Оқыту процесі

Оқыту педагогика ғылымының  категориясы ретінде және окыту  процесі немесе дидактикалық процесс  бірдей мағынадағы ұғымдар емес. Процесс оқыту жағдайларының толық педегогикалық құбылыс ретінде педагогикалық іс-әректтің үзіндісі, актісі ретіңде ауысып отыруы. Іс-әрекет ретінде оқыту ұғымымен іс-әрекеттердің шеңберін, міндетін білдіретін «қызмет» ұғымы тығыз байланысты. Оқытудың қызметі оқыту процесінің мәнін сипатгайды

Оқытудың әлеуметтік, педаготикалық  психологиялық мәні оның қызметтерінен  біршама анық айқындалады. Солардың ішіндегі, бірінші кезектегі біршама мәндісі — оқушыларда білімділерді, дағдыларды және шығармашылық іс-әрекет тәжірибесінің іскерлігін қалыптастыруы (білім беру қызметі). Оқытудың екінші қызметі — оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру (тербиелеу қызметі). Ол балалар мен ересектерде объективті түрде қоршаған орта жөнінде ой толғауға мүмкіндік жасайтын білімдерінің толығуына қарай біртіндеп қалыптасады. Алдыңғы екі қызметімен тікелей байланыстағы тұлғасын және оның өз бетінше ойлауын дамыу қызметі атқарылады (дамыту қызметі).

Адамның дамуы – бұл  оның денесінің физиологиялық және психологиялық сипаттамаларының олардың  ішіндегі ең бірінші ақыл-ойының сапалы дамуын білдіреді. Сонымен қатар, оқытудың кәсіби бағдарлау қызметінің де мәні зор.

Үздіксіз білім беруде дайындау қызметі, адамды өндіріске  және қоғамдық қарым-қатынастарға белсенді араласуға бағыттайды, практикалык  әс-әрекетке дайындайды, өзінің политехникалық, кәсіби, жалпы білімі, толық дайындығын үнемі жетілдіріп отыруға бағыттайды. Креативтілік қызметі тұлғаның жан-жақтылығын үздіксіз дамытуды көздейді. Өзінің мәні жағынан оқьпу процесі — түрлі реттегі және деңгейдегі заңдар мен зандылықтар арнайы айқындалатын зандылықты түрде дамитын процесс. Заңдылықтар объективті, мәнді қажетті, жалпы, тұрақты және белгілі бір жағдайларда қайталанып отыратын өзара байланыстарды бейнелейді. Феномен мәнінің қатаң түрде айқындалған ерекшеліктсрі – зандарды құрайды.

Оқушының білімге деген  ынтасына оқытушы әсерінің сәйкестігі. Бұл заңдылық баланың қоршаған дүниені  тануға деген ықыласын жүзеге асыруға  жағдай жасайды, мұғалімнің балаға өмірде қажет болатын, оларды қызықтыратын білімді берудегі белсенді ыкыласын қажет етеді.

Оқушьшардың жеке жөне ұжымдық  іс-әрекеттеріне оқытушының әсерінің сәйкес болу зандылығы. Бұл заңдылык мұғалімнің, оқыту процесінде баланың  айналысатын іс-әрекеттерінің әрбір  түрінің оның қандай қасиетін талап  етіп, сонымен бірге оны дамытып  отыратынын түсінуіне мүмкіндік жасайды.

Оқушының танымдық, ақыл-ой және басқа да мүмкіндіктеріне оқыту  әсерінің сәйкестігі. Бұл заңдылық мұғалімдерден оқушылардың ерекшелігі контингенттерін, олардың жеке және әлеуметтік психологиялық ерекшеліктерін, танымдық мүмкіндіктерін, сабақтың және сабақтан тыс уақыттағы қызығушылықтары  мен мінез – құлықтарын ескеруді және оқу -тәрбие әсерінің балалардың жеке және топтық ерекшеліктеріне, олардың  жеке және ұжымдық іс-әрекеттерінің  ерекшеліктеріне сәйкестендірілуді қадағалауды талап етеді.

Оқытушы мен оқушының іс-әрекеттерін  оқытудың техникалық құралдарының ОТҚ  мүмкіндікгеріне сәйкестігі. ОТҚ нақты бір сабақтың мақсаттары мен міндеттеріне қатаң түрде сәйкестікпен қолданылуы керек. 
Оқытушы мен оқушының іс-әркетін қазіргі таңдағы өмір мен іс-әрекеттің талаптарына сәйкес модельдеу. Соңдықтан олардың барлық оқулары ойын түріндегі тірішілік жағдайларыменен, мысалдармен кеңейтіліп оқу барысында меңгерген білімдерін, іскерліктерін және тәжірибеде қалыптасқан дағдыларын қолдануларына мүмкіндік жасайтын олардың қызығушылықтары артатын жағдайларды және еңбек әрекеттерімен толықтырылуы керек.

Сонымен, оқыту үрдісінің  заңдылығы – құбылыстар мен үрдістердің  дамуын бейнелейтін, объективті, қажетті, мәнді байланыс. 
Жалпы заңдылықтар:

- оқыту талаптарына сәйкес  оқыту процесін сәйкестендіру,

- ол білім беру,тәрбие  және дамыту процестерімен байланысы,

- оқыту процесі оқушыны  нақты оқу мүмкіндігін және сыртқы жағдайына тәуелді,

- білім беру мен оқу  процесі заңды түрде өзара байланысты,

- оқытудын мазмұны ғылымның  даму логикасы және деңгейіне,  қоғамның талабын көрсететін міндеттеріне тәуелді,

- оқытудың әдістері мен  құралдары және оқуды ынталандыру,  оқу іс-әрекетінің бақылау және  өзіндік бақылауды ұйымдастыру  білім беру мазмұнына және міндеттеріне тәуелді,

- оқытуды ұйымдастыру  формалары оқытудың міндетіне,  мазмұнына және әдісіне тәуелді,

- үйлесімді жағдайға сәйкес  оқу процесін барлап заңдылықтарын  мен компоненттерін өзара байланысын  оқытуды берік, саналы және  іс-әрекетті нәтижелі қамтамасыз етеді.

- Оқытудың барлығына тән  зандылықтар қандай-да бір түрінде болмыс көрінес беруі сөзсіз:

- Оқу процесі оқытушымен  оқушының мақсатына сәйкес болады,егер  мұғалімнің іс-әрекеті оқылатын  материалды меңгерту 
тәсіліне сәйкес келсе.

- Жеке адамды мақсатқа  сәйкес оқыту бұл іс-әрекетке  тікелей қалыптасуына байланысты.

- Оқыту мақсаты, оның  мазмұны және әдістері арасында  тұрақты тәуелділік бар; яғни  мақсаты, оның мазмұнын, әдісін  анықтайды, ал соңғысы мақсатқа  жетудің шарты болып табылады. 
Заңдылықтар оқушы мен оқытушыны іс-әрекетінің сипатына, оның қолданатын құралдарына, оқыту әдістері және оқу материалының мазмұнына тәуелді. Оның көрініс табуы мұғалімнің оқыту мақсатына толықтығын сезінеме және мақсаты жауап беретін әдістері мен құралдарын қолдануына тәуелді.

Оқыту процесін танымньщ арнайы процесі ретінде оның үнемі қозғалыстағы, дамушы процесс ретінде – қарама-қайшылықтарында  түсіңдіру керек. Осыған байланысты мұғалім ешқандай тікелей түзуліктің шыңдық жолында тұрақты қозғалыс тетіктерінің болмайтынын және керісінше үлкеңді кішілі серпілістердің, құлдыраудың, күтпеген ойлардың туындайтынын, толғаныстарын болатынын білу керек. Таным бейнемен беріле отырып, қайшылықтардан пайда болады. Онда логикалық талдау, индуция да, мәңдісі де, мәнсізі де болады.

Жалпы ретті қарама-қайшылықтар пайда болады:

- қоғамдық -тарихи білімдері  көлемі мен оқушының оны меңгерген көлемі арасында;

- оқушының жеке танымдық  іс-әрекеті және қоғамдық -тарихи танымы арасында;

- оқушының қол жететін  даму деңгейімен оқыту барысында  алға жетелейтін оқу міндеттері арасында;

- жеке ретті қарама-қайшылықтар пайда болады;

- бұрынғы білім деңгейі  мен оны «жататын» жаңа білім арасында;

- білім мен оны біліктілікпен қолдану арасында;

- оқуға және оқытуға  оқушыларды қол жеткен және  кажетті қатынас деңгейі арасында;

- күрделі танымдық міндеттер  мен соларды шешу үшін бұрынғы  кемшіліктері әдістері арасында.

Негізгі қайшылықтар оқыту  процесінің қозғаушы күші, себебі таным  процесі де сарқылмайтын құбылыс. М.А.Данилов  оны оқытудың қозғалыстағы қадамдары  танымдық және практикалық міндеттермен оқушылардың білімдерінің, іскерлікгерінің  және дағдыларның деңгейлерінің, олардың  ой-өрісінің дамуы мен қатынастары  арасыңдағы қарама-қайшылықтар деп түсіндіреді.

Педагогакалық үрдістің қозғаушы күшін, М.А.Данилов тұлғаның дамуының қарама-қайшылықтарымен байланыстырады. Педагогикалық үрдістін ішкі қозғаушы күші танымдык еңбек, практикалық, қоғамдық сииаттағы талаптар мен оларды іске асырудағы оқушылардың іс жүзіндегі мүмкіндіктерінің арасыңдағы қарама-қайшылықтар, яғни, әрбір жеке тұлғаның оқытудың қозғаушы күші – бір жағынан оған қойылатын талаптар мен екінші жағындағы оның құраддары мен мотивтерінің арасындағы қарама-қайшылықтар. Қажеттілік мотивсіз жасалмайды. Сондықтан оқушылардың мотивациясы, жеке тұлға мен ұжымды оқытудың қозғаушы күшін құрайтын қарама-қайшылық маңызды компоненті болып есептеледі. 
Қарама-қайшылық мазмұнды болған жағдайда ғана оқушылар үшін 
мәнді болып, оқьпудың қозғаушы күші бола алады, ал, қарама-қайшылықтың шешімі – олардың анық ұғынулары керек қажеттілік. Оқьпудың қозғаушы күші ретінде қарама-қайшылықтың болуы шартты – оқушылардың танымдық өрісіне сәйкестігі. Оқушылардың білімді тек қана «ұстап қалмауы», соған «тіреліп» қалмас үшін және өз беттерінше шешу тәсілдерін табу үшін, оқыту процесінің барысында логикаға сәйкес қайшылықтар алдын-ала әзірленуі маңызды.

Оқытудың принциптері  оқыту процесінің заңдылықтарынан  дамиды. Олар көп жылдық тәжірибенің  қортындыланған түрі және қазіргі таңдағы  мекгептің жағдайларында оқыту  процесінің өзіне тән ерекшеліктерін ескеріп отырады.

Принциптері – бұл педагогтың өзінің тәжірибелік іс-әрекетінде және мінез – құлқында басшылыққа алатын негізгі, бастапқы жағдайлары. Яғни, ұстанымның заңдылықтардан айырмашылығы, опың тұлғаға  тәуелділігі: ол оны қолданады немесе оны қажет етпейді. Ал, зандылықтар тұлғаның еркіне тәуелді емес: ол оны тек қана іс-әрекетті ұйымдастыру барысында ескеруі мүмкін.

Оқыту принциптері – оқытудың мазмұнына, ұйымдастырылуына және әдістемесіне қойылатын талаптар жүйесін анықтайтын, неігзгі жағдайлар. Оқыту процесін құрылымдауда оқытудың ұстамдарына  сүйенуге міндетті болғаңдықтан, оларды»  әр қайсысына жеке-жеке тоқталамыз:

1)Оқытудың саналылық,  белсенділік және өз бетіншілік  принциптері оқушылардың сабақтың  мақсаты мен міндетіне жауапкершілігін,  оның практикалық мәінін ұғынуды  қажет етеді. Оқытудың тиімді  әдістері, ОТҚ және басқа да  көрнекі құралдар қазіргі кездегі  әдістемелер тәсілдері арқылы  оқушылардың танымдық белсенділігін  арттырады, жаңа материадды оқу  және оны тәжірбиеде қолдану  процесінде шығармашылықтың, белсенділіктің дамуына қабілеттендіреді.

2)Оқытудың көрнекілік  принципі, көрнекіліктің сабақтың  мақсатына және мазмұнына жауап  беруіне, айқын мазмұнды болуына,  ұғымды әрі түсінікті болып,  шығармашылық және әдістемелік  жағынан дұрыс қолданынуына бағыттайды.

3)Жүйелілік, бірізділік, және кешенділік принциптері:  оқу пәнінің білімдерін жүйелі  беруге жаңа білімді бұрынғы  білімдермен байланыстыра оқытуды,  оқыту процесінің ұйымдастырылуы  мен нәтижесіне жүйелі және  нақты бақылау жасауды; оқу  сабақтарының нақты жоспарын  іске асыруды, оқу материалының  логикалық байланысы мен орналасуын қатаң сақтауды талап етеді.

4)Күрделіліктің жоғарғы  деңгейінде оқыту принципі оқушылардың  ақыл – ой және дене мүмкіндіктерін  үнемі ескере отыру; оқу материалының  және олардың мазмұндалу қарқынының  күрделілігіне; оқушылардың бастапқы  дайындығының деңгейіне сүйене  отырып, оқу материалын қарапайымнан  күрделіге қарай біртіндеп оқытуға;  оқушылардың оқу әрекеттерінің  қиыншылықтарын жеңуге саналы  қатынасын тәрбиелеуге бағдарлайды.

5)Білімді, іскерлікті  және дағдыны меңгеру беріктілігі  принцині: оқушыларға оқылып отырған  материалдың олардың тәжірибелік  іс-әрекеттері үшін маңыздылығын  түсіндіруді оқытылатын материалды  және ең бірінші оның негізгі  мазмұнын берік, әрі ұзақ уақытқа  дейін еске сақтауға деген  мақсатын қалыптастыруды; бұрын  оқытылған оқу материалын жүйелі  ұйымдастырылған түрде қайталауды; оқытылған материалдың игерілуіне  жүйелі түрде бақылау жүргізуді талап етеді.

6)Оқытудың топтық және  жеке тәсілдері принципі; балаларды  келісімге негізделген бірлестік  әрекеттерде оқытуға, топта жағымды  психикалық жағдайда оқытуды  болжайды. Оқытудың әдіснамалық негіздері. Оқытудың жалпы ұйымдасуын формалары мен әдістерін тандауды белгілейтін принциптері ережелері педагогикалық процесстің жалпы әдіснамасынан дамиды. Сонымен қатар, оқытудың оқушылардың танымдық әрекеттерінің ұйымдастырылуымен тікелей байланысты болғандықтан, оның әдіснамалық негізін арнайы құрастыру қажет.

Бихевиризм және прагматизм – оқып білудің тәсілдерін (тетіктерін) түсіндіруге мүмкіндік жасайтын, оқытудың кең таралған тұжырымдамалары. Бұл бағыттарға экзистенцализм және неотомизмде қосылады. Олар оқытудың ролін төмендетіп, сезімді тәрбиелеуге ақыл – ойды дамытуды тәуелдендіреді, бұл позицияның мәні тек жеке дәйектерді тануға, олардың заңдылықтарын ұғынуға болады деген зандылықтардан шығады.

Жаңа бағыттардьщ ішінде ерекше назар аударуға тұратыны: Д.Брунер (АҚШ) жасаған «жаңалық ашу арқылы оқыту» тұжырымдамасы. Д.Брунердің тұжырымдамасына сәйкес оқушылар дүниені, олардан барлық танымдық күштерін талап ететін және саналы ойлауға қаблетін дамытуға тікелей әсер ететін, өз бетінше жаңалық ашулары арқылы тануға білімді меңгеруге тиіс. Шығармашылықта оқытуға тән ерекшелік, Д.Брунердің пікірі бойьшша, белгілі бір тақырып бойъшша мәліметтерді жинақтап, бағалау және осы негізде тиісті қортындыны жасау ғана емес сонымен қатар, оқылып отырған материалдың шеңберінен тыс заңдылықтарды да анықтау. 
Педагогикалық іс-әрекетінің негізінде жатқан практикалық принципі қазіргі тандағы дидактиканың төмендегі ерекшеліктері сипаттайды:

1. Оның әдіснамалық негізін  таным философиясының объективті  заңдылықтары құрайды (гносеологии).

2. Материалистік диалектика  негізінде жасалған, қазіргі тандағы  дидактикалық жүйедегі оқытудың  мәні мен оқушыларға дайын  білімді беруді, не қиыншылықтарды  өз бетінше жеңулеріне, не болмаса  оқушылардың өз беттерінше жеке  жаңалық аша оқуларына сәйкес  келмейді. Оның айырмашылығы оқушылардың жеке пікірлері мен тәуелсіздігі, белсеңділіктерінің, педагогикалық басқарудың саналы үйлесімділігінде. 
Оқыту процесінің әдіснамалық негізін объективті дүниені танудың арнайы түрін және ғылымның танымын бейнелейтін, оқушылардың іс-әрекеттерінде оқуды салыстыру арқылы түсіндіруте болады.

Ғалым объективті жаңаны, ал оқушы — субъективті жаңаны таниды, бірақ қандай да бір ғылыми жаңалықты  ашпайды, тек ғана ғылым жинақтаған ғылыми түсініктерді, ұғымдарды, зандарды, теорияларды, ғылыми дәйектерді меңгереді. Ғалымның танымын эксперимент, ғылыми ойлау, сараптау, теориялық пікірлер құрайды, ал оқушының танымы мұғалім шеберлігінің көмегімен біршама жылдам және жеңіл түрде өтеді. Оқу танымы тікелей және жанама түрдегі оқытушының көмегін міндетті түрде пайдаланады, ал ғылым тұлға аралық өзара әрекеттің көмегінсіз таниды. Ғалым мен оқушы танымның арасындағы осы зор айырмашылыққа қарамастан, бұл үрдістер негізінен ұқсас яғни, әдіснамалық негіздері бірдей. 
Сонымен, жалпы білім беретін мектептердегі оқыту процесінің әдіснамалық негізі төмендегі әдіснамалық ережслерді біріктіреді: танымның жалпы өдісі ретінде диалектикалық әдіс; объективті ақиқаттың құбылыстарын сараптаудың тарихи тәсілі, қарама-қайшылықтың қозғалысындағы, дамуындағы процесті қарастыратын таным теориясы; диалектикалық ойлау; абстрактілік және нақтылық; объективтілік жөне субъективтілік, теория мен тәжірибенің бірлігі, анықтылық және белгісіздік, шектсудік және шамалық; қарама-қайшылыктың рөлі мен мәні; оқыту теориясындағы тарихилық және логикалық; мән мен құбылыс; мазмұн мен форма; мақсат пен құралдың үйлесімділігі; мүмкіншілік пен ақиқат; оқыту теориясының сапалық және сандық қатынастары; әдіснамалык принциптер (танымдық, объективтілік, теория мен тәжірибенің бірлігі, детерменизм, тарихилық және диалектикалық таным принциптері). Осы қағидаларға сүйене отырып, мына инварианттық тұрғыдан басшылыққа алу қажет