Кәсіпкерлікті дамыту кез келген деңгейдегі басқаруды  жетілдіру үшін қажет. Кәсіпкерлікті  дамыту мынадай сұраққа жауап  іздеуі керек: «Геосаясаттық өзгерістер іскерлік белсенділікке қандай әсер тигізеді»? Кез келген экономиканың бүгіні мен болашағында «стратегиялық  көзқарассыз» ешқандай даму болмайды.

     Кәсіпкерлік мәселелері бүкіл іскерлік әлемді толқытып отыр. Сондықтан да 1990 жылы мамыр  айында Вашингтонда өткен стратегиялық басқарудың халықаралық конференциясының лейтмотиві – «кәсіпкерлер жаңа шаруашылық ойлауды іздестіруде» деп аталды. Онда кәсіпкерлердің ұшқыр мәселелері, экономикаға, ұйымдастыруға, технологияға, өнімге деген жаңа қадам іздестіру  туралы толғаныстар қарастырылды.

     Кәсіпкерлікті жетілдіру экономиканың тұрақтылығы  мен оның бәсекелік сипатын қалыптастыруда басты күштерінің бірі болып табылады. Кәсіпкерлікті дамыту үшін субъектінің  белгілі бір дәрежеде еркіндігі  мен хұқығы, шаруашылық қызметінің бағытын таңдауда еріктігі, қабылданатын шешімдерге, одан туындайтын нәтижелерге  тәуекелдіктің болуы қажет.

     Еркін кәсіпкерлік меншіктің әр түрлі  формада, түрде, типте болуын қалайды. Кәсіпкерлік қызметтің орын алар жері ең алдымен – кәсіпорын. Заңмен бекітілген іскерлік қызметті ұйымдастырудың әдістері бизнестің немесе кәсіпкерліктің ұйымдық-құқықтық әдістері бизнестің  немесе кәсіпкерліктің ұйымдық-құқықтық формасы деп аталады. Нарықтық қатынастарға өтуде халықты кеңінен кәсіпкерлікке  тарту қажет. Нарықтық экономиканың тиімді жұмыс істеуі үшін нарықтық іс басындағы субъектілердің толық  өзін-өзі басқаруы мен олардың  экономикалық тәуелсіздігі болуы қажет.

     Халық шаруашылығында жұмыс істейтін кәсіпорын  ұйымдық-құқықтық құрылысы, масштабы, қызмет ауқымы жағынан әр түрлі болып  келеді. Құқықтық және өндірістік жағынан  алғанда олар жекелеген топтар мен  түрлерге бөлінеді. Олар: шаруашылық серіктестіктері, акционерлік қоғамдар, өндірістік кооперативтер, сондай-ақ мемлекеттік секторында –  мемлекеттік немесе ұлттық және муниципалдық кәсіпорындар.

     Республикада  кәсіпкерлікті дамытуға үлкен ден  қойылып, бірқатар заңдар мен жарлық, қаулылар қабылданған. Алғашқы құжаттардың  бірі болып «Жеке кәсіпкерлікті  қорғау мен қолдау туралы» Заңы 1992 жылдың 4 шілдесінде қабылданып, онда кәсіпкерлікті  мемлекеттік қорғау және қолдаудың  мәні мен мазмұны, басты бағыттары  мен мақсаттары айқындалады. Кәсіпкерлікті  мемлекеттік қорғау және қолдау дегеніміз – аталған қызметті орындаудағы құқықтық, экономикалық және ұйымдастырушылық, жағдайды қалыптастыру, мемлекетте жаңа экономикалық құрылымдарды орнату болып табылады. Республикада «Кәсіпкерлікті қолдау мен бәсекені дамыту» Қоры құрылып, Президент жарлығымен 1994 жылдың сәуір айында «Кәсіпкерлікті қолдау мен бәсекені дамыту жайындағы» мемлекеттік комиссия өз қызметін бастады. Жалпы бағыттық іс-әрекеттерді жүйелі орындау мақсатында Қазақстан Республикасы кәсіпкерлікті мемлекеттік қорғау және қолдаудың 1994-1996жж. арналған бағдарламасы жасалынды. Аталған бағдарламаның басты мақсаты – экономикада жеке меншіктік секторын қалыптастыру және дамыту, кәсіпкерліктің инфрақұрылымын жетілдіру болып табылады. Ел Президентінің «Азаматтар жөніндегі хұқығын қорғау туралы» жарлығының қабылдануы мемлекеттік кәсіпкерлікті дамыту мәселесіне зор маңыз бергенін дәлелдейді. Әр жылдың сәуір айында Алматыда өтетін республика кәсіпкерлерінің жыл сайынғы форумында да осы мәселеге көп көңіл бөлінеді. Мұнда кәсіпкерліктің дамуына баға беру мәселесі қаралып, оның нәтижесінде кәсіпкерлікті дамытудағы кедергілер мен оларды жою бағыттары қарастырылады.

     Әрине, кәсіпкерліктің құқықтық-ұйымдастырушылық негізін құруда әлі де болса шешімін  күткен мәселелер айтарлықтай. Оның үстіне лицензия беруші, тексеруші  органдардың көптігі, кеден және салық заңдарының жетілмегені, кемшіліктер, несие алудың қиындығы, кәсіпкердің  мүддесін қорғайтын органның болмауы, бюрократия кәсіпкерлікті дамытуға елеулі кедергі жасайды. Сондықтан  да экономикада кәсіпкерлік субъектілерінің  сандық үлесі артса да, одан түсетін  салықтық кіріс мөлшері аз. Бюджетке салықтың аз түсуі салық жүйесінің  жетілмегені де әсер етеді. Себебі салықтың жоғары болуынан кәсіпкерлер табыстарын жасырады.

     Кәсіпкерлік қызметті дамыту мақсатында мынадай  іс-шараларды жүзеге асыру қажет:

• мемлекет тарапынан кәсіпкерлікті барынша қолдау;
• мақсатты бюджеттік қаржыландыру саясатын жүргізу;
• жеңілдетілген несие беру саясатын жүргізу;
• кәсіпкерлер құқығын қорғайтын орган жұмысын жандандыру;
• кәсіпкерлік қызметті тіркеуден өткізу кезіндегі қиыншылықтарды жою;
• тексеруші органдар санын қысқарту;
• заңдардың орындалуын қамтамасыз ету, т.б.

     Жоғарыда  аталған факторлар кәсіпкерлік  субъектілерін «көлеңкелі экономикаға», салық төлеуден жалтаруға итермелейді. Қазіргі кезде бизнестегі кризистік  процестер оның жүйесіз және хаостық  түрде құрылғандығымен айқындалады. Бұл жағдайдың басты себебі –  несие алудың жоқтығы ғана емес, сонымен бірге кәсіпкерлікті  қолдаудың мемлекеттік стратегиясының жоқтығы. Бұл шараның көмегімен  шағын және орта кәсіпкерлік нарықта  өз арнасын, жаңа нарықтарды, жаңа тауар  түрлерін алады, сонымен қатар экономикада  бәсекені жақсартады.

     Нарықтық  экономика жағдайында кәсіпкерлік  – шаруашылық қызметінің маңызды  түрі. Оның рөлін Адам Смит былай  деп бағаланған болатын: «Кәсіпкер өз мүддесін өзі үшін ұтымдылық жағдайды көздейді дей тұрғанмен, ол қоғам мүддесіне де қызмет етеді». Қазіргі экономика кәсіпкерлікті шаруашылықты ұйымдастырудың түрі ретінде анықтайды. Кәсіпкерлердің экономиканы өрлетуге қосар үлесі өте зор.

       Кейбір жағдайларда тіпті азық-түлік  тауарларының дәмі өзгертіледі.  Осындай жағдай «Данкин Донтус»  компаниясына тән. Ол өзі шығарып  отырған печеньесінің дәмін Бразилияға  апарғанда, сол жердің ұнататын  дәміне сәйкес етіп өзгертті. Бейімделу стратегиясының классикалық  жағдайына «Боинг» компаниясының  іс-әрекетін жатқызуға болады. Өйткені  ол Африка рыногына ену кезеңінде  Африкада ұшақ ұшатын жолдарының  өте қысқа және жұмсақ екенін  анықтады.

     Сондықтан «Боинг» конструкторлары «Боинг 737» ұшағының қанаттарын кішірейтіп, шассиларын жұмсақ етіп ауыстырып, аталған  ұшақ үлгісінің сату көлемін ұлғайтты. Бұл үлгі АҚШ-та тіптен сатылмайтын, себебі Макдонелл-Дуглас компаниясының  бәсекелестігіне төтеп бере алмайтын.

     Дамымайтын  стратегияда фирма дамып келе жатқан елдерге күрделі емес, сапасы төмен немесе моральді ескірген тауарларды сатуға ұмтылады. Бұған мысал ретінде, дамушы елдерге механикалық касса, табуляторлар, электрлік емес комбайндар, автомобильдердің ескірген маркілерін сатуды айтуға болады.

       Ал дамитын стратегияда фирма  халықаралық рынокқа жаңа тауарлар  шығаруға ұмтылады. Бұл жоспар  өте қауіпті, басқа стратегияларға  қарағанда үлкен капитал салымын  қажет етеді. 

     Сонымен қатар бұл стратегия  сәтті  болған жағдайда үлкен әлемдік атаққа, пайдаға иелендіргізеді. Бұған мысал  ретінде жуатын компоненттері американдық  стандартқа сай келмейтін, Еуропаға арналған жаңа кір жуатын ұнтақ шығарған «Проктер энд Гембл» компаниясын  айтуымызға болады.

     Осы стратегия сәтті жұмысының нәтижесінде  жаңа кір жуатын «Ариэль» ұнтағы Еуропада ең көп сатылатын жуушы құрал  болып табылады. Біздің Қазақстанда  да кең таралған.

     Нарықтың  дамуы мен қызмет істеуінің басты  шарты бола отырып, бәсекелестік елдің  өркениеттілік дәрежесімен белгіленеді. Бүгінде Қазақстан ұмтылып отырған  дамыған өркениетті нарық мына төмендегідей сипаттарға ие болуы керек:

     - өзара әрекеттесуші құрамдас элементтері – сұраныс, ұсыныс және баға болып табылатын өзін-өзі «автоматты» түрде бейімдейтін механизм. Көптеген елдерде бағалар қандай да болсын реттеліп отырылады, дегенмен нарықтық экономикадағы баға белгілеу еркіндігі қажетті шарт болып табылады. Басқаша болған жағдайда, өзін-өзі реттеу механизмі әрекет етуін тоқтатады және ұлттық экономиканың теңгерімділігі бұзылып, тиімділігі төмендейді;

     - өзара әрекеттесуші тауарлар, қызметтер,  капиталдар, бағалы қағаздар, жұмыс күші және тағы басқа нарықтар жүйесінің болуы, яғни нарықтық қатынастардың экономикалық іс-әрекеттегі кең спекторға таралуы;

     - құрамына банктер, сақтандыру және несие мекемелері, биржалар (ауарлық, қор, валюталық, жылжымайтын мүлік саудасы бойынша), көтерме сауда кәсіпорындары мен жүйелері, әртүрлі дүкендер және тағы  басқа кіретін қалыптастырылған және нарық инфрақұрылымның жүйесі;

     - нарықта ұсынылатын тауарлардың негізгі массасы оларға деген сұраныс көлемінен тұрақты артық болуы керек, яғни нарықта ұсынылатын тауарлардың (қызметтердің) тұтынушылық құндылығы деңгейін өндіруші емес сатып алушы анықтайтын – «сатып алушы нарығының» болуы;

     -нарықты  «қалыпты» бәсекелестіктің, яғни  тұтынушылар үшін өндірушілер  арасындағы бәсекелестіктің болуы.  Тапшылықты нарық («сатып алушы  нарығы») жағдайында бағалардың  өсуіне алып келетін, сондай-ақ  өндірушілерді өнімдерінің сапасын  арттыру, жетілдіру және өндіріс  шығындарын төмендету қажеттілігінен  босататын сатып алушылар арасындағы  тауар үшін бәсекелестік туындайды;

     - сатып алушылардың (тұтынушылардың) сатушыларды (өндірушулерді) еркін таңдауы, яғни еркін нарықтық іс-әрекеттің болуы.

     Қазіргі уақытта Қазақстандық кәсіпкерлік  біршама қиыншылықтарды бастан кешіріп  отырса да, өзінің негізін әлдеқашан  құрып болған. Ол заңмен қорғалады  және әрқашан дамып отырады. Қазіргі  уақытта бұл тақырыптың өзектілігіне ешкім күмәнданбайды, себебі кәсіпкерлік  іс-әрекетсіз нарықтықтік экономика  болмайды. Ол әлі де даму барысында  болса да, бизнестің қоғамдық өндірістің негзігі саласы болатындығына ешкімнің күманы жоқ. Бизнеске деген қызығушылық  өсіп келеді. Біздің көзімізше қоғамның жаңа экономикалық негізі құрылып жатыр, өзінің ісін ашуға ниеттенген адамдар  шығып жатыр. Бұл адамдар жаңа қоғамның шарттарына бейімделіп емес, өзінің идеяларын іске асырып, өздерін  еркін еңбек іс-әрекетінде көрсетіп өмір сүреді. Мұның негізгі себебі қоғамның және халық шаруашылығының демокртиялануы болып табылады. Нарықтықтық  экономикаға өту үшін өндіріс  құрылымын түбегейлі түрде өзгерту  қажет. Өзгерістер монополияны жеңіп, конкуренцияның пайда болуына жол  ашады.Біз әлемдік тәжірибені негізге  ала отырып бұл мәселені түрлі  меншіктің түрлі формалары негзінде құрылған кәсіпкерліксіз шешу мүмкін еместігін айта аламыз. Қазіргі уақытта  кәсіпкерліктің өндірістің, нарықтыңтің  дамуына, яғни бүкіл қоғамға әсерін тигізетінін көптеген адамдар түсінді. Мемлекет кәсіпкерлердің арқасында, ал кәсіпкерлер өз мемлекетінің қолдауының арқасында дамып, гүлденеді. Рим  құқығында «кәсіпкерлік» ұғымы  коммерциялық іс-әрекет, іс ретінде  қарастырылды. Кәсіпкер ретінде қоғамдық құрылысты дамытатын арендатор  деп есептелінді. Орта ғасырларда «кәсіпкер» ұғымы бірнеше мағынаны берді. Біреулер, сыртқы саудамен айналысатын адамдарды  сөйтіп атайды.

Қорытынды

     Жоғарыда  келтірілген талдау көрсетіп отырғандай Қазақстандағы және жеке кәсіпорындардағы экономикалық белсенділіктің жоғары болмауы  отандық өндірістің бәсеке қабілеттілігінің төмендігімен сипатталады. Еліміздегі кәсіпкерлердің бәсеке қабілеттілігін жоғарлытып олардың әлемдік нарықта  өз нишаларын иеленулері үшін оларға жоғары технологиялар, қаржыландыру көздері, кадрлардың біліктілігі және мемлекет тарапынан жасалатын көмектер қажет. Шағын және орта бизнес субъектілері үшін «арнаулы салық режимдері» жасалып, яғни оларға салық салудың жеңілдетілген  түрінің жасалуы нәтижесінде  шағын кәсіпорындар капитал айналымдарын өсіруде.

     Кәсіпорын бәсеке қабілетті тауар өндіріп  халықаралық стандартқа сай өнім шығаруы үшін, оның имиджі қалыптасуы керек. Имидж дегеніміз – кәсіпорын, оның  қызметі, өндіретін тауарының  жиынтығы туралы адамдардың ойында қалыптасқан кескін.

     Мемлекеттік, өндірістік кәсіпорындардың бәсеке қабілеттілігін жоғарлатуға бағытталған  өндірістік даму саясаты екі маңызды  мәселелерді шешуді қамтамасыз етуі керек: басқарудың тиімділігін және сапасын жоғарлату мақсатында кәсіпорынды  қайта реформалау, отандық тауар  өндірушілердің дамуын  ынталандыратын, реттейтін мемлекеттік шараларды  жасау.

     Биылғы  жылы Елбасы Н. Назарбаев Қазақстан  халқына жолдауында және 2015 – жылға  дейінгі дамудың индустриялды –  инновациялық бағдарламасында еліміздің  негізгі бәсеке қабілеттілігін жоғарлату  керек деген салаларын көрсеткен, яғни ол жеті кластер бойынша дамудың  шикізат өндіруші сатысынан өңдеп  шығарушы  деңгейіне жоғарылауды басшылыққа алу. 

     Осы айтылған мәселелердің бәрі шешілген жағдайда біз 2030 – жылға дейін  дамыған елдердің қатарына қосылып, Орта Азия барысына айналып ата –  бабамыз қасықтай каны қалғанша күресіп, бізге қалдырған жерді әлемге әйгілі паш етеміз деп ойлаймын.

     Қолданылған әдебиеттер

     1 Аграрлық нарық проблемалары: №1-3 2003.-113-116б

     2 ӘбдікерімовГ.И. Кәсіпорын экономикасы: оқу құралы.- Алматы: 2008.-189б

     3 Бисенғазиев М.Б., Хамитов А.Ш. Кәсіпкерлік негіздері: Орал: 2001.-56б

     4Бюллетень нормативных провавых актов: №8, 2000.- 94-99с