассиві өтелу жылдамдығы  бойынша 4 топқа біріктіріледі:

П1 - ең жедел міндеттемелер - кредиторлық берешектер, несиенің уақыты жеткен бөлігі.

П2 - қысқа мерзімді міндеттемелер - қысқа мерзімді несие мен заемдар.

П3 - Ұзақ мерзімді міндеттемелер - ұзақ мерзімді несие мен заемдар.

П4 - Тұрақты  міндеттемелер - меншікті капитал жиынтығы.

Баланс  пассивінің 3 бөлімінің өтелу жылдамдығы бойынша топтастырылуын келесідей  бейнелеуге болады: Жоғарыдағыдай топтастырудан  кейін баланс өтімділігіне баға беру үшін актив пен пассив топтары  салыстырылады. Егер келесідей қатынастар сақталса, онда баланс абсолютті өтімді болады:  А2>П2_, А3>П3, А4 <П4_.

Хлебокомбинат «Восток» ЖШС-де екі кезеңде де келесідей  қатынас сақталады: А2>П2_, А3>П3, А4 <П4 , яғни абсолютті өтімді активтер ең жедел міндеттемелерді өтей алмайды, демек осы сәтте кәсіпорын төлем қабілеті емес, бұл жетіспеушілік басқа топтардың артықшылығымен жабылып отыр, дегенмен, нақты жағдайда өтімсіз активтер өтімді активтердің орнын айырбастай алмайды (8-кесте).

 

8-Кесте. Хлебокомбинат «Восток» ЖШС-нің өтімділік дәрежесі бойынша топтастырылған актив және пассив топтары

 

Актив	сомасы, мың тг		Пассив	сомасы, мың тг		төлем артықшылығы жетіспеушілігі (-), мың тг
	жыл басы	жыл соңы		жыл басы	жыл соңы	жыл басы	жыл соңы
А1	8441	7362	П1	21997	92656	-13556	+85294
А2	35372	76571	П2	6788	20638	+28584	+55933
А3	20510	70780	П3	-	-	+20510	+70780
А4	65722	61966	П4	101260	103385	-35538	-41419
Σ	130045	216679	Σ	130045	216679	-	-

 

Актив пен  пассив баптарының 1 тобының жиындарын  салыстыру жақында келіп түскен кірістер мен төлемдердің (3 айға дейінгі) қатынасын көрсетеді. Тез өткізілетін  активтер мен қысқа мерзімді міндеттемелерді  салыстыру жақын уақытта күтілетін  төлем тәртібінің (3 айдан 6 айға дейін) жағдайының жақсаруы немесе нашарлауы  туралы қорытынды жасауға мүмкіндік  береді.

Жалпы алғанда  баланс активі мен пассиві баптарының I және II топтарын салыстыру ағымдағы өтімділікті анықтауға мүмкіндік  береді. Ол қарастырылып отырған мезгілге жақын уақыттағы кәсіпорынның төлем  қабілеттілігін (төлем қабілетсіздігін) көрсетеді.

Баяу  өткізілетін активтерді ұзақ мерзімді міндеттемелермен салыстыру перспективалы  өтімділікті бейнелейді және болашақ  кірістер мен төлемдерді салыстыру  негізінде төлем қабілеттілігін жобалауды көрсетеді, яғни кәсіпорынның бұдан да алыс алдағы уақытқа қаржылық жағдайының жақсаруы немесе нашарлауын алдын ала біліп отыруға мүмкіндік  береді.

Баланс  активі мен пассиві баптарының төртінші тобының жиындарын салыстыру  кәсіпорынның оның иеленушілері алдындағы  міндеттемелерін жаба алу мүмкіндігін  көрсетеді.

Бұл кәсіпорын  жабылатын кезде ғана керек болады, ал үздіксіздік принципін сақтау немесе жұмыс жасап жатқан кәсіпорын үшін шаруашылық субъектінің өз меншікті айналым   капиталының   болуы  талап   етіледі.   Ол   үшін жоғарыда келтірілген теңсіздік сақталуы тиіс: А4< П4, яғни меншікті қаражаттардың көзі иммобильді активтерден көп болу керек.

Берілген  схема бойынша жүргізіліп жатқан талдау уақытылы есеп айырысу мүмкіндіктері  бойынша қаржылық жағдайды толығымен  көрсетеді. Алайда ол берілген кезеңдегі  кәсіпорынның нақты қаржылық жағдайын әрқашан да дәл көрсете алмайды, оның себебі - бухгалтерлік есеп берулер  негізінде сыртқы талдау жүргізіп жатқан талдаушының ақпараттарының шектеулілігінде.

Балансты  оқуды ең алдымен талдау кезеңіндегі  баланс көлемінің (валютасының) өзгеруін анықтаудан бастайды, тұрақсыз болжалға келмейтін бағаның өзгерісіне және тағы басқаларға қарамастан, баланс валютасы кәсіпорынның сенімділік деңгейі мен  қызмет көлемінің маңызды сипаттамасы  болып қалады және ол кәсіпорынның қаржы жағдайының индикаторларын есептеуде  негізгі қызмет атқарады. Кәсіпорын  мүлкінің құнын зерттеу үшін, баланстың  кезең басындағы жиыны мен  кезең соңындағы жиынын салыстырады.

Баланс  валютасының абсолюттік өзгерісін  анықтаумен қатар, оның өсу қарқының өнімді сату және жиынтық (таза) табыстың өсу қарқынымен салыстыру керек. Баланс валютасының өсу қарқынының сату және жиынтық табыс көлемінің  өсу қарқынынан асып түсуі, берілген кәсіпорында қаражатты пайдаланудың жақсарғандығын көрсетеді және керісінше, баланс валютасы-ның өсу қарқынынан өндіру, сату және жиынтық табыс  көлемінің өсу қарқынының артқа  қалуы кәсіпорынның қаржыны пайдалануының  нашарлағандығын көрсетеді.

Кәсіпорынның  төлем қабілеттілігі оның қаржылық тұрақтылығын сипаттаушы негізгі критерийлердің бірі болып саналады және онымен тығыз  байланысты. Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі  - бұл оның өз міндеттемелерін уақытында өтеу мүмкіншілігі. Кәсіпорын төлем қабілетті болуы үшін оның қаражаты өз міндеттемелерін уақытында өтеуге және өз қызметін үздіксіз қаржыландыруға жеткілікті болуы керек.

Кәсіпорынның  ағымдық және күтілетін төлем қабілеттілігі ажыратылады. Ағымдық төлем қабілеттілік балансты құру уақытында анықталады, ал күтілетін төлем қабілеттілік нақты алдағы кезеңге келіп түсуі, тиіс төлемдерді есепке ала отырып анықталады.

Төлем құралдарына, әдетте, ақша қаражаттары, құнды қағаздар, дебиторлық берешектің өтелуі сенімді бір бөлігі жатады. Ағымдық төлем қабілеттілікке баға беру үшін осы сәттегі төлем құралдарының сомасын сол сәттегі міндеттемелер сомасына бөлу қажет (9-кесте).

 

9-Кесте. Хлебокомбинат «Восток» ЖШС-нің оперативті төлем календары

 

Төлем құралдары	Сомасы, мың тг	Міндеттемелер	Сомасы, мың тг
Ағымдық шоттағы ақша	7081	Жалақы   бойынша        есеп айырысу	1957
Кассадағы ақша	276	Жеткізушілер шотын өтеу	8479
Құнды қағаздар	-	Бюджетпен есеп айырысу	3482 1
Ақша  қаражатының      келіп түсуі:		Зейнетақы қоры	2161
- өнім өткізу	500	Басқа да	66
- төленуі тиіс аванстар	800
өтелуі    тиіс    дебиторлық берешек	7612
Басқа да	5
Барлығы	16274	Барлығы	16145

 

Хлебокомбинат «Восток» ЖШС-нің нақты сәттегі  төлем қабілеттілігі төлем қабілеттілік коэффициенті арқылы бейнеленеді. Ол төлем құралдарының сомасын белгілі бір кезеңдегі мерзімдік төлемдер сомасына бөлу арқылы анықталады. Егер коэффициенттің мәні бірден жоғары болса, онда кәсіпорын төлем қабілетті болып саналады.

Хлебокомбинат «Восток» ЖШС төлем   қабілетті,   төлем қабілеттілік индексінің мәні 1,007 (К_т.қ.= 16274/16145 =1,007). Кәсіпорынның төлем құралдарының сомасы төлем міндеттемелерінен 129 мың тг немесе 0,7 процентке көп. Кәсіпорын ағымдағы уақытта төлем қабілетті, бірақ болашақта кәсіпорынның төлем қабілеттілігі төмендеуі мүмкін. Сол себепті кәсіпорынның төлем қабілеттілігіне терең талдау қажет.

 

 

 

 

 

 

3. Кәсіпорында қаржылық жоспарлауды ұйымдастырудағы мәселелері мен шешу жолдары

 

1. Қаржылық жоспарды жүзеге асыру барысында туындайтын қиыншылықтар

 

Әрине, қаржылық жоспардың мәні – компания мақсаттарына жету болып табылады (оперативті –  егер оперативті қаржылық жоспар қолданатын болса, немесе стартегиялық – егер стратегиялық қаржылық жоспар қолданатын болса). Белгілі бір уақытқа компанияның  мақстатары түрліше бола алады –  пайданы, өндірілген өнімдердің көлемін  арттыру, жаңа тауар маркаларын өткізу, компанияның инвестиционды жағдайын  жақсарту, бәсекелестік күресте жеңу, кәсіпорын ресурстарын басқарудың тиімді механизмін жасау т.б.

Сонымен қатар, қаржылық жоспарлаудың алдында  қойылған міндеттер мен талаптар барлық уақытта бірқалыпты болуы  мүмкін емес. Олар да өзгере алады. Сонда  да олардың арасында біршама бірқалыпты мыналар бола алады:

• Қаржылық жоспарлауды жүзеге асыру базасын құру;
• Компания қызметінің күшті және әлсіз жақтарын зерттеу;
• Жоспарлауды жүзеге асыру, бақылау мен анализ жасау;
• Компанияннң басқару тиімділігі мен оның қаржылық-шаруашылық жағдайына анализ жасау арқылы негізделген басқарушылық шешімдерді, компания мен нарық дамуының болжамдарын жасау;
• Компания бөлімдері мен бөлімшелерін координациямен, кооперация мен коммуникациямен қатамасыз ету;
• Жоспардың белгілі көрсеткіштерінің орындалуына жауапкершілікті арттыру (оған қол жеткізу жолдары әр түрлі – моральдық және материалдық ынталандыру т.б.)
• Компания, сондай-ақ оның жеке бөлімдерінің шығындарын негіздеу, оларды азайту жолдарын іздестіру, қызмет рентабельділігін арттыру;
• Компания ресурстарынбөлу мен пайдалану тиімділігін арттыру және дамыту;
• Қызметкерлердің жауапкершілігінің, еңбек сапасы мен өнімділіктің артуына негізделген ынталандыру жүйесінің тиімділігін дамыту;

Персоналдың барлық іс-әрекеттері қаржылық жоспар шегінде орындалу керек. Мысалға, егер клиенттермен жасалған шартта жоспарда берілмеген бағалар болса, онда нақты көрсеткіштер жоспарланған көрсеткіштерге қарағанда мүлдем басқа болады. Сондықтан қаржылық жоспарды орындау әр жұмыс орында атқарылу керек.

 Қаржылық  жоспарды жүзеге асырудың маңызды  проблемасы жасалған шығындар  көлеміне бағылау жасау болып  табылады. Қаржыны мақсатсыз және  бақылаусыз шығындаса, өнімді  өткізудің көлемі мен пайда  көрсеткіштерінің артуына негізделген  қаржылық жоспар үлкен пайданы  әкеле алмайды. Бенджамин Франклин «маңызды емес шығындардан абайлаңыз: кішкентай тесік үлкен корабльді суға батыра алады» деп бекер айтпаған.

Жұмсалымдардың көлемін бақылау  шикізат пен материалдардың негізделген  және нақты нормалар мен нормативтердің бар болуын білдіреді. Көптеген компаниялар  ондай нормалар мен нормативтердің бар болуымен мақтана алады. Бірақ  та осында проблема туындауы мүмкін. Жылда  көптеген жаңа материалдар, өңдеу мен  өндірудің жаңа технологиялары, жаңа құрал-жабдықтар құрылады. Бұл пайдаланылатын шикізат пен материалдарға да әсер етеді. Нормативсіз, сондай-ақ онжылдық нормалар бойынша жұмыс істейтін  компаниялар жоспарланбаған жоғалтуларға ұшырайды. Осы жағдайда қандай да бір нормалар мен нормативтерді енгізу жеткіліксіз болады. Олар практика жүзінде тексерілуі керек. Бір жағынан бұл жағдайда  қосымша жұмыс, қосымша шығындарға қажеттілік туады, екінші жағынан  болашақта өндірістік емес, негізделмеген үлкен соммаларды экономдауға мүмкіндік береді.

  «Сервис ковер» Компаниясы»  ЖАҚ-ның қаржылық директоры Петрова Маринаның сөзіне тоқталатын болсақ: «бірінші бюджеттік кезең үшін біз жоспарланған мен нақты көрсеткіштердің арасындағы үлкен айырмашылықтарға тап болдық. Бұған стратегияның болмауы ғана емес, басқа да қателіктер ықпал етті. Мысалы, ресурстарды пайдаланудың ескірген нормалары қайта қарастырылмаған; бюджетті жасаудың аяғына шейін бюджеттік процестің регламенті құрылмаған, ал бюджеттік процестің өзі автоматтандырылмаған. Сондай-ақ бухгалтерлік есептің автоматтандырылмауы үлкен рольді ойнаған. Ол сол кезде қаржылық ақпараттың жалғыз ғана көзі болған. 

Нәтижесінде бастапқы кезеңде бізге  бюджетті құру, сондай-ақ нақты жоспар анализіне талдау жасау үшін керек мәліметтерді жинау қиынға соқты. Екінші жылға бюджетті жасауға кіріскен кезде қызметкерлердің арасында бюджеттік басқару тиімді емес деген ой қалыптасты».

Көптеген компанияларда, жауапкершіліксіз жүйе деп те айтуға болатын,  ұйымдық  жауапкершілік жүйесі әлі күнге  шейін сақталып отыр. Бұнда ынталандыру  мен жауапкершіліктің нақты орындаушы  мен нақты шамасы жоқ. Көптеген компанияларда  жоспарды орындау үшін жауап беретін  жауапкершілік жүйесі мен жоспарды орындауға қызуғышылығын білдіретін жүйесі нақтыға қарағанда, номиналды  жұмыс істеп жатады. Жауапкершілік  пен қызуғышылық жүйелері өзіне  моральды да, материалды да жақтарын қоса алады. Материалды жауапкершілік өзіне  қаржылық жоспар орындалмаған жағдайдағы сыйлықақының жоқтығын, айыппұл жүйесін  енгізуді қосады , ал материалды қызуғышылық  сыйлықақының үлкен сомасы ретінде  байқалады. Сондай-ақ жауапкершілік пен қызуғышылықтың моральды аспектісі өзіне персонал арасында таралатын «ең үзік қызметкер» титулын қоса алады. Мысалы, қызметкерге «сату бойынша ең үздік менеджер» титулын бере отырып, оған көптеген моральды жеңілдіктерді жасауға болады: жеке кабинет беру, автокөлікті қоюға арналған орынды бекіту т.б.