Каржы қаражаттары

Оралымды  жоспарлау қысқа мерзімді кезеңде  кәсіпорын қызметінің нақты сұрақтарын шешу және тактикалық жоспарлау көрсеткіштерін нақтылауға арналған. Оралымды жоспарлау  жоспардың жоғары деңгейде бөлшектенуін сипаттайды, бағыты санаулы және қолданылатын әдіс-тәсілдер әр түрлі болуымен сипатталады. Инвестициялық жобалар (күрделі  салым жоспарлары) өндірістік қуатты арттыруға бағытталған, ұзақ мерзімді си-патпен сипатталады. Бизнес-жоспар жаңа кәсіпорын және ұйымның құрылуын негіздеу үшін, нарыкқа шығу және шаруашылық  қызметтің  пайдалылығын  қамтамасыз  ету  үшін жүргізіледі. [2]

Кәсіпорындардағы  қаржылық жоспарлау технологиясының  өзектілігі жылдан жылға өсіп жатыр. Берілген инструменттердің тиімділігі  мен маңыздылығын ескере отырып, фирманың топ менеджерлері фирманы қаржылық басқаруында жиі қолдана бастады. Жылдан жылға кәсіпорындардағы қаржылық жоспарлау жүйесі жақсарып жатыр.

Бірақ та, қаржылық жоспарлаудың технологиясын  пайдалануда көптеген проблемалар  туындап жатыр. Ю.Масленчиков Аccenture агентствосының мәліметтеріне сүйене отырып, қаржылық жоспар жүйесіне әсер ететін қаржыландырудың келесі проблемаларын  ұсынып отыр: концептуалды, методологиялық, есептік, басқарушылық, аналитикалық, қаржылық және инвестиционды.

Ю.Масленчиковтың ұсынып отырған классификациясындағы кемшілік: қаржылық жоспарлаудың теоретико-методологиялық проблемалары қарастырылмаған. Бұл  проблеманың мәні берілген технологияның  негізіне салынған базалық элементтерінің мәндес анықтамалардың жоқ болуы. Бұл  қаржылық жоспарлау жүйесін әзірлеуде  көп варианттардың пайда болуына алып келіп, шаруашылық жүргізу практикасында қолдануды қиындатады.

Қаржылық  менеджмент дамуының қазіргі кезеңінде  «қаржылық жоспарлау» терминінің келесі көзқарастары бар.

Біріншіден, ол «капиталға қаржы салуды бағалау  мен жобаны таңдау процесі және де оны бюджет пен қаржылық жоспар ретінде  қалыптастыру» ретінде қаралады.  Былай қарағанда, бұл көзқарас Т.В.Теплова  мен И.Закарян ұсынған анықтамаларға  ұқсас болып келеді.  Мысал  ретінде Т.В.Теплованың ұсынған анықтамасын  қарастырайық: «Қаржылық жоспарлау  бұл - ұзақ мерзімді қаржылық көзі ретінде  капиталды,сондай-ақ ақша құралдарын тарту  мен пайдалану  туралы көптеген жоспарларды  құру процесі». Берілген анықтама Ю.Масленчиковтың көзқарасымен тығыз байланысты, бірақ  та белгілі айырмашылықтар бар:  бұнда бір бюджет емес, бірнеше  жоспарлар туралы, сонымен қатар, капиталды салымдар емес, ақша құралдары  мен капиталды тарту туралы ой айтылып отыр.

Сондай-ақ қаржылық  жоспарлау  туралы «жоспарланған  кезеңге қаржылық ресурстар көлемінің  қалыптасу көздерін және кәсіпорынның өндірістік және маркетингтік көрсеткіштері  бойынша мақсатты пайдаланудың арнаулы  бағыттарын болжау» көзқарасы бар. Бұған Н.Н.Куницына, О.Е.Николаева, Т.В.Шишкова  және В.Г.Золотогоров ұсынған анықтамаларды  жатқызуға болады. Н.Н.Куницынаның  анықтамасы бойынша «қаржылық жоспарлау  – бұл нақты қаржылық жоспарда пайдаланатын бөлу, қайта бөлу, арттыру  және қаржылық ресурстарды пайдалану  процестерін басқару». О.Е.Николаев пен Т.В.Шишкова қаржылық жоспарлауды  «жоспарланған қызметтер үшін ресурстардың қаржыландыруын жоспарлау» деп анықтайды. Ал В.Г.Золотарев қаржылық жоспарлаудың мәнін «ресурстардың қозғалысы  мен сәйкес қаржылық қатынасты негіздейтін  процесс» ретінде ашады. Берілген анықтамалар  әр түрлі түсіндіріледі, бірақ та олар бір мәселеде ұқсас – қалай  да болмасын барлық анықтамалар кәсіпорынның қаржылық ресурстарымен байланысты.

Г.П.Кузина мен Е.И.Шохин сияқты авторлар қаржылық жоспарлауды қаржылық менеджменттің  бір функциясы ретінде қарастырады.

Кейбір  авторлар, мысалы, К.В.Щиборщ қаржылық жоспарлау «қаржыландыру» (бюджетирование) терминімен теңестіреді. Бұл көзқарас авторлардың ішінен өте көп таралған.

Сондай-ақ кебір авторлар, С.Н.Золотарев, А.А.Верколаб және т.б., қаржылық жоспарлауды кәсіпорынның белгілі мақсаттарға жетудегі басқару  қызметі немесе процесі ретінде  қарастырады. Мысалға, А.А.Верколаб ұсынған  анықтаманы қарастырайық: «қаржылық  жоспарлау – бұл кәсіпорынның болашақтағы тұрақты қаржылық жағдайын жетудегі қаржылық мақсаттарын қалыптастыру процесі, оған жету жолдары мен қаржылық қажеттіліктерді қамтамасыз ету».  [3]

Бұл «қаржылық  жоспарлау» туралы ең негізгі көзқарастар  болып табылады. Бірақ іс жүзінде  ондай көзқарастар өте көп, себебі әр автор өзінің ойын ұсына отырып, бар көзқарастарды дамытуға үлестерін  қосады.

2. Кәсіпорында  қаржылық жоспарлау мен болжамдау жүйесін ұйымдастыру

Басқару жүйесінің үш негізгі түрін бөліп  көрсетуге болады:

1) орталықтанған;

2) орталықтанбаған;

3) аралас, екі жүйенің де элементтері  бар.

Басқару жүйесі орталықтанған ірі кәсіпорындарда (корпорацияларда) өндірісті басқару  және жоспарлау функциялары да орталықтанған  болады. Жоғары жетекшілікте жоспарлаудың орталықтанған қызметі болады. Бұл  қызмет тікелей бас директорға немесе бас директордың орынбасарына бағынады, сондай-ақ болашақтағы және ағымдағы жоспарларды жасаумен айналысады. Осылайша жоспарлаудың орталықтанған жүйесінде  өзара байланысты кәсіпорынның жұмысын  үйлестіру жеңіл және ішкі кәсіпорындық, зауытаралық жеткізулерді байланыстыруға болады. Бірақ орталықтанған жоспарлау  шегі өзара байланысты кәсіпорындардың  бір кешенімен шектеледі. Компания қызметінің көлемін кеңейтумен, әртараптандыру үдерісін күшейтумен ішкі кәсіпорындық басқарудың орталықтанбаған жүйесін  қолдану қажеттілігі пайда болады.

Жоспарлаудың  орталықтанбаған жүйесінде компанияның  бас директорға тікелей (президентке) бағынатын басқа бөлімдерімен қатар  жоспарлаудың орталық бөлімі болады. Сондай-ақ өндірістік топтар мен бөлімдердің (әр топта немесе бөлімде) жоспарлау  бөлімдері болады. Ірі кәсіпорындарда болашақты жоспарлауды орталықтандыру өндірістік мүмкіндіктерді неғұрлым толық  ескере отырып, ағымдағы жоспарды құру кезінде, кәсіпорындағы және бөлімдегі  ынтаны арттыруға алып келетін орталықтанбаған  ағымдағы жоспарлаумен үйлесуі қажет.

Кәсіпорынды жүйе ретінде қарастырғанда, фирмада  қаржылық жоспарлау жүйесі қалыптасу  қажет.

Ол үшін берілген жүйенің мақсаты мен  қызметінің нәтижесін, жоспарлау процесінің қатысушыларын, кәсіпорын бөлімдерінің қызметтерін, керек мәліметтердің  құрамын, әдістерін, инструменттер  мен қаржылық жоспарлаудың техникалық құралдарын анықтау керек.

 Кәсіпорындағы  қаржылық жоспарлаудың жүйесі  «Қаржылық жоспарлау туралы ереже»  сияқты фирмаішілік құжат арқылы  регламенттелуі қажет. Қазіргі  таңда қаржылық жоспарлау жүйесін  жасауда жоспарлаудың интерактивті, айнымалы мен өзгермелі түрлеріне  көп көңіл бөлініп отыр. 

Қаржылық  жоспарлар құрылымы жағынан болсын, мазмұны жағынан болсын күрделі  болып келеді. Сондықтан да оларды жасауда кәсіпорынның көптеген бөлімдер мен бөлімшелер (қаржылық бөлім, жоспарлық-экономикалық бөлім, маркетинг бөлімі, бухгалтерия, материалды-техникалық өамтамасыз ету бөлімі, өткізу бөлімі, басты механиктің бөлімі, басты энергетиктің бөлімі, капиталды құрылыстың бөлімі, өндірістік бөлімше т.б.) өздерінің күш жігерін салу керек. Стратегиялық қаржылық шешімдер кәсіпорын деңгейінде шешілу қажет.

Қаржылық  жоспарларды құрудағы жауапкершілік  кәсіпорынның қаржылық-экономикалық бөліміне жүктеледі. Отандық өндірістік кәсіпорындар тәжірибесінің анализі көрсеткендей, кәсіпорынның ақшалай түсімдер мен  төлемақыларын жоспарлау қаржылық бөлім жүзеге асырады. Бұл бөлімде  қаржылық жоспарлау мен анализдің  бюросы құрылады, қассалық жоспарды құру бухгалтерияға жүктеледі, ал өзіндік  құн, табыс, капиталды салымдар мен  айнымалы құралдардың жоспарын жасау  жоспарлық-экономикалық бөлімнің қызметі  ретінде қарастырылады. [4]

Қаржылық  менеджердің қаржылық жоспарлау  шегіндегі негізгі функциялары  мыналар:

1. Қаржылық стратегияны құру;
2. Кәсіпорынның қаржылық саясатын құру;
3. Капиталды салымдардың жоспар мен болжамдарын құру, тәуекелдің деңгейі мен алынған табысты ескере отырып, инвестициялаудың түрлі нұсқаларын бағалау, оптималды вариантты таңдау;
4. Ұзақ, орта және оперативті қаржылық жоспарды құру, бекітілген қаржылық жоспарлардың көрсеткіштерін тиісті бөлімдер, бөлімшелер мен цехтарға жеткізу;
5. Бекітілген қаржылық жоспарлардың орындалуын қамтамасыз ету;
6. Қаржы бөлімінің кәсіпорынның бизнес-жоспарын жасауды қамтамасыз ету;
7. Жоспарлық қаржылық көрсеткіштердің орындалуын қамтамасмыз ету.

Қаржылық  жоспарлаудың ақпараттық қамтымасыздандыруына мыналар жатады:

1. Меншік иесі мен басқа мүдделі тараптармен ұсынылған кәсіпорын қызметінің нәтижелеріне талаптар;
2. Кәсіпорынның стратегиялық жоспарлары туралы ақпарат;
3. Ішкі басқарушылық, статистикалық пен бухгалтерлік есептің есептілігі, кәсіпорында құрылған нормалар мен нормативтердің жүйесі;
4. Есепті кезеңдегі қаржылық жоспардың орындалуы туралы ақпарат;
5. Қаржылық-шаруашылық қызметті реттейтін заң мен нормативтік актілер;
6. Қазақстан Республикасы банктерінің ақша несие саясаты;
7. Бантік жүйе мекемелерінің мәліметтері, тауар, қор мен валюта нарықтары туралы ақпарат, баты мамандардың қаржылық болжамдары және т.б. мәліметтер.

Фирманың  қаржылық қызметінің негізгі проблемасы – бірыңғай оперативті қаржылық ақпараттық базаны құру. Берілген проблема тиісті техникалық жағынан қамтамасыздандырусыз шешіле алмайды: ЭЕМ жүйесі, персоналды компьютерлер, қолданбалы программалардың  функционалды пакеттері. Қаржылық есептеулердің  оперативтілігін қамтамасыз ету  үшін қазіргі таңда жалпы және арнайы мақсаты бар көптеген қолданбалы программалар жасалынды: EXCEL, COMFAR, пакеты "Альт-Инвест", "Альт-Прогноз", "Project expert", EDIP, «БЭСТ-ПЛАН», «Бизнес-Микро», «Галактика», «1-С Предприятие», «Система R/3 т.б.

Қаржылық  жоспар жүйесіне көптеген сыртқы және ішкі факторлар әсер етеді: елдің  экономикалық жүйесінің ерекшеліктері; щаруашылық жүргізу субъектісінің  ұйымдық-құқықтық формасы; меншік формасы; басқару мен жоспарлаудың моделі; салық салу жүйесі; кәсіпорынның көлемі; қызмет түрі.

Жоспарлы экономикада кәсіпорын деңгейіндегі қаржылық жоспарлауға көп көңіл бөлінбеген. Себебі ақша құралдарының жетіспеуі немесе қызметтің залалсыздығы кәсіпорынды таратуға негіз болмаған. Жоспарлы экономика кезінде қаржылық жоспардығ құрамы:

1. Бесжылдық және жылдық қаржылық жоспар (ол 3 бөлімді қамтыды: табыс пен құралдардың келуі, шығыстар мен құралдардың аударылуы, бюджеттен қаржы бөлу);
2. Төлем күнтізбесі (ақша құралдар қозғалысының оперативті жоспары);
3. Кассалық жоспар (кәсіпорын кассасы арқылы ақша құралдары қозғалысынығ жоспары).

Нарықтық экономикада қаржылық жоспар кәсіпорынның маңызды құжаттарының бірі болып табылады. Егер құрылған стратегия арқасында кәсіпорын жағдайының болашақта нашарлайтын деп болжамдалса, стратегия шұғыл түрде қайта қаралады.

Сонымен қатар, фирмалардың әр түрлі ұйымдық-құқықтық формаға байланысты қаржылық жоспарлаудың ерекшеліктерін ескеру қажет. Коммерциялық ұйымдар мен бюджетті мекемелердің, мемлекеттік пен жеке кәсіпорындардың, шаруашылық қоғамдар мен өндірістік кооперативтердің қаржылық жоспар жасау  принциптері түрліше болады. Олардың  ішінен ең қиыны ашық акционерлік  қоғамдардың қаржылық жоспарын құру процесі болып табылады.

Қазіргі таңда стратегиялық жоспарлау мен  қаржыландыру кезінде туындайтын проблемаларды  шешуге бағытталған қатаң тенденциялар қарастырылып жатыр. Олар «дамыған қаржыландыру»  (Advanced Budgeting) мен «бюджеттен тыс қаржыландыру» (Beyond Budgeting) аттарымен танымал.

Бірінші көзқарасты жақтаушылар қаржыландыру инструментінде күмәнданбайды. «Дамыған қаржыландыру» моделіне арналған көптеген ғылыми публикацияларда мақсатты стратегиялық көрсеткіштерге негізделген бюджетті құрастыру керек екендігі жайлы  айтылады. Сонымен қатар, қарастырылған модель оралымды бюджет, қазіргі заманға сай програмалық қамтамасыздандыруды, процестерге негізделген өзін өзі реттейтін мақсаттар мен бюджеттерді пайдалануды қолдайды.

«Бюджеттен  тыс қаржыландыру» немесе «бюджеттен тыс басқару» (ВВRT) концепциясы 1998 жылы халықаралық жұмыс тобының ғылыми-практикалық  зерттеулерінің прогрессивті технология арқасының нәтижесінде пайда  болды. Бұл концепция менеджмент моделінің өндірістік эрадан ақпараттық эраға көшуді көздеген. Сонда да ақпараттық экономиканың келесі мәселелері қарастырылған:

1. Акционерлер күшті эффектілікті талап етеді;
2. Материалды емес активтер шешуші маңызға ие;
3. Инновационды процесс қызу өтеді;
4. Жаһандандыру бағалардың төмендеуіне әкеледі;
5. Клиенттер тұрақтылықпен ерекшелінбейді;
6. Инвесторлар мен бақылау органдары этикалық нормалардың сақталуына қатаң бақылау жасайды.

Фирмаішілік жоспарлауды ақпараттық экономикаға  сай құрастыру кезінде келесі мәселелердің шешілуін талап етті:

1. Жоспарлардың икемділік пен бейімделгіштігін жоғарылату;
2. Жоспарлауға кететін шығындарды кеміту;
3. Тұрақты бәсекелестік артықшылықтарын құруға негізделген жоспарлау механизмін құрастыру ;
4. Кәсіпкерлікті, шығармашылық белсенділік пен этикалық нормалардың сақталуын ынталандыратын жоспарлау инструменттерін құру.