Көкшетау–Бурабай аймағындағы туризмнің даму

Ұзындығы 4400 3-маршрут 8⁰-қа дейін көтерілу бұрышына ие, Щучье көлінің үстінен 61метрге дейін көтеріледі.

Барлық  маршруттар аллеялар мен жақсы жолдар бойымен өтеді, тау жыныстарының ыдырауы мен желмен үрленуі нәтижесінде пайда болған жұмсақ қопсыма массамен көмкерілген табиғатпен өтеді.

Бағалар мұнда орташа, емдеуге және қызметтің қалған спектріне жолдама беріледі, «Щучинский» санаториінде ересектерге 40 мың теңге және балаларға 28 мың теңге (2002ж).

Қымыз. Бурабай климатымен қоса өзінің қымызымен  де белгілі. 20-жылдары ол қымыздың ағзаға әсерін зерттеу жөніндегі орталықтың бірі болды. Мұнда П.И.Зарницын және оның клиникасының қызметкерлері адамдар мен Павловтың асқазанды иттерге бақылау жүргізу арқылы дозаның, сұрыптың, қымыздың жеке құрамдық бөліктерінің, асқазан жұмысына қабылданған оның ұзақтығы мен уақыттың қалай әсер ететінін зерттеді. Қымызды көтере алмау себептері, оны минералды сумен бірге іше беруге болатыны, оның пісуі мен сапасына ыдыстың тигізетін сипаты зерттелді. Кейінірек Т.Л.Мариупальская (1940) балаларды қымызбен емдеу жөнінде үлкен жұмыстар жасады.

Шығыс елдерінің ұлттық сусыны – қымыз. Жылқы сүтінен жасалады. Сүтке ашытқы (дайын күшті қымыз) салынады, мұның құрамында Тофила текті ашытқы болады, бұл ашытқы сүт қантын спирт пен көмірқышқылына, сүт қышқылын түзетін сүтқышқылды бактериялар тобының микробтарына айналдырады.

Қазіргі кезде Бурабайдың барлық санаторилеріне қажетті қымыз арнайы қымыз лабораториясында жасалады. Лаборатория меңгерушісі А.В.Вонаршенко бір сағат ішінде 2700 литр жылқы сүтін өңдеп шығаратын арнайы қымыз айналдырғыш мәшине ойлап тапты. Қымыз бөтелкелерде құйылып, арнайы мәшинемен аузы тығындалды. 1956 жылы тек Бурабай санаториі бойынша оның 110297 литр қымызы сырқаттарға берілді.

Қымызбен  емдеу маусымы маусым айынан қазанға  дейін созылады.

15–кестеде  А.В.Сигристің сүт пен қымыздың  химиялық құрамы туралы мәліметтерін келтіреміз.

15-кестеде  қымыздағы қорек заттары сиыр сүтіне қарағанда аз екені көрінеді. Бірақ қымыз сүттен сапалық жағынан ерекшеленеді, ең бастысы онда спирт пен сүт қышқылы бар. Қымызда дәрумендер (С,А және В) өте көп. В.Н. Зюзин мәліметтері бойынша С дәруменнің 1 литр қымыздағы 58-115 мг-ды құрайды. Дені сау адам тәулігіне  С дәруменнің 50 мг-ы ғана қажет, бірақ әртүрлі аурулар кезінде, әсіресе туберкулезбен ауырғанда ағзаның бұл дәруменді қажет етуі айтарлықтай жоғары.

Кесте 2

Сүт пен қымыздың химиялық құрамы (%)  /117/

Сүттің құрамдас бөліктері	Әйел сүті	Сиыр сүті	Жылқы сүті	Орташа қымыз
Су	87,4	87,2	90,0	92,0-93,0
Тығыз қалдық	12,6	12,8	10,0	7,0-8,0
Ақуыз	2,1	3,4	2,0	Шамамен 2,0
Май	3,8	3,9	1,5	1,5
Сүт қанты	5,5	4,7	6,0	2,0-3,0
Зала	0,3	0,7	0,4	0,4
Сүт қышқылы	-	-	-	0,6-0,9
Этил спирті	-	-	-	1,0-2,0
Үлесті салмақ	1,029	1,033	1,034	1,015-1,020

 

Ашу қандай дәрежеде жүргеніне байланысты қымыздың үш түрін ажыратады (әлсіз, орташа және күшті), бұл түрлер өзінің дәм сапасына қарай, құрамындағы спирт пен  қышқыл бойынша ерекшеленеді (3кесте).

Қымыз қышқылдығы мен спирт құрамы қымыз сұрыпы	Спирт құрамы	Қышқылдық (Тернер бойынша градуспен)
Әлсіз	1,00 – ге дейін	60-80
Орташа	1,00-1,75	81-105
Күшті	1,75-2,50	106-20

Қымыздағы спирт мөлшері мен сүтт қышқылының ара-қатынасы тұрақты емес. Егер бие  сауған кезде санитарлық жағдайлар  сақталмаса, сүт ашытуға дейін  көп сақталады (әсіресе ыстық  ауа райында), онда шектен тыс қышқылдықты  тудыратын сырт флорасы дамиды.

Қымыз сапасы төмендейді және қышқылдық ашу спиртке қарағанда тезірек жүретін кезде оны жеткіліксіз түрде араластырған кезде.

Шамамен орташа қымыз емдеу мақсаттарында  қолданылады. Қымыз ағзаға көпқырлы әсер етеді. Оның құрамында жеңіл сіңетін, яғни гидролизденген ақуыз, май және қант, сонымен бірге дәрумендердің айтарлықтай мөлшері болғандықтан, ол толық құрамды қоректі өнім болып саналады. Алайда қымыз құндылығы жоғары емес, сондықтан ас өнімдерін алмастырғыш болып емес, тек емдік және тәбет ашқыш өнім ретінде пайдалануы керек.

Қымыздың  асқазан-ішек трактының функциясына  тигізетін әсері анық байқалады. Қымызды қабылдағанан кейін асқазан секрециясы күшейеді, асқазан тонусы жоғарылайды, асқазан асты темірінен өт пен сөл бөліну күшейеді, ішек функциясы қалыпқа түседі, іш өтулер мен қатулар тоқтайды.

Қымызбен  емдеу әсерінен ағзадағы алмасу процестері айтарлықтай өзгереді, ұзақ уақыт безгектен ауырғандар үшін, қатты жүдеген сырқаттарды емдеу үшін маңызды болып табылатын ақуыздың сіңімділігі жоғарылайды; төмен холестерин мөлшері қанда қалыпты санға дейін жоғарылайды.

Туберкулезбен ауыратын адамдарда гемоглобин, эритроцит мөлшері көбейеді, лейкоцитарлы формула қалыпқа түседі.

Қымыз ішкен сырқаттардың өкпесінің өмірлік  сыйымдылығы қымыз ішпеген, бірақ  сондай-ақ  жағдайларда емделген сырқаттарға қарағанда айтрлықтай үлкен. Қымыз жүрек-тамыр жүйесіне жаттығулық әсер көрсетеді, бірақ қымыз  ішу жүрекке күш түсірмейді. Қымызды  бір рет ішу ағзадағы сұйықтың сағаттар бойы кідіруін уақытша тоқтатады, қымызбен емдеу жалпы алғанда  ұлпалардың гидрофилін қалыпқа келтіріп, су алмасуына қолайлы ықпал етеді (Сигрист, 1948ж).

Қымыз ең алдымен өкпе туберкулезімен ауыратын жандарға беріледі. Сырқатты қымызбен емдеу механизмі күрделі.

Шамамен 100 жыл бұрын Н.Постников ұйымдастырған  алғашқы қымызбен  емдеу орнында  былай деп жазылған: «Мitrit, raborat, atterat», яғни «қоректендіреді», күш береді және өзгертеді» Шындығында, қымыз  қорек беріп қана қоймай, тамаша қоректі өнім болып табылады, тәбетті  ашады, ас қорытуды қалыптастырады, ақуыздың жақсы сіңуіне ықпал етеді. Зат  алмасудың әртүрлі жақтарын қалыпқа  келтіре отырып, қымыз ағза реактивтілігінің күйін өзгертеді. Ағзада биохимиялық  қозғалулар, сонымен қатар, қымызбен бірге адам ағзасына әсер ететін курорт кешенінің ықпалы нәтижесінде сырқаттың  жалпы жақсаруы басталады.

Курортта  сырқаттың алғашқы 2-3 күні климатқа бейімделуге және тексеруден өтуге  кетеді: бұл қымыз беруге болмайды. Сосын 0,5л қымыз беріледі, ары  қарай күндік норманы 1-1,5 тіпті 2 литрге дейін біртіндеп көбейтеді. Дозаны көбейту жылдамдығы мен максималды доза жеке анықталуы қажет: қымызды  жиі ішетін немесе қымызбен емдеуден бұрын да өткен жандарға бірден 1 л жазса болады және жақын күндері  дозаны 2 литргре дейін жеткізу  керек.

Бұрынғы кездері қымыздың үлкен дозасы, мысалы, күніне 3-4 литр қымыз тағайындалатын. Мұндай мөлшерді барлық сырқаттар көтере алмайды, әсіресе шөл қыспайтын  салқын ауа райында.

Қымыз ас ішерден 1-1,5 сағат бұрын ішілуі керек, өйткені оны тамақ алдында  ішкен кезде тәбет төмендейді. Сонымен қатар қымызды тамақтан соң ішуге болмайды. Ең жақсысы  қымызды күндізгі 10-нан 12-ге дейін, сосын  кешкі 6-7 аралығында ішу керек, зәр  айдайтын қасиетке ие болғандықтан, түнде  ішуге болмайды. Қымызды баяу, аз мөлшерде, жұтылмен ішу керек, бір  ішкенде 1-1,5 стақаннан көп емес. Қышқылдығы жоғары гастритпен ауыратын сырқаттарға  қымызды аздап жылытқан күйде, бірден қотарып ішу керек (бұл жағдайда ол асқазан секрециясын азырақ қозғайды).

Қымызбен  емдеу міндетті түрде қыдырулармен, қайықта серуендеумен, емдік физмәдениетпен үйлесуі қажет. Белсенді режим салмақ тапшылығының бір қалыпқа келуіне  кедергі келтірмейді және сырқат күйінің тез жақсаруына ықпал  етеді.

Емдеу әдістемесі аурудың даму фазалары мен  сипатына, сырқаттың жеке ерекшеліктеріне, қымызды қалай көтеретіндігіне  байланысты өзгеруі қажет.

А.В.Сигрист (1948) кітабынан сәйкес мәліметтерді қысқарған түрде келтіреміз.

Қымызбен  емдеу өкпенің шектеулі  фиброзошақты туберкулезі кезінде аса пайдалы. Фиброзды ұлпада жатқан күрт шектеулі ошақары ескі, яғни аяқталып жатқан процесстер туберкулезімен ауыратын сырқаттарға  қымызбен қоса, климаттық қымызбен емдеу кешенінің  басқа да факторларын  қолдануға болады. Қымызды мынадай  дозада тағайындауға болады: бірінші  күні – 0,5л, екінші күні – 1л, үшінші күні – 1,5 л және одан ары қарай, процесті компенсациялау кезінде оның дозасын 2-2,5 метрге дейін көбейту қажет. Сонымен  бірге емдік физмәдениет, ауа  ванналары, ал емдеудің бесінші-алтыншы  күнінен бастап күн ванналарын пайдалану  ұсынылады. Өкпе ошағы жаңа баталған, жұмсақ сырқаттарға қымыз дозасын  біртендеп, 1-1,5 литрден асырмай көтеру керек; физмәдениет оларға тек бірқатар бақылау уақытынан кейін, яғни процестің  тұрақты сипаты қалыптасқан кезде  ғана тағайындалады. Мұндай сырқаттарға  күн ваннасын қабылдауға болмайды, тек ауа ванналары жазылады.

Өкпенің созылмалы диссеминирленген туберкулезі, ошақтық формалары сияқты, қымызбен емдеуді тағайындаған кезде жеке қарастыруды талап етеді.

Май-Балық  көлі. Соңғы жылдары өзгерген су құрамы 4-кестеде келтірілген.

Кесте 4

Жыл	СО3	НСО3	Cl	SO4	NO2	NO3	Ca	Mg	NH4	K+Na	Тұз жиынтығы
1951	360	1000	5498	2075	Іздер	0,4	2,4	850	1,1	3573,2	12861
1953	408	805	6771	2613			28	1050		4209,0	15808
1957	420	1098	8140	3350			20,6	1128		5340,0	19480

 

Май-Балық  көлі түбінің рельефті алуан түрлі  жағасы жырлауытты болса да, табаны мүлде тегіс. Сондықтан су буланғанда және көл деңгейі төмендегенде оның ауданы төмендейді, осыған сәйкес, булану қарқындылығы да төмендейді. Нәтижесінде  көл деңгейінің одан ары тез төмендеу, тұз концентрациясының өсуі мен  судың емдік қасиеттерінің жоғалу қаупі өсіп отыр.

Майбалық  көлін сақтап қалу үшін Кіші Шабақты  көлінің суымен суландыруға болады. Мұны техникалық жағынан екі көл  арасында жіңішке мойын арқылы біріктіруші  жолымен жүзеге асыруға болады. Кіші Шабақтының минералды су құрамы Майбалық өзеніндегідей, тек тұз концентрациясы 2,7 г/л.

 

Кіші шабақты:

Майбалық:         

Осылайша, Кіші шабақты  өзенінің суын Майбалыққа қосу, оның су сапасына зиянын тигізбейді, керісінше, карбонаттар мен гидрокарбонаттардың  пайыздық құрамының аздап көбеюі есбінен оның емдік қасиеттері жақсарады.   

Ашық  ландшафт, изенді дала, тасты жағалаулар, көл жағасында тұрғын құрылыстардың  болмауы көл суын ластанудан сақтау жағынан алғанда қолайлы сәттер болып табылады. Көл маңында санитарлы  күзет зонасы орналасқан, бірақ өкінішке орай, күзеттің қарапайым ережелері  сақталынбайды, кейде тіпті көл  жағасынан жайылып жүрген сиыр табындары  мен жылқы үйірлерін көруге болады. Нәтижесінде көл суының колититрі  айтарлықтай жоғары. Көл мен оны  қоршаған ортаның күйін жүйелік  санитарлы бақылауды орнату қажет.

Балпаш-Сор  көлінің емдік батпағы. Бурабай  селосынан солтүстікке қарай 25 км жерде, шөп жамылғысымен көмкерілген  шоқылардың ортасында Балпаш көлдерінің тобы орналасқан. Оның құрамына кіреді: Балпаш-Сор, Үлкен Сор, Құлақ Сор, Мейлі Сор, Солтүстік Балпаш және Оңтүстік Балпаш.

Бұл көлдерді алғаш рет 1914 жылы А.П.Нифтанов зерттеген, сосын 1936-38 жылдары оларды орталық институт экспедициясының  курорттары толық зерттеді.

Құлақ Сор, Мейлі Сор, Солтүстік Балпаш және Оңтүстік Балпаш ұсақ жиі кебеді, 1957 жылы жазда бұларда су мүлдем болмады, сондықтан олар курорттық  қызығушылық тудырмайды.

Көлдердің ішіндегі ең үлкені – Үлкен Сор, Е.В.Посоков (1947ж) мәліметтері бойынша, ұзындығы 2,9 метрге дейін, ені – 1,5  км –ге дейін және жалпы ауданы – 3,2 км. Көлде тұздық бар, бұл жаңбырлы жылдары көбірек болады, ол құрғақ жылдары, керісінше –аз, өйткені  рапаның құрғауы әсерінен оның концентрациячсы 1923 жылы – 3,6%, 1935 жылы 26,7%, 1944 жылы -13%, 1946 жылы - 7%. Соңғы жылдары анализ жүргізілмеді, бірақ тұздар концентрациясы күрт көбейді, бұған тұз  қабатымен тұтас  жабылған көл табанының  үлкен  ауданының жалаңаштануы дәлел бола алады. 1946 жылы мәліметтер бойынша рапа құрамы келесідей:

 

Көл табаны күкіртсутек иісі әлсіз шығатын  тұтқыр, сұр тұнбамен жабылған, бұл  курортологияның Орталық институты  экспедициясының мәліметтері бойынша, емдік мақсаттарға жарамдылығы  төмен.

Бурабай курортының бағалы емдік факторы  болып Балпаш Сор көлінің батпағы  саналады.

Балпаш  Сор көлі формасы бойынша диаметрі 1,3 км-ге дейін және ауданы шамамен 1,5 км² болатын бұрыс эллипсті елестетеді. Көл қалыңдығы 30-35 см, жағасындағы қалыңдығы бұдан аз емдік батпақтың біркелкі қабатымен жабылған. Көл табаныы біркелкі, тек солтүстік-батыс бөлігінде ғана ол көтеріледі және құрғақшылық жылдары рапаның беткейіне шығады. Аралда да, оның маңында да батпақ я жоқ, я болмаса қатты ластанған.

Курортология  Орталық институты экспедициясының  мәліметтері бойынша, батпақ бүкіл  көл бойында CaSO₄ пен CaСO₃ кристалдарынан тұратын бір қабаты тұз, жасыл-сұр қыш ретінде төселеді,  бұл қабаттың қалыңдығы көл ортасында 40см-ге жетеді. Көл ортасынан орын алған скважина осы қабаттан төменде күңгірт, кейде тіпті қара, өте тығыз қыш жататынын көрсетті, бұл қыш 3,09 м тереңдігінен бастап көгілдір-сұр, ал 3,34 м тереңдігінен ол күшті минералданған су ұстайтын құмды-галечникті көкжиекке айналды.

Көлдің  батыс бөлігінде минералды батпақ қабаты 35-37 см-ге жетеді.пайдалануға  ыңғайлы батпақ қоры (20 см-ден жоғары қабат).