Баланың салауатты өмір сүру қалпын қалыптастыру жолдары

    Сондай  спорттық, ұлттық ойындарға: «Тауық  күрес», «Білектесу», «Арқан тартыс», «Бәйге», «Аламан бәйге», «Тай жарыс», «Құнан жарыс», «Дөнен жарыс», «Жорға жарыс», «Аударыспақ», «Түйе жарыс» кіреді. Осы ойындардың ішінде қызығы «Табақ алып қашу», бұл ойын үлкен жиындарда, тойларда ойналады, тамағы бар табақты төкпей-шашпай, ептілікпен, ширақтылықпен көздеген жерге жеткізу, ал қарсы жақ дәл сондай талаппен табақты келесі орнына жеткізу керек. Жеңілген жақ айыптарын кез-келген өнер түрімен өтеп отырған. «Қыз қуу», «Теңге салу», «Асық ойыны» оның бірнеше түрлері бар. «Алшын ойыны», «Омпа», «Асық тігіп ойнау», «Тас қала», «Хан», «Көкпар» т.б. спорттық ойындарды атауға болады. Бұл ойындар адамды дәлдікке, мергендікке, ептілікке, жауапкершілікке, адалдыққа, шыншылдыққа, ширақтылыққа тәрбиелейді.

      А.Байтұрсынов «Тәні саудың –  жаны сау» екенін айта отырып, «Ең әуелі бәрінен бұрын тазалықтың қадірін біл. Тән саулығының тамыры тазалықта, жан саулығының тамыры тән саулықта» – деп денсаулықты сақтаудың маңызды жолын меңзейді. Себебі, денсаулықтың кепілі – тән мен ардың тазалығы. Ол саулықтың іргетасын қалайды.

      Бүгінгі таңдағы мектептер балаларға  таза ғылыми негіздегі білімдерді  бере отырып, олардың жүректеріне  рухани және адамгершілік, имандылық  құндылықтарын енгізуді екінші  қатарға қалдырады немесе тіпті  мән бермейді. Соның салдарынан  жастарымыздың бұзылып, рухани-адамгершілік, имандылық дегеннің не екенін білмей өсуіне әкеліп соғуда.

       Адам баласы үшін – отбасы  мейірімділіктің қайнар көзі. Ол  отбасынан адам баласына қажетті  тәлім-тәрбие, өмір заңдылықтарын  осы ортадан алады. Сондай-ақ үлкенге құрмет кішіге ізет, ізеттілік, инабаттылық, адамгершілік және имандылық міндеттерін өз санасына құяды. Отбасы – сүйіспеншілік пен мейірімділік ошағы. Қазақ ата-бабамыз «ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің»  деп отбасы тәрбиесінің жобасын байқап отырған. Балаға туған тілі, жері, салт-дәстүрі, тарихын үйлесімді мейірімділікпен шектестіре отырып, санасына құйып отырған. Бұл жөнінде М.Шахановтың туған тілі, жері, салт-дәстүрі, және тарихты төрт ана деп, өз анасына теңестіруінде де үлкен философиялық мән бар. Құдіретті өз анаңның мейіріміне ешнәрсе тең келмейтінін адам баласы жақсы білген. Демек, әлемдегі барлық мейірімділік пен имандылық өмір заңдылықтарын ескеру ана мейірімі мен атаның тәрбиесі арқылы беріледі.

     Сондықтан  да қазақ халқы «Әкеге қарап ұл өсер, шешеге қарап қыз өсер» деп бала тәрбиелеуші ата-аналардың да өнегелі болуын талап еткен. Көргендікті әуелі көп алдында өзің көрсет. Балаңды да, тәрбиеленушіңді де бетімен жіберме. Бесіктен белі шықпаған сәби шағынан жақсылыққа үйрет, жамандықтан жирент. «Бас мүлгісе, аяқ сүрінеді» дегендей, ең әуелі өзің үлгі бол, ұрпағың сонда ғана өнегелі тәрбие алады деп жалпы тәрбие мәселесіне, әсіресе, жақсы тәрбиенің игі ықпалына қазақ халқы өте-мөте үлкен мән берген. Халқымыздың педагогикалық қағиданы парасатты мақал-мәтелдер арқылы шебер бейнелейтініне тәнті боласыз. Мәселен, «Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің», «Өнеге көші өлшеусіз», «Жақсы атты тай жағалайды», «Ата көрген оқ жанар, ана көрген тон пішер» т.б.

      Қазіргі кезде көп ата-ана баламыз компьютерді, ағылшын тілін меңгерсе болды жетілген тұлға болады деп ойлайды. Ең алдымен әрбір бала адами тамаша қасиеттерді бойына жинақтаған дұрыс адам бола білуі шарт. Сонан кейін ғана білімін тереңдете алады. Адамдардың адами рухани-адамгершілік құндылықтарының орнындағы кемшіліктерді ешқандай да академиялық білімдердің толықтыра алмайтынын өмірдің өзі көрсетіп отыр.  Жас ұрпақты рухани-адамгершілікке, салауаттылыққа тәрбиелеуде адамгершіліктің ақ жолынан айнымаған бұрынғы өткен ақыл-ой алыптарының мұра етіп қалдырған өсиет сөздері және ғұламалардың ғибраттары арқылы қоғамымызда салауатты өмір салтын қалыптастыруымызға болады. Сонда ғана бүкіл жер бетінде, әсіресе, жастар арасында бой көрсетіп жатқан маскүнемдік, нашақорлық, жезөкшелік, парақорлық, дүниеқоңыздық, көреалмаушылық сияқты кеселдерден мемлекетіміздің болашағы – жас ұрпағымызды қорғап қаламыз және аман сақтаймыз.

   2.2. Залалды дағдылар: темекі шегу, маскүнемдік, есірткіге және улы заттарға үйірсектік-денсаулыққа қатер.

      Көп елдегі тұрғындардың залалды дағдыларға  деген бой алдырудың, мұның етек алып, кең таралуын бірқатар  ғалымдар және алдыңғы қатарлы әлеумет басқа келген ұлттық  «апат» деп таниды. Адамзат  үшін  бұл дегеніміз «заманарық» зілзаласымен бірдей.

    Бұл  бел алған көпшілік кемістігін  «өркениет ауруы» деп те атайды. Бірте-бірте осы дерт медициналық қана емес, сонымен бірге әлеуметтік сипат алып келеді.

   Дағды-  бір не бірнеше қимылды әлденеше  рет атқару қажеттілігінен туындайтын, сондай-ақ табиғатына таңылып  қалатын мінездегі «автоматтандырылған элемент» осы. Динамикалық таптаурын істері туындайды, ми қыртысында кешенді шартты байланыстар, шартты рефлекстер тізбегі пайда болды.

     Егер  де осы шартты рефлекстер кешені  адам үшін пайданы  діттесе  және денсаулықты жетілдіруге бағыттаса, жақсы ғой, айталық:  таңғы гимнастикамен шұғылдану,  ұйқы алдында серуен құру, тамақтану тәртібін бақылау т.б.  Бұлар –пайдалы дағдылар, бірақ дағдылардың басқа да түрлері бар, оларды залалды деп атайды. Тұлға ретінде өмір бойы өз мүмкіндігін жүзеге асыруға кедергі болатын, не мүмкіндіктен ажыратып ада қылатын  дағдылар бар, оларды да залалды деп есептейді.

Адам денсаулығына оңдыртпайтын кесел келтіретіні  айдай  әлемге мәлім дағдылар қатарына: темекі шегу, ішімдікке салыну, есірткіге  және улы заттарға (токсикоманияға) бой алдыру жатады.

   БДҰ сарапшылары  «тәкелділік тудыратын» заттар  терминалогиясын анықтаған.

   А) алкогольді  –барбитурат түріндегі (этил  спирт, барбитураттар, седативті  мепробиромат, хлоралгидрат және  т.б.);

  Б) амфетамин   түріндегі заттар (амфетамин, фенметразин т.б.);

  B) кокаин  түріндегі заттар (кокаин және  коко жапрақтары);

  Г) каннабис  түріндегі заттар (марихуана, гашиш);

  Д) галлюцинаген  түріндегі заттар (лизегид.-ЛСД, мескалин);

  Е) ката  түріндегі заттар (Catha ectulis fovsk);

  Ж)апиын  түріндегі заттар (морфии, героин, кодеин, метадон);

  З) эфирлі  ертінділер түріндегі заттар (толуол, ацетон және тетрахлорометан).

   Жоғаррыда  аталған дәрі дәрмектер (эфирлі  ертінділерді есепке алмағанда)  емдеу мақсатында пайдаланылады және және адам организмі бұларға бой алдыра бастайды-ослайша тәуелділік туындайды.

   Сондай-ақ  есірткі заттарына темекі де  жатады, ол денсаулыққа зиян келтіретіні  айдай анық, оған деген тәуелділік  тудырады.

Есірткі заттарға деген тәуелділік тудырып, оны одан әрі ушықтыратын  факторлар қатарына мыналар жатады: Организмнің жекеленген ерекшеліктері, есірткі қолданғанан кейін болатын түйсінулерді қабылдау,  ортаның әлеуметтік, мәдени сипаты есірткі заттар әсерлерінің тетіктегершігі.

   Қазіргі  кезде есірткі заттар мен улы заттар (токсикомония) проблемасы көкей кестілер тізбесінен көрінеді. Есірткіні бір ғана рет қабылдаған өзінде көңіл-күйді көтеріп (эйфория), дауаламайтын жерге апарып тастауы, тез арада жаның бей-берекетін алатын  үйірсектіктің қалыптасуының негізгі себептерінің бірі  болып табылады. Организмге есірткі заттарды енгізгеннен кейін  бет қызады, бүкіл денеге жылу таралуынан болатын жайлы бір сезім бой алады, тері жеңіл-желпі қышиды. Осыдан кейін-ақ пайда болатын жайбарақаттылыққа, тез өзгеріп құбыла бастайтын, түленіп түстенген елестер және қиял тектес әлем-жәлем дүние жетегіне алады. Есірткіге деген үйірсектік бірнеше апта ішінде-ақ біршама тез қалыптасады. Осыдан барып созылмалы «интоксикация» дамиды.

     Алкоголь-  құрамында этил спирті бар ішімдіктер болып табылады. Алкоголь – «рахаттану орталығына» әсерін тигізеді, осындай сезім тудырып, адамдарды ұялу қасиеттерінен жұрдай етеді.

   Әр түрлі  ішімдіктердің спирттік мәні  бірдей емес: сырада 3-6 %, шарапта-10-14 % , виски, арақ, бренди, ром, коняката- 40-50%  бар.      

   Профилактика- бұл мемлекеттік, қоғамдық, элеуметтік, эканомикалық, медициналық, санитарлық, психалогиялық шаралардың бірегей  кешенді жүйесі.

1. Әіресе өскелең  ұрпаққа есірткі заттарды алуға тосқауыл қою және бұларға деген сұанысты азайту.
2. Залады дағдыларға деген үйірсектікке бой алдырайын деп жүрген тұлғадағы өзгерістер ертерек байқалғанда барынша психологиялық тосқауыл қоюға тырысу керек.
3. Барлық бұхаралық ақпарат құралдарының мүмкін бұлар арналары арқылы жүйелі насихаттау (орталық теледидар, радио, баспасөз), бұл іске мамандарды араластыру және тәуелділіктен емделіп, құтылғандарды қатыстыру қажет.
4. Жастар арасында өткізілетін медициналық, педагогикалық жұмысқа адам организіміне деген залал дағдылардың кеселін түсіндіру мәселесіне  ерекше назар аудару керек.

   Салауатты  өмір салтын насихаттау ісі  басымдылықтар қатарынан көрінуі  керек. Залалды дағдылардың алдын  алу ьақырыбына арналған әңгімелерде   Салауатты өмір салтын қалыптастыруды  бала кезден бастау қажеттігіне  басты көңіл бөлінуі қажет. Құлықсыз темекі тарту проблемасына жөні бөлек арнайы дәріс оқылуы ұсынылады.

    Осындай  жұмыстардың басқа елдердегі  өтілуі тиімділігі жөнінде   де тілге тиек ету керек.

    Шылым шегу өте зиянды. Темекінің ішінде өте көп зиянды заттар бар. Темекі шегуші өзін ғана емес, қасындағы адамдарды екі есе улайды. Шылым адам өмірінің бес жылын қысқартады.Адам темекіні шеккенде түтіні ішке кіріп өкпе ашылғанда, түтінмен дем алып, түтінді шығарған кезде темекі құрамындағы шайыр өкпеге жабысады. Бірте –бірте өкпе қарая бастайды. Темекі тек өкпені ғана емес, сонымен қатар бүйректі, бауырды және барлық адамның ағзасын улайды.Адам қатты жөтеліп қан қақыруы мүмкін.Темекі шегу салдарынан туберкулез ауруы жиі кезігеді.

Адам шылым  шеккенде өкпесі қараяды, дем алуына қиындықтар туғызады.Жүгіргенде тез шаршайды, бойы өспейді, тез қартайып, өлімге  душар болады.

     Темекінің зияны соншалықты, тіпті бірқатар елдерде темекіні пайдалануға қарсы күрес жүргізулуде.Оған дүниежүзілік денсаулық сақтау   темекі шегу проблемасы бойынша Конвенцияның нұсқаулары да енді. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы тұрғындардың ауыруы мен өлімінің шылым шегуге тікелей байланысты екенін айтты.

Темекі шегу адам денсаулығына зиян екенін адамдар  жиі естен шығарады.Темекінің  тарту себебінің бірі қызықкөрушілік,сылбырлық, еліктеушілік болып табылады.Темекі тартқанда жағымсыз иіс, қатты жөтел,бас ауырып жүрек айнудан басқа игі істер жоқ екенін біле тұра, жасөспірідер мен ересенк адамдар арасында темекі тартушылардың саны жыл сайын өсуде.   

 Балалар арасында темекі шегу себебтері: құрдастарына еліктеу,тәуелсіз болып көрінгісі келу, шылым шегетін топтың ішінде барлығы сияқты болу.Темекі тартуды жаңа бастаған бала темекінің денсаулығына қаншалықты зардап әкелетінін мүлдем ойламайды.Бұл опасыздық темекі құмарлыққа айналып, жыл өткен сайын денсаулығын нашарлатады,  жүйкесін тоздыртады, ал себебін ойланып,білген кезде өте кеш болуы мүмкін.

Масскүнемдік  бір адамның тоқтаусыз және өз-өзіне  залал келтіретіндей көп мөлшерде ішімдіктердіішуімен басталады.Ішімдік физикалық және психологиялық зияндармен қатар қоғамдық және экономикалық құлдырауға әкеледі.    

 Маскүнемдіктің  ең маңызды белгісі –адамның  үнемі және көп мөлшерде ішімдік  ішіп,соңында іс – әрекеттерінде  жағымсыз өзгерістердің пайда  болуы.  

Адам өз-өзіне ие бола алмай, ішімдікке құмар болып, ішімдіксіз өмір сүре алмайтын дәрежеге жетеді.    

 Маскүнемдік – аз уақыт ішінде тез әдетке айналатын аурудың бір түрі. Алғашқы кезде маскүнемнің айналасындағы адамдар оның ішімдік қолданғанына онша сескене бермейді. Бірақ уақыт өте келе ішімдіктің мөлшері мен жиілігі көбейген сайын адам өз - өзін тоқтата алмайды және адамдармен қарым - қатынасы бұзылады.Сонымен қатар, күнделікті өміріне де қауіп төнеді. Өкінішке орай, маскүнемдердің отбасылық жағдайы бұзылады. Жол апатына ұшырайтындардың көбісі – ішімдік қолданған адамдар. Яғни, бұл адамдар үшін үй – баспана, жұмысынан айрылу немесе жол апатына ұшырау қауіпі өте көп. Ішімдікті белгілі мөлшерден тыс қолданған адам жұмысын жүйелі түрде істей алмай, соңында жұмыссыздыққа тап болады.

     Нашақорлық - әлемдегі ең өзекті мәселе.Есірткеден қорғауда ең үлкен жауапкершілік жанұяға түседі. Жанұя қоғамның негізі болып табылады. Балаға ең алдымен әке мен ана үлгі - өнеге болулары керек. Балалар әр түрлі проблемаларын алдымен ата – анасына айта алуы керек. Проблемаларды жанұядағы ересектердің білуі шарт. Осы мәселеде жастар мына нәрселерге назар аударсын: Бақыт пен сүйіспеншілікті өз жанұяларына іздеу керек. Жаман достардан алыс болулары керек.  Мұндай адамдарды әрекеттерінен, сөздерден тануға болады. Бос уақытты ең жақсы түрде (кітап оқу, мәдени және басқа да пайдалы істермен айналысу) өткізу керек. Жастық шақта адам болашақта қиындық тудыратын әрекеттер жасауы, шешім қабылдауда қиналуы мүмкін. Жастар бұларды әрдайым ескере отырып ересектердің айтқандарын тыңдаулары керек.

      Жастарды есірткіге тартатын  мәдениет туралы айтып кетейік.  Ішімдік, есірткі, құмарлық ойындар  , үйден қашу сияқты істерге  итермелейтін мәдениетті «Есірткі  мәдениеті» дейміз. Бұл мәдениет  жаман әдеттердің негізінде құрылған осы зиянды әдеттерге кедергі болу  үшін есірткі мәдениетімен күресу керек. Бұл мәдениеттің өркендейтін жері кафе – бар, дискотека, ойынхана сияқты жерлерге бармау крек. Бұл мәдениетке қарсы қояр бір ғана қаруымыз бар, ол – ұрпақтан ұрпаққа берілп келе жатқан ұлттық, рухани құндылықтарымыз. Осы құндылықтардан айрылып қалмауымыз керек!