Кәсіпкерлік бақылау

     Тұтыну  тауарлары мен қызметтері нарығының  жай-күйін талдау олардың кейбіреулерінде  «сатып алушы нарығы» жағдайлары қалыптаса бастағанын көрсетті.

     Маркетинг үшін қолайлы шарттар тек дамыған  бәсекелестік қатынастар жағдайында ғана принциптері іске асатын, кемеліне келген бәсекелестік кезінде жасалады. Монополия маркетингтің нарықтық мүмкіндіктерін біршама төмендетеді. Қазақстанда  бәсекелестік ортаны құру жөнінде жасалған мемлекеттік шараларға кәсіпкерлікті  дамыту және қолдау, кәсіпорындарды қайта  мамандандыру және  диверсификациялау, шағын және орта кәсіпорындар құру жатады. Бірақ Қазақстанда көптеген өндірістік және тұтыну тауарлары бойынша құрылған нарықтар олигополистік болып табылады.

     Экономиканы басқару жүйесінің демократияландырылуы, шетелдік инвестицияларды үйіру, қызмет көрсету саласының белсенді дамуы  және басқадай нарықтық өзгерістер маркетинг  дамуының алғы шарттары болды. Әйтсе  де, Қазақстанда кәсіпкерлердің нарықтағы  еркін іс-әрекеттерін қарастыратын нағыз бабындағы нарықтық қатынастар, несие алу мүмкіндігі, қор нарығы, лизинг, тауар биржалары, нарық инфрақұрылымы  әлі де болса қалыптаспаған.

     Қазақстандағы маркетингтің қалыптасу үдерісін сипаттай келе, оның өндірісті жоспарлау, сұранысты  зерттеу және болжау сияқты элементтері  әкімшілдік-жоспарлы экономикада да қолданылғанын атап өту керек. Маркетингке  деген ынта-ықылас 70-жылдары пайда  болды, алғашында оның қағидалары кәсіпорындардың сыртқы экономикалық қызметінде пайдаланылды, ол отандық өнімнің шетелдік нарықтарға шығуына жол ашты.

     Маркетингтің  негізі 1976 жылдан бастап басқару тұжырымдамасы  және ғылымдағы бағыт болып, тұтынушы талаптарын ескере отырып, өнімді өндірудің  әдістемелік тәсілі ретінде КСРО-да, кейіннен Ресейде қаланды.  
90-жылдардың басында, көптеген Ресей кәсіпорындарында және коммерциялық ұйымдарында маркетинг бөлімдері құрылды, осы кезеңде маркетингтің мәскеулік мектебі қалыптаса бастады.

     Қазақстанда маркетинг ғылым бағыты, шаруашылық қызмет аумағы және өндірістік-өткізу қызметін басқару жүйесі ретінде  республиканың нарықтық қатынастарға өтуінен бастап қалыптасты. 1991 жылдан бастап кәсіпорындар мен ұйымдарда маркетинг бөлімдері ашылды, оған маркетолог мамандардың қызметі енгізіле бастады. Республика Президенті Н. Назарбаев 1994 жылы «Бүгінде басшылыққа кәсіпорынды ұтымды жұмысқа алып шығатын бағдарламасы бар, маркетингті және өндірісті жаңғыртып, жетілдіруге қаржы табу жолын білетін адамдар келуі тиіс» деп атап өтті.

     Маркетинг бәсекелік күрестің тиімді құралы болып  табылады, сондықтан отандық экономикада  ол неғұрлым бәсекеге қабілеті күшті  салаларда дами бастады. Маркетингтің қағидалары мен элементтері алғашында  коммерциялық құрылымдарға, сауда орындарына, ауыл шаруашылығында, қаржылық-банктік  жүйеде, ал кейінірек – өнеркәсіптік кәсіпорындарға, қызмет көрсету саласына, ең соңғы кезекте коммерциялық емес қызметке енгізіліп, дамыды.

     Қазіргі жағдайда көптеген ірі және орта кәсіпорындарда, сондай-ақ банктерде маркетинг қызметі, ал олардың кейбіреуінде департаменттер іс-әрекет етеді. Бұлардағы маркетинг бөлімдерін ұйымдастырудың нақты схемалары мен түрлері әр түрлі болуы мүмкін, бірақ олар: нарықты маркетингтік зерттеу, сұраныс жағдайын, тауарлық, өткізу, баға және коммуникацияны ұйымдастыру сияқты жалпы міндеттерге негізделеді.

     Маркетингтік  бөлімдердің қызметі кәсіпорынның негізгі мақсаттарын жүзеге асыруға  және бәсекелестік жағдайда оның тиімді қызмет етуіне әсер етеді.

     Олардың көпшілігінің маркетинг қызметі  құрылымдары кезінде директивті (жоғарғылардың төмендегілерге басшылық нұсқауы) түрде қалыптасса, қазіргі  кезде нарық талаптарына сай  түзетілуде. 2003 жылы маркетингтік тәжірибені байыту мақсатында Алматы ауыр машина жасау зауыты, «PetroKazakhstan», «Беккер  және К^о» және басқа да Қазақстанның ірі және орта кәсіпорындарының маркетинг жөніндегі директорлары мен жетекшілерінен пікір сұрау жүргізілгенде, олардың 87%-ында маркетинг бөлімдері бар екендігін, ал респонденттердің 13%-ында ондай бөлімдердің әлі күнге дейін құрылмағандығын көрсетті.

     Респонденттердің  көбі мұндай бөлімдер 1996–1997 жылдары  құрылғанын айтты. Бұл қазіргі кезде  Қазақстанда шетелдік компаниялар  қызмет ете бастауымен, біріккен кәсіпорындардың  құрылуымен, жаңа отандық фирмалардың  ашылуымен, тұтыну нарығында бәсекеге қабілеттіліктің шиеленісе түсуімен түсіндіріледі, осының бәрі маркетинг құралын пайдалануды талап етті.

     Нарықтық  зерттеулер, нарық коньюнктурасын болжау, маркетингтік баға саясатын жасау, тауар  өткізуді ынталандыру, жарнамалау және т.б. кіретін маркетинг бөлімінің  басқару құрылымының қарқынды түрде қалыптасуы 1996-1997 жылдары болды.

     Қазақстан экономикасындағы маркетингті қолдану  саласының өсу қарқынын талдау шартты түрде екіге бөлуге болатын кезеңдерді анықтауға мүмкіндік берді 

      

 

       2.2 «Алматы нан» АҚ-ң бәсеке қабілеттігін талдау

 

     Өнімнің бәсекеге қабілеттігін талдау оның тартымдылық  қасиеттері деңгейін анықтау салыстырмалы түрде балдық жүйемен жүргізіледі.

     Кесте 3- Кәсіпорындар өнімдерінің бәсеке қабілеттілігін бағалау

 
 

     Кестедегі мәліметтерден байқағанымыздай, өнімнің  тартымдылық қасиеттері бойынша  «Нәзік» және «Дастархан» кәсіпорындарының өнімдері тұтынушылар тарапынан  жоғары бағаға ие болды. Олардың тұтыну нарығындағы танымалдылығы және тұтынушылардың талғамдарынан шығуы  бәсекелес өнімдерден ерекшеленуі  алып келді.

     Ал  «Алматы нан» және «Ақсай нан» кәсіпорындары  көбінесе жергілікті нарыққа ғана белгілі  болып, еліміздің басқа өңірлерінде  тұтынушылар тарапынан сұраныстары  төмен күйінде қалып қоюда.

     Еліміздің ішкі нарығына ұсынылған отандық  нан өнімдері бәсекелік қабілет  деңгейлерін бағалау нәтижелері сапа және тартымдылық көрсеткіштерінің өнімнің бағасына шаққандағы құндылығын анықтап берді.

     Өнімнің бәсекелік қабілет деңгейі неғұрлым 1-ге жақын болған сайын, оның бәсекелік  қабілеті ұқсас өнімдермен салыстырғанда  жоғары екендігін көрсетеді.

     Бәсекелік қабілеттің барлық көрсеткіштерінен бірінші  орынға ие болған «Нәзік» кәсіпорны, ал «Алматы нан» кәсіпорны біздің зерттеуіміз бойынша ішкі нарықта  бәсекелік қабілеті орташа  болып  есептеледі (бәсекелік қабілет деңгейі 0.48).

     «Алматы нан» АҚ нарықтағы бәсекелестері  «Нәзік» пен «Дастархан» фирмалары. «Алматы нан» АҚ өнімі осы фирмалардан  еш артта қалмайды, әсіресе баға, сапа қатынасында. Берілген фирма  өнімнің  сапасы бәсекелестермен бір деңгейде, ал бағасы төмен.

     Нарықтық  экономикаға өтумен бірге кәсіпорындар үшін өзіндік құнның маңызы біраз  артты, өйткені ол тікелей өнімнің  рентабелділігі мен бәсеке қабілеттілігіне  және кәсіпорынның алатын пайдасына  әсер етеді. Өнімнің өзіндік құнын  талдау белгілі бір өнім өндірісіне кеткен шығындарды азайту жолдарын бағалау  мен кәсіпорын жұмысының кемшіліктері мен артықшылықтарын анықтауға  мүмкіндік береді.

     Кәсіпкерлік – адам қызметінің ерекше саласы және ол еңбектің басқа түрлерінен оқшауланып тұрады. Бұған кезінде атақты неміс экономисі Гарвард университетінің профессоры – Йозеф Алоиз Шумпетер (1883-1950ж) мән берді. Оның айтқан мынадай сөзі бар еді: «Кәсіпкер болу – басқаның істегенің істемеу». Екінші жағынан кәсіпкерлер – алдымен кәсіпкерлік жұмысты ұйымдастырушылар. Ол туралы француз экономисі Жан Батист Сэй (1767-1832ж) былай деген: «Кәсіпкер – адамдарды өндірістік шеңбер ауқымында ұйымдастыратын адам». Экономикалық әдебиеттерде кәсіпкерлік пен бизнес ұғымдарын балама үрінде қарастыру жиі кездеседі. 

     Бизнес  пен кәсіпкерлік жақын ұғымдар  болғанымен, оларды бір бірімен баламалап,теңестіріпқарауғаолмайды.  Бизнес – табыс әкелетін кез келген қызметтің түрі.Ал кәсіпкерлік (предпринимательство) – новаторлық іс. Нағыз кәсіпкер ол - өнертапқыш. Сондықтан да бизнеспен айналысатын адамдар ешуақытта кәсіпкер бола алмайды. 

     Экономикалық  ғылымда «кәсіпкерлік қабілеттілік»  деген ұғым бар. Кәсіпкерлік қабілеттілік дегеніміз – адамның бизнесте жаңалықты аша білу қабілеттілігі, бірақ бизнеске қатысатындардың барлығының қолынан келе бермейді. Басқа жұрт қалғып, қыдырып, той-думан жасағанда, барлық күш қуатын барынша жұмысқа жұмсап, новаторлықпен, мақсаттылықпен, коммуникабельділікпен, яғни адамдармен тез арада байланыс жасау қабіліттілігі, олармен өзара жақсы қатынастар құра білу, бәсекелестеріне қарағанда айналасына басқаша көз қараспен қарауда оқшауланып тұрады. Бизнесмендердің ішінен мұндай қабілеттілікпен оқшауланатындар жиі кездесе қоймайды.

     Демек, бизнес – бұл табыс әкелетін адамның  экономикалық қызметі. Кәсіпкерлік – бұл да адмның экономикалық қызметі, бірақ бұл қызметті жаңа ізденіске бағыттайды және осы жаңалықты жүзеге асыру үшін тәуекелге бас ұрады. 

     Кәсіпкерлік бизнес саласында жүзеге асады, сондықтан  да экономикалық әдебиеттерде олар үнемі  пара-пар ұғым ретінде қарастырылады. Ал егер бизнестің новаторлық жағын  қарастыратын болсақ, онда кәсіпкерлік  қызмет термині қолданылады. 

     Қазақстан Республикасы Президентінің «Шаруашылық  серіктестігі жайлы» және «Мемлекеттік кәсіпорын туралы» Жарлығына  сай кәсіпкерлік қызмет шаруашылық серіктестігінің түріне қарай жеке және ұйымдық болуы мүмкін:

     - жай, ол бірлескен қызмет шартына негізделеді;

     - толық, барлық мүлікке ынтымақтастық жауапкершілік жүктеледі;

     -жауапкершілігі  шектелген, салынған салым құны  шеңберінің жауапкершілігі жүктеледі;

     - коммандитті, аралас жауапкершілік (біреудің толық мүлкімен және біреудің салынған салымымен);

     - қосымша жауапкершілікпен, өзінің  салымдарымен және оған жататын  мүлікпен қосымша жауапкершілік мойнына алынады;

     - өндіріс және тұтыну кооперативтері;

     - консорциумдар;

     - акционерлік қоғамдар.

     Мемлекеттік және қазыналық кәсіпорындар. Біріншісі, шаруашылықты жүргізу құқығына негізделсе, екіншісі – оперативті басқару құқығына негізделген. Шын мәнінде, мұнда шаруашылық есептің екі түрі қолданылады: таза мемлекеттік – толық шаруашылық есеп, қазыналық – толық емес шаруашылық есеп. 

     Кәсіпорын (фирма) кәсіпкерлік қызмет өндірістік звеносының негізі болып табылады. Осы жерден бастап және ары қарай «кәсіпорын» мен «фирма» ұғымдарын баламалап қараймыз. Рас, олардың бір-бірінен өзара айырмашылығы бар: «фирма» термині жиынтық ұғым, оған бір немесе бірнеше кәсіпорын мен өндіріс енуі мүмкін. Әдетте, кәсіпорынға бір жақты, бір өнімді өндіретін процесті жатқызамыз. Қазіргі жаңа жағдайда нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпорын өзінің өндірістік қызметінде толық өз бетінше еркіндігін алуда: ол барлық халық шаруашылығы кешенінен техникалық, ұйымдық, экономикалық және құқықтық тұрғыдан дараланған