Каржы қаражаттары

Бірақ табыстылықтың  салыстырмалы көрсеткіштері мұндай қарқынмен өсіп отырған жоқ, активтердің  табыстылығы 2,3 пунктке (яғни өткен  жылы активтердің 100 теңгесіне шаққанда 9,8 тг, есепті жылы 12,1 теңге таза табыс  алынған), меншікті капиталдың табыстылығы 8,1 пунктке өсіп отыр. Мұның себебі табыстың абсолютті сомада өсуі капитал  сомасьгаың да есуімен қатар жүруінде. Активтердің табыстылығының өзгерісіне таза табыс сомасы мен активтер құнының өзгерісі әсер етеді. Осы факторлардың әсерін анықтаймыз (тізбекті алмастыру әдісі):

Активтердің табыстылығы (RОА) =Таза табыс / Активтер құны        (1)

Есепті  кезеңде  активтердің табыстылығы  2,3%-дық пунктке жоғарылаған, оның ішінде :

а)   Таза табыс сомасының  10496 мың тг    не 99,9 %- ке өсуінен активтердің табыстылығы 9,9 пунктке өскен (19,7-9,8).

б) Активтердің  орташа жылдық құнының 66550 мың тг не 62,3 % -ға өсуінен активтердің табыстылығы 7,6 пунктке кеміген. Екі фактордың әсері: 9,9-7,6 =2,3

Жиынтық  капитал   рентабельділігі   мен   капитал   айналымы арасындағы байланысты келесідей бейнелеуге болады:

RОА =Rайн. * К айн.                                                                                 (2)

RОА - жиынтық  капиталдың (активтердің) табыстылығы

Rайн.- айналыстың рентабельділігі

Кайн.- капитал  айналымдылығынын коэффициенті

2010 жыл: 9,8%= 7,1%* 1,38

2011 жыл: 12,1 %= 11,3%* 1,07

Жиынтық капиталдың рентабельділігінің өзгерісіне факторлық талдау кәсіпорынның күшті және әлсіз жақтарын анықтауға мүмкіндік береді. Осы факторлардың әсерін абсолюттік айырмашылықтар әдісімен аныктауға болады:

1.   Айналыс  рентабельділігінің әсері: (11.3-7.1)*1.07= +4,5%

2.   Капитал  айналымдылығының әсері: (1,07- 1.38)*7.1= - 2,2%

Яғни,   жиынтық  капиталдың    рентабельділігі       айналыс рентабельділігінің   4,2 пунктке өсуінен 4,5%-дық пунктке өскен, ал капитал     айналымдылығының    0,31     ретке         кемуінен     жиынтық капиталдың    рентабельділігі 2,2 пунктке кеміп отыр. Демек, «Восток» ЖШС-нің капитал айналымдылығын жоғарылату арқылы жалпы рентабельділікті арттыру мүмкіншілігі бар. Сол себепті капитал айналымдылығына талдау жасағанда оны жоғарылату мүмкіншіліктеріне назар аудару керек.

Ішкі  қаржылық талдау барысында кәсіпорын  шығаратын жеке өнім түрлерінің қаржылық нәтижесінің өзгерісіне баға беруге болады. Жеке өнім түрін өткізудің қаржылық нәтижесі мен ол өнімнің рентабельділігіне өнім бағасының, өнімнің өзіндік құнының өзгерісі әсер етеді. Өзіндік құнның өсу қарқынынан бағаның өсу қарқыны алда болуына байланысты, сату көлемінің кемуіне қарамастан өнім түрін өткізуден алынған жалпы табыс өсіп отыр. Кесте мәліметтері бойынша өткен жылмен салыстырғанда өзіндік құн 14,3 % ға өскенде, баға 22,2 % жоғарылап отыр, демек өзіндік құннын 1 пайызға артуына бағаның 1,5 пайызға артуы тура келеді.

Сонымен бірге талдау тереңірек болуы  үшін нақты кәсіпорын деңгейінде өнімнің өзіндік құны мен бағасы, сату көлемі не себепті өзгергендігін  анықтау қажет, ол факторлардың ішінде ішкі және сыртқы, объективті және субъективті факторлар анықталып, тиісті шаралар жүзеге асырылуы тиіс.

Табыс сомасының  абсолютті шамада өсуі тиімділіктің салыстырмалы көрсеткіші - өнім рентабельділігінің деңгейінің жоғарылауымен қатар  жүруде.  Өнімнің рентабельділігінің өзгерісіне де жоғарыдағы 3 фактордың  әсерін табуға болады.

Ол үшін келесідей есептеулер жүргізіледі:

Табыс сомасы 6 млн. теңгеге жоғарылағанда өнімнің  рентабельділігі 8,9 пунктке жоғарылады, яғни табыстың 1 млн. теңгеге өзгерісі рентабельділіктің 1,48 пайыздық пунктке  өзгеруіне әкеледі: 8,9/6=1,48 Сонда, өнім бағасының 4000 теңгеге жоғарылауынан  өнімнің рентабельділік деңгейі 53,3 пайыздық пунктке жоғарылаған: 36млн  тг*1,48= +53,3%

Өнім  бірлігінің өзіндік құнының 2000 теңгеге  жоғарылауынан рентабельділік денгейі 26,7 пайыздық пунктке төмендеген: -18млн.тт*1,48 = - 26,7%. Сату көлемінің 3000 тоннаға кемуінен өнімнің рентабельділік деңгейі 17,7 пайыздық пунктке кеміді: -12млн.тг* 1,48= - 17,7% Үш фактордың қосындысы: 53,3-26,7-17,7 =+8,9.

Өткен жылмен салыстырғанда өнімнің рентабельділік денгейі 8,9 пайыздық пунктке жоғарылап, 2008 жылы 37,5 %-ды құрап отыр, яғни өнім өндірісіне жұмсалған шығындардың  әрбір 100 теңгесіне 37,5 теңге пайда  алынған.

Кәсіпорын капиталы меншікті (ішкі) және заемдық (сыртқы) көздерден қалыптасады.

Қаржыландырудың негізгі көзі - меншікті капитал. Оның құрамына жарғылық капитал, қосымша капитал, резервтік капитал, бөлінбеген табыс кіреді. Бірақ меншікті капитал көлемі шектеулі екенін ескерсек, қаржыландырудың келесі көзі - заемдық капитал болып саналады. Кәсіпорын қызметін заемдық капитал есебінен қаржыландыру келесі жағдайларда тиімді:

1. Өндіріс маусымдық сипатқа ие болса, бұл жағдайда кей кезеңдерде ақша қаражаттары жинақталып қалып, басқа кезеңдерде ол жетіспейді.

2. Егер кәсіпорын  заемдық капитал бағасынан жоғары  табыстылықты қамтамасыз ете  алса, онда заемдық капитал есебінен  өз жағдайын тұрақтандыра алады.

Дегенмен,   меншікті   және   заемдық   капиталдың   қатынасынан кәсіпорынның қаржылық жағдайы мен тұрақтылығы  тәуелді.

 

4-Кесте. «Восток» ЖШС нан комбинатының 2011 жылдағы   авансталған    капиталының    құрамы мен кұрылымы

 

Капитал көздері	Сомасы, мың тг			Құрылымы, %
	жыл басы	жыл соңы	өзгеріс	жыл басы	жыл соңы	өзгеріс
1.Меншікті   капитал	101260	103385	+2125	77,9	47,7	-30,2
2.3аемдық капитал	28785	113294	+84509	22,1	52,3	+30,2
Барлығы	130045	216679	+86634	100	100

 

«Восток»  ЖШС нан комбинаты авансталған  капиталы 86634 мың теңге немесе 66,6 %-ға жоғарылаған. Бұл өсімнің 97,5 %-ы  заемдық капиталдың өсімінен болып  отыр. Сол себепті жыл соңында  меншікті капиталдың үлесі кеміп  заемдық капитал үлес салмағы  өсіп отыр.

Талдаудың келесі кезеңінде меншікті және заемдық  капиталдың динамикасы мен құрылымына талдау жасау қажет (5-кесте).

 

5-Кесте. «Восток» ЖШС-нің 2010 жылдағы меншікті капитал динамикасы

 

Капитал көздері	Сомасы, мың тг			Құрылымы, %
	жыл басы	жыл соңы	өзгеріс	жыл басы	жыл соңы	өзгеріс
1Жарғылық капитал	7171	7171	-	7,1	6,9	-0,2
2 Қосымша капитал	3595	3595	_	3,6	3,5	-0,1
3Резервтік капитал	1626	5426	+3800	1,6	5,2	+3,6
4Бөлінбеген табыс	88867	87192	-1675	87,7	84,4	-3,3
Барлығы	101260	103385	+2125	100	100

 

Кезең аралығында меншікті капитал сомасы 2125 мың теңге  немесе 2,1%-ке өскен, ол резервтік капиталдың өсуінен болып отыр. Жарғылық және қосымша капитал сомасы өзгермеген.

Қазіргі таңда  «Восток» ЖШС Қазақстан  Республикасының аумағындағы жүзден  астам ірі коммерциялық ұйымдармен тығыз қарым-қатынаста жұмыстар атқаруда.

Зауытта өндірілетін өнімдер Қазақстанның 18 қаласындағы өздерінің жеке филиалдар  (Алматы, Астана, Қарағанды, Жезқазған, Шымкент, Қызыл-Орда, Тараз, Талдықорған, Қостанай, Өскемен, Павлодар, Ақтөбе, Ақтау, Атырау, Орал,  Көкшетау, Петропавловск) желісі және сауда үйлері арқылы таратылады.

«Восток»  ЖШС нан комбинаты даму тұрақты темптерін көрсетеді, бұл аймақта тиімді орналасуымен және кәсіпорынның өнделген даму стратегиясына байланысты. Материалдық ресурстардың  арзандығы және  жақындығы   өнімнің өзіндік құнының төмендігің дәлелдейді.

 

3. Хлебокомбинат «Восток» ЖШС-тің  қаржылық нәтижелерін жоспарлау мен болжамдау

 

Балансты оқу  баланс көлемін  есептік кезеңнің соңындағы және басындағы көрсеткіштерімен салыстыруынан басталады. Біркелкі өндірістік жағдайда  баланс жиынтығының өсуі   жағымды боп саналады. Баланс динамикасының өзгеруін  белгіленгеннен кейін өндіріс және сату көлемімен, ұйымның кірісімен ара-қатынасын айқындайды. Өндірістің және сату көлемінің баланс жиынтығына қарағандағы өсу темпілері жоғары болса, бұл қаражаттардың тиімді пайдалануын көрсетеді. Балансты оқу баланс валютасының өзгерісін анықтаудан басталады (Қосымша).  Хлебокомбинат «Восток» ЖШС-де есепті 2011 жылы баланс валютасы 86634 мың теңге не 66,6% - ға өскен. Баланс валютасының өсуі субъектінің өндірістік мүмкіншілігінің өсуін көрсетеді және оң бағаланады.

Баланс  активінде ақша қаражаттарының, қаржылық салымдардың, негізгі қорлар құнының  өсуі оң бағаланса, пассивте 1-бөлімнің, әсіресе, бөлінбеген табыс бабының  сомасының өсуі оң бағаланады. Егер кәсіпорын қалыпты жұмыс істесе, онда баланста келесідей қатынастар сақталуы тиіс:

1) Активтің 1-бөлімінің жиынтығы пассивтің 1-бөлімінің жиынтығынан аз   немесе меншікті капитал  сомасы  ұзақ мерзімді активтер сомасынан көп болуы тиіс. Бұл байланыстың мазмұны келесідей: егер кәсіпорын қалыпты жұмыс істесе, онда оның меншікті капиталы толығымен ұзақ мерзімді активтерге ғана емес, бір бөлігі меншікті айналыс қаражаттарына жұмсалуы тиіс.

2) Ағымдағы  активтер сомасы ағымдық міндеттемелер  сомасынан көп болуы тиіс. Бұл теңсіздік бірінші теңсіздікпен байланысты. Яғни, егер кәсіпорын қалыпты жұмыс істесе, онда оның айналыс қаражаттарының бір бөлігі меншікті капитал есебінен қаржыландырылуы тиіс. Басқаша айтсақ, кәсіпорын ағымдық міндеттемелерін бірден толықтай өтеген жағдайдың өзінде, оның айналысында меншікті айналыс қаражаты қалуы керек. Хлебокомбинат «Восток» ЖШС-де екі  кезеңде де жоғарыдағы теңсіздіктер сақталады және кәсіпорын соңғы жылды табыспен аяқтап отыр. Осы себепті   кәсіпорынның   қаржылық жағдайына оң баға беруге болады.

Баланс  бойынша ЖШС-нің ұзақ мерзімді активтері  толықтай негізгі қорлардан қалыптасқан  және негізгі қорлар құны жыл ішінде 5,7 %- ға кеміген. Ал ағымдық активтер құны 1,4 есеге артқан. Ағымдық активтердің  құрамы мен құрылымына 6-кесте көмегімен талдау жасауға болады.

 

6-Кесте. Хлебокомбинат «Восток» ЖШС-нің 2011 жылдағы ағымдық активтерінің құрамы мен құрылымы

 

Мүлік түрлері	жыл басы		жыл аяғында		өзгеріс (+,-)
	мың тг	%	мың тг	%	мың тг	%
Ағымдық активтер: оның ішінде:	64323	100	154713	100	+90390	+140,5
-тауарлы-материалдық қорлар	20510	31,9	70780	45,7	+50270	+ 245,0
- дебиторлық берешек	35372	55,0	76571	49,5	+41199	+ 116,5
- ақша қаражаттары мен қаржылық  салымдар	8441	13,1	7362	4,8	-1079	-12,8

 

Кәсіпорынның  қаржылық жағдайына заемдық капиталдың құрамы мен құрылымы үлкен әсер етеді, яғни ұзақ, қысқа мерзімді міндеттемелердің арақатынасы (6-кесте).

Хлебокомбинат «Восток» ЖШС-нің заемдық капиталы 84509 мың теңге не 3,9 есеге артқан. Осы өсімнің 77%-ын жабдықтаушыларға берешек қамтиды. Сонымен бірге  кредиторлық қарыздың басқа түрлері  де өсіп отыр. Кредиторлық қарыздың жинақталуы жағымды құбылыс емес, сол себепті талдау барысында  кредиторлық қарыздың пайда болу мерзімін, себептерін, олар бойынша  төленген айыппұл сомаларын анықтау  қажет. Ол үшін балансқа қосымшаларды, аналитикалық бухгалтерлік есеп мәліметтерін пайдалану қажет.

 

7-Кесте. Хлебокомбинат «Восток» ЖШС-нің 2011 жылдағы заемдық    капиталдың     құрамы     мен     кұрылымының динамикасы

 

Заемдық қаражат көздері	Сомасы, мың тг			Құрылымы, %
	жыл басы	жыл соңы	өзгеріс	жыл басы	жыл соңы	өзгеріс
1 Ұзақ мерзімді несие	-	-	-	-	-	-
2 Қысқа мерзімді несие	6788	20638	+13850	23,6	18,1	-5,5
3.Кредиторлық қарыз	21997	92656	+70649	76,4	81,9	+5,5
-жабдықтаушылар	19983	84799	+64816	69,4	74,8	+5,4
-бюджетке қарыз	1708	3482	+1774	5,9	3,2	-2,7
-жалақы бойынша қарыз	-	1957	+1957	-	1,7	+1,7
-зейнетақы қорына қарыз	306	2161	+1855	1,1	1,9	+0,8
-басқа да кредиторлар	-	257	+257	-	0,2	+0,2
Барлығы	28785	113294	+84509	100	100