j = 1,…, n – өнім түрлері;

     L_i – өнімнің қалған параметрлерімен салыстыру бойынша маңыздылық  коэффициенті; 

     P_ij – конкурентоспособное значение для j- өнімі үшін i- параметрі бәсеке қабілеттілігінің мәні;

     P_in – көрініс қажеттіліктерін толық қанағаттандыруға мүмкіндік беретін i- параметрінің күтілетін мәні ;

      , егер P_ij параметрі мәнінің жоғарылауы өнімнің бәсеке қабілеттілігінің жоғарылауына әсер етеді;

      , егер P_ij параметрі мәнінің жоғарылауы өнімнің бәсеке қабілеттілігінің төмендеуіне әсер етеді (мысалы: габарит, баға, салмақ т.б.)

     Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін бағалау 3 кезеңде  жүгізіледі.

       Бірінші кезеңде оның   параметрлері    белгіленеді   және   олардың    маңызы анықталады. Осылай, кондитерлік  өнімнің бәсекеге қабілеттілігін  бағалау үшін сарапшыларға оның  органолептикалық, «дәмдік сапасы»,  өнім қауіпсіздігі, бағасы, орауы  және өндіруші имиджі деген  көрсеткіштерінің маңызы бағалауға  ұсынылады. 

     Бұл көрсеткіштер 1-ден  5-ке дейін аралықтағы олардың маңыздылығын атқаратын шкаламен бағаланады. Көрсеткіштерді таңдау тұтынушы мүддесі арқылы түсіндіріледі. Бұйым қауіпсіздігі сапа сертификаттарымен бекітілген дәрігерлік-биологиялық талаптарға, шикізат пен тамақ өнімдері сапасының санитарлық нормаларына сай келетін сертификаттарымен анықталады. Мемлекеттік стандарт органдары тағам бұйымдарының сапасын бағалау кезінде оргонолептикалық көрсеткіштерді (формасы, түсі және сыртқы түрі, құрылымы және консистенциясы, дәмі және иісі) қолданады. Зерттеудің екінші кезеңінде тұтынушылардан пікір сұрау жүргізіледі.

     Үшінші  кезеңде сұраныс нәтижесі талданып, өнім бәсекеге қабілеттілігі бағаланады. Әр параметр бойынша бәсекеге қабілеттілік коэффиценті есептелінеді.

     Кесте-2 бәсекеге қабілеттілік параметрлері маңыздылығының сарапталған бағасы

 
 
 

     Акционерлік қоғам «Алматы нан» кәсіпорынның технико-экономикалық жағдайына талдау жасау кезінде өнімді өткізуден  түскен табыс 2004 жылға қарағанда, 2005 жылы 373923,4 теңге болып,  43009,9 теңгеге  артты. Әрине өнімді өткізу ол кәсіпорынның шығарылған өнімнің ең соңғы бөлімі деп айтсақ болады және ол кәсіорын үшін өте маңызды. Бұл өткізу жұмысының  әсері оның цехтарынан түскен табыстарын талдауда және ол басқа да қаржы  көрсеткіштерінде байқалады.

     Өткізілген  өнімнің өзіндік құны. Бұл кәсіпорын  жұмысының қалай жүріп жатқанын сипаттайтын көрсеткіш, яғни бұдан  кәсіпорынның қаржылық жұмысы, өндіріс  жұмысының кеңдігі, шаруашылық субъектілерінің  қаржылық деңгейін көруге болады. Жалпы  алғанда өнімнің өзіндік құны 2005 жылы, 2004 жылға қарағанда 36909 теңгеге  жоғарылады.

     Жалпы табыс. Жалпы табыстың сомасы 2004 жылы 2005 жыл мен салыстырғанда 1100,9 теңгеге  өскен.

     Кезең шығындары. Бұл көрсеткіш жалпы  шығындар өнімді өткізуге кеткен шығындар, курстың ерекше шығындары кіреді. Осылардың қосындысы кезең шығындарын береді және 2004 жылмен салыстырғанда 2005 жылы 869 теңгеге төмендеген.

     Таза  табыс. Бұл көрсеткішті есептеу  үшін таза табыс сомасына, жиынтық  табыс, салық, табыс салығы кіреді. Ол 2005 жылы 91 теңгеге ғана артқан.

     Салық салғанға дейінгі жиынтық табыс 2005 жылы 2004 жылмен салыстырғанда 1566,9 теңгеге  өскен болатын.

     Сату  рентабелділігі. 2005 жылы бұл көрсеткіш 0,2-ге төмендеген. Бір жұмысшының еңбек өнімділігі. Бұл көрсеткіш кәсіпорын қызметінің нәтижелілігін көрсететін маңызды көрсеткіш.   Бұл көрсеткіш бір адамның орташа жылдық өнім өндіру көлемін көрсетеді. 2005 жылғы кәсіпорындағы еңбек өнімділігі 172,7 теңгеге немесе 110,1 % - ке өскен.

     Өндірістегі негізгі қорлардың орташа жылдық құны.  Бұл көрсеткіш кәсіпорынның орналасқан жері, мекемесі, тасымалдайтын  транспорты мен құрал – жабдықтары жатады. Бұлардың қосындысы негізгі  құралдардың орташа жылдық құнын  құрайды. Ол  2005 жылы 2004 жылға қарағанда 10685 теңгеге өскен.

       Өндіріс рентабельділігі. Бұл  көрметкіш кәсіпорын өндірісінің  нәтижелілігін есептеуде қолданылады.  Ол өндірістегі бір теңгеден  алынған пайданы көрсетеді. Өндіріс  рентабельділігі, яғни пайдалылығы  6,6 теңгеге кеміген. 

       Қор сыйымдылығы. Бұл көрсеткіш қор қайтарымдылығына кері көрсеткіш болып табылады. Оның қасиеті сонда, оның алымын бірнеше бөлек цех және құрал – жабдықтарды топтарға бөліп тастауға болады. Бұл техникалық өндірістік учаскелеріне деген жерін, қор пайдаланудағы жалпы көрсеткішін анықтауға мүмкіншілік береді. Бұл көрсеткіш былай есептеледі. (Қор сиымдылығы = негізгі қордың орт. жыл. құны/өнімді өткізгеннен түскен түсім).

     Қор қайтарымдылығы. Негізгі өндірістік қорларды пайдаланудағы жалпы көрсеткіш  ретінде, кәсіпорынның қайтарым нәтижелілігін  көрсетеді. Бұл көрсеткіш 2005 жылы  110,8 % жоғарылаған, бұның неғұрлым жоғары болғаны жақсы. Есептеу формулалары:

     (Қ.Қ. = өткізілген өнімнен түскен түсім/  НҚ орт.жылдық құны)

     Жалпы кәсіпорынның қаржылық – экономикалық жағдайы тұрақты. Бірақ техника  мен технологияны жақсартуға дейін  өнімнің өзіндік құны қымбатқа түсетін. Жыл сайын модернизация жұмыстарының нәтижесінде және қаржылай қолдаудың  нәтижесінде инновацияландыру процесі  негізінде экономикалық өсуге және бәсекелестіктігі жоғары кәсіпорын  болуға жағдайлар бар.

     2 Қазақстан Республикасында бәсекелік ортаның дамуы және оның ұлттық экономика үшін маңызы

     2.1 «Алматы нан» АҚ-ң сипаттау   және  бағалау

 

       «Алматы нан» кәсіпорны 1976 жылы  Қазақ ССР Министрлері Кеңесінің  жарлығымен құрылды. Қазіргі кезеңде  кәсіпорын әртүрлі тоқаш-кондитер  өнімдерін шығарумен айналысады. Берілген өнімдердің ассортименті  өте кең және әр алуан, атап  өтер болсақ олар келесідей:

     - иленген және кебексіз ұннан қара бидай наны

     - жоғарғы ұннан тоқаш өнімдері

     - тәтті нан, тоқаш бұйымдары

     - бәліш, самса, бауырсақ

     - печенье

     - торот пен пирожный

     - кекс, орамалар

     - шығыс тәтті тағамдары

     - вафли, вафли торттары

       Аталған өнім топтарының бір-біріне  ұн сортымен, дайындау әдісімен, пішінімен, салмағы мен пісіру  қалыбымен ерекшеленетін жүздеген  түрлері бар. Белгілі уақыт  кезеңінен кейін аспаздардың  жаңа өнімдер ойлап табуына  байланысты ассортимент біртіндеп  өзгереді немесе көбейеді.

       Қазіргі кәсіпорында өндірісті  ұйымдастырудың маңызды формалары  олардың мамандануы мен қатынас  жасау болып табылады. Тарихи  бұл формалар, әрбір өнімнің, оның  бөлігінің өндірісіне маманданатын, өнеркәсіптің дербес салаларының  көбеюіне әкелетін, қоғамдық еңбек  бөлінісі нәтижесінде дамыды.

     Осылайша, мамандану деп - әрбір сала мен  кәсіпорында дайындалатын өнімнің  технологиялық біртектілігінің  күшеюімен сипатталатын өндірісті  ұйымдастыру формасын түсінуге болады. «Алматы нан» АҚ дайын өнім шығаруға маманданады.

     «Алматы нан» кәсіпорнының өндірістік құрылымы мынандай 4 топқа бөлінеді: кондитерлі, тоқаш, вафли, қаттама тоқаш өнімдері, кепкен нан цехтары кіретін негізгі  өндіріс, бухгалтерия, өндірістік зертхана, механикалық цех, электр қызметі, құрылыс  цехы, санитарлық қызмет, жабдықтау  қызметі мен өткізу қызметтері бағынатын  көмекші өндіріс. Өндірістік бөлімшелер тікелей өнім дайындау үлгісі жүретін (цехтар, телімдер, сонымен бірге  қойма, зертхана, шеберхана, энергетикалық  шаруашылық және т.б.), олардың саны мен құрамы кәсіпорынның өндірістік құрылымын бейнелейді.

       Кәсіпорынның өндірістік құрылымы  тұрақты емес. Жаңа техника мен технологияны ендіру нәтижесінде өзгерістер болады.

     Кәсіпорын жұмысының тиімділігі барлық өндіріс  телімдері мен басқа да бөлімшелерінің өзара әрекеттесуінің айқын ұйымдастырылуына тікелей байланысты. Өзара әрекеттесуді ұйымдастыратын басқару аппараты. Басқару аппаратына инженер-техника жұмысшылары мен зауытты, өндірістік бірліктерді, цехтарды және басқа да бөлімшелер қызметкерлері кіреді.

         Кәсіпорынның тиімді жұмысы барлық  өндіріс телімдері мен басқа  да кәсіпорын бөлімшелерінің  өзара әрекеттесуін қатаң ұйымдастыруға  тікелей байланысты. Осы өзара  әрекеттесуді ұйымдастыруды басқару  аппараты жүзеге асырады.

     Ұйымдастырушылық  құрылымының басында басқарушы  мен оның тікелей жетекшілігіндегі вице-президент, ал оған бухгалтерия  мен өндірісбойынша экономист, техникалық қызметі, энергетикалық қызметі, өндірістік зертхананы, санитарлық қызметі, негізгі  өндіріспен құрылымын телімін бақылайтын бас инженер, сонымен бірге күзет  қызметі, өткізу қызметі мен жабдықтау  қызметі бағынады.

     «Алматы нан» АҚ қазіреі кезде өткізу нарығы 357 сауда және саудалық емес пунктерден тұрады. Оған Алматы, Алматы облысының  әртүрлі ірі және шағын дүкендері, түрлі асханалар, оқу орындары мен 5 тапсырыс қабылдайтын және дайын  өнім сататын фирма дүкені кіреді.

       Нарықтық қатынастардың дамуына орай, экономикалық субъектілердің қызметін басқарудың нарықтық тұжырымдамасы ретінде маркетингті қолданудың объективтік қажеттілігі туындады. Маркетинг қағидаларын терең пайдалану үшін, оның теориясы мен әлемдік маркетинг тәжірибесін біліп, Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық, ұлттық, аймақтық және тарихи ерекшеліктерін ескеру қажет.

     Әкімшілдік-жоспарлы экономика кезеңінде отандық  ғалымдар маркетингті өнімді мөлшерден  көп өндіріп, оны өткізумен ғана айналысатын капиталистік қоғамға  ғана тән экономикалық категория  ретінде қарастырған.

     Маркетинг қағидаларын елемеу, көптеген өнімнің  өткізу нарықтарының болмауы, тұтынушылардың төлем қабілеттілігінің төмендігі  өнеркәсіптік кәсіпорындардың қоймаларында дайын өнімнің ірі қорларының жинақталуына әкелді. Мұндай экономикалық жағдай өтпелі экономиканың дамуының алғашқы кезеңіне тән. Егер 1998 жылдың 1 қаңтарында ҚР Статистика агенттігінің мәліметтері бойынша республикамыздың өндіруші кәсіпорындарында дайын өнім қорлары 10 млрд теңгеден астам болса, ал 2000 жылдың 1 қаңтарында – 5 млрд теңгеге  дейін төмендеді. Мұндай жағдайдың  басты себептерінің бірі – кәсіпорындардың  тұтынушылардың сұранысына маркетингтік зерттеулер жүргізбеуі болып табылады.

     Қазақстан экономикасында маркетингті қолданудың ерекшеліктері мен серпіні көбіне өтпелі кезең жағдайына орай анықталды.

     Қазақстанда жоспарлы-директивті байланыстың үзілуі өтпелі кезең қиыншылықтарын арттырды және экономикалық субъектілерге күрделі  проблемаларды тудырды. Өтпелі кезең  ерекшеліктері отандық маркетингтің қалыптасу және даму үдерісіне ықпалын  тигізіп, оның экономикасының әр түрлі  саласында қалыптасу өзгешелігін  анықтады. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, маркетинг белгілі бір жағдайда, яғни «сатып алушы нарығы» жағдайында, бәсекелестік дамығанда және нағыз  бабындағы нарықтық қатынастар бар болғанда қолданылуы мүмкін. АҚШ-та маркетинг даму шартына қатысты әр түрлі көзқарасты ұстанатын тұтас мектептер бар. Мәселен, Гарвард университетінің профессоры Т. Левитт ұсынған американдық маркетинг мектебі нарықта бәсекелестік болмаған күннің өзінде маркетинг өз әрекетін тоқтатпайды деп есептейді. Кентукки штатындағы Экономика университетінің профессоры Скиннер басқарған маркетинг мектебінің топшылауынша, маркетинг тек «сатып алушы нарығы» және дамыған бәсекелестер жағдайында ғана орын алады.

     Маркетинг дамуының маңызды факторы – нарық  шартын сатып алушы белгілеп, билік  жүргізетіндей, ұсыныс сұраныстан жоғары болатындай жағдай жасау.

     1994 жылға дейін Қазақстанға тауарлық  ассортименті шектелген және  тапшылық орын алған «сатушы  нарығы» жағдайы тән еді. Кейіннен  ұсыныстың сұраныстан артуы мен  кейбір нарықтардың тауарларға  толығуына орай «сатып алушы  нарығы» қалыптаса бастады, бұл  негізінен бағасы әлемдік бағадан  әлдеқайда жоғары отандық тауарлардың  бәсекелестікке төтеп бере алмауына  байланысты импорт көлемінің  көбеюінен болды. 1998 жылдың тамызында  ішкі нарықтағы қант бағасы  әлемдік бағадан екі есе, ал  сары май 1,7 есе артық болды.  Егер нарықтық қатынастардың  қалыптасуының бірінші жылдары  тұтыну нарығының жай-күйіне коммерциялық-делдалдық  құрылымдар, кооперативтер, сауда  кәсіпорындары, «желқайықтар» (челноки)  әсер етсе, қазір нарық өнімді  отандық өндірушілердің өндіруі  есебінен толысып келе жатыр.