Оқыту процесі

1.3 Оқыту процестің заңдылықтары

Педагогика ғылымы өзінің пәнін зерттей отырып, оқыту -тәрбиелеу  процесінің теориясын жасайды. Теориялық  білімге ұғым (категория), заңцар, заңдылықтар  жатады, оларды зерттеу теорияны жасауға  және оқыту – тәрбиелеу жұмысын, педагогикалық процесті ұйымдастыру  әдістеріне бағыт береді.

Ұғымдардың көмегімен  педагогикалық шындыққа, сонымен  бірге мұғалімнің іс – әрекетінің объектісі — біртұтас педагогикалық  процеске де сипаттама беруге болады. Педагогикалық процестің заңдарын білу мұғалімнің іс – әрекетін ұйымдастыруға  жол табуға әсер етеді. Зандылықтар  мен принциптер педагогикалық процестің  қызметін және оны нақгылы жағдайға сәйкес құрауды болжауға мүмкіндік береді. Мұғалімді дайыңдау сапасы тұтас педагогикалық процестің әртүрлі жақтары, қасиеттерімен сапалары туралы теориялық білімдер жайында және міндеттерге қатысы бар аумағы кең кәсіби міндеттерді қолдануға дайындығынан көрінеді. Қандай да болмасын қиыншылықтарды, кәсіби міндеттерді шешуде маман еңбек процесіндегі әртүрлі элементтер, бөліктер арасындағы байланыстылықты анықгай отырып, оның жалпы құрылымын көре алады деген сөз. Мұғалім үшін бұның маңыздылығы тұтас педагогикалық процестің жүйелі – құрылымдық сипаттау, алда болатын іс – әрекеттің ойша моделін жасауға, нақтылы жағдайды ескере отырып, ұстаздар 
— оқушылар жүйесінің жағдайының дамуын болжауға мүмкіндік беретіндігімен анықталады.

Әлеуметтік жүйенің қандайы  да сияқгы педагогикалық процесс  ашық болады, яғни ортаның ықпалын  сезеді ,бірақ ішкі белсенділік пен  өзін – өзі реттеушілігімен көзге  түседі. Осыған байланысты әлеуметтік жүйенін бір түрлілігі сияқты педагогикалық процесте солардың тегіндегідей белгілері болады (Абрамова Н.Т.,Афанасьв В.П.,Блауберг И.В., Садовский В.Н. және т.б.): 
-қоғамның ұсынуымен жүйе жалпы мақсатка ие, оның қызмет атқаруы 
мақсатка сәйкестік сипатты білдіреді; жүйе өзара байланыстағы және 
өзара тәуелді элементтерден (компонентерден) тұрады; 
-жүйе тиым салушылық әкелетін ортада өмір сүреді; 
-жүйенің белгілі бір қоры бар, ол оның қызмет істелуімен 
тұрақтьшығын қамтамасыз етеді; 
-жүйенің ішкі құрылымы оның деңгейінің иерархиясы және ортамен 
байланысын көрсетеді; 
жүйеге тән ішкі қайшылықтар есебінен жүйе дамуға қабілетті; 
-жүйе басқару орталығы арқылы басқарылады

Көрсетілген белгілер не себепті  әрбір жеке бөлініп алынған педагогикалық  деректі тек кана сипаттауға болатындығын, бірақ егер басқалардың 
арасыңда оның орнын анықтауға және «ұстаздар – оқушылар» жүйесінде жеке бөліктерінің өзара әрекеттері туралы анық түсінік болмаса қандай шешім қабылдауға қиын болатындығын түсінуге көмектеседі. 
Педагогикалық процесстің ерекшеліктері оның құрамындағы бөліктерінін ішкі байланыстарында бейнеленеді. Процесс (латынның ргосезкиз – қозғалыс) алға басу 1) жағдай; 2) белгілі бір нәтижеге жетудегі бір ізді әрекеттердің бірлігін білдіреді. Көрсетілген «процесс»деген ұғымның мағынасы «ұстаздар – окушылар» жүйесіндегі түпкі мақсатқа бір 
ізді әрекеттер бірліктері арқылы жету ұстаздан қандай нақтылы жағдайды өзгерту және осыған сәйкес қандай әрекет істеу керектігін білуді талап етеді. Бұл сұрақтарға жауап өз тарапынан сол байланыстармен оның болатын, өз арасындағы бар байланыстарымен және мұғалімнің педагогикалық процестің бөліктері мен құрылымын білуге тікелей байланысты болатын зандылықгарымен байланысты.

2 Баланың жеке  тұлғасының дамуы 

Бүгінгі ғаламдану процесінде ұлттық құндылықтарды сақтау мен  өзінің бет-бейнесін, ізгі дәстүрлерін  сақтау жолындағы күрес ұлттық сананы сақтау күресі екенін түсіну.

Ұлттық тәрбие деп жеке тұлғаның ұлттық сана сезімі мен мінез-құлқының ана тілін, ата тарихын, төл мәдениетін және ұлттық салт-дәстүрлерді меңгеруі негізінде қалыптасуын айтамыз.

Ұлттық мәдени құндылықтар  дегеніміз не? Қарапайым тілмен айтқанда ұлттық мәдени құндылықтар – белгілі  бір ұлтқа, ұлт азаматына тән  зат, адами қадір-қасиет, яғни халық  ғасырлар бойы жинақтаған ұлттық рухани және материалдық құндылықтар.

Адамдардың бойында қалыптасқан  имандылық қадір-қасиеттер рухани құндылықтарға, ал адамдардың қолымен  жасалған тұтыну заттары мен кәсібі материалды құндылықтарға жатады.

Өзімізді өзіміз бағалай  білуге бет бұру – ұлттық байлығымызды игеру, ұлттық санамызды дамыту. Ұлттық құндылықтарды іріктеп, оқыту процесіне  енгізу арқылы ұлттың тұнып тұрған асыл мұралық рухани байлығынан болашақта  ел билейтін ұрпақтарды сусындатып, отбасында  да, мектепте де ұлтжандалылық пен  отаншылдыққа баулып, өз халқын, өз мемлекетін көздің қарашығындай қорғайтын тұлғаларды тәрбиелеп шығару.

Өз ұлтын қадірлеп-қастерлеген, ұлт қадірін білген азаматтың  бірі Ж.Аймауытов: «Мен халыққа кіндігіммен  байланып қалғанмын.Оны үзе алмаймын.Үзу  қолымнан келмейді» - дейді. Сырым Датұлы: «Мен ағайынды екеумін:бірі -өзім, екіншісі-халқым» - дейді.

Қазақ халқының осындай дәріптеуге, қастерлеуге, дамытуға тұрарлық ұлттық  рухани және материалдық құндылықтары туралы ұлағатты, құнды ойларын халық  игілігіне, келешек ұрпақты, ел-жұртқа ие болар азаматтарды тәрбиелеуге  неге қолданбасқа? 

Қоғамдағы адамдар жасаған  рухани, материалдық, мәдени құндылықтардың алмасуы оқыту процесі арқылы жүзеге асырылады.Соның ішінде сын  тұрғысынан ойлау жобасы арқылы оқыту  – саналы процесс екенін айтқым келеді. Интеллектуалдық деңгейі  жоғары тұлғаны қалыптастыру үшін, оны оқытып қана қою жеткіліксіз. Оны тұлға ретінде жан –  жақты дамытуға қолайлы, оқытудың шығармашалақ түрін жасау қажет, яғни шығармашылық оқу әрекетін туғызу қажет. Бұл баланы, берілген оқу материалын жаттап алу  ғана емес, керісінше өз бетімен  білім алу үшін ізденуге үйретеді.

Жеке тұлғаны ұлттық тәрбие арқылы дамыта отырып, нақты әрекет арқылы оқытуда төмендегі құндылықтардың болуы қажет:

- белсенді қарым-қатынас:  оқушы мен мұғалімнің әрбір  мәселеде өз көзқарастарын білдіріп  отыруы;

- индивидтік: мұғалімнің  әр жеке оқушының ерекшелігін  дамытуы, қоғам алдындағы жауапкершілігінің  болуы;

- өзіндік тәртіп: өзіндік  бақылау мен бағалауды, шешім  қабылдауды үйрену және оны  дамыту;

- шыдамдылық: әр түрлі  пікірлерді қабылдай алу, бір-бірінің  пікірлері мен ерекшеліктерін  құрметтеу, қабылдау.

 «Адам мен адамның  бір-бірімен араласу,өзара қарым-қатынасында  ғана адамның адамдығы өзі  үшін де,өзгелер үшін де ашылады»,-дейді  философ М.М.Бахтин.Оның пікірінше,  диалог тұлғаны қалыптастырудың  құралы ғана емес,оның адамдық болмысын да көрсетеді.Тұлғаның белсенділігі,өзін-өзі дамытып отыруға ұмтылуы өзгелерден бөлек жағдайда емес,өзге адамдармен диалогтық қатынастарға түсу кезінде жүзеге асырылады.Бірлескен қарым-қатынас негізінде оқушы-оқушы, мұғалім-мұғалім, оқушы-мұғалім арасында өзара құрметтеу, мойындау, түсіне білу және сыйластық әрекеттері пайда болып, толеранттық пен мейірімділік көзқарастары қалыптасады.

Сонымен бірге сыни ойлау  арқылы тұлға бойында рефлексиялық сапаларды қалыптастыру. Рефлексиялық сапа дегеніміз білім мен тәрбиені өзіндік сана арқылы қабылдап, тұлғаның рухани дамуы, ғылыми ақпараттарды игеруі болып табылады.

Оқушы бойында  рефлексиялық сапалардың қалыптасуы білім беруді ізгілендірудің нәтижесі болып табылады.Оқушының өзін тану үшін және өмірлік проблемаларын  шешудің бірден-бір тәсілі - рефлексиялық басқаруды жүргізе алуы. Ол үшін төмендегі басты ерекшеліктерді дағдыға айналдыруың маңызы зор:

• өз тәжірибесін пайдалана отырып, жаңа білім арқылы дүниеге өзіндік түсінік пен танымды қалыптастыру;
• өзге адамдардың ұсынатын идеяларына конструктивтік көзқараспен қарай алу;
• өзіне қарама-қарсы идеяларды жоққа шығаруға емес, түсінуге ұмтылу, одан өзі үшін нәтиже шығару;
• өз біліміндегі олқылықтарын көре білу және оны жоюдың жолдарын табу.

Рефлексиялық әрекеттер  барысында оқытудың жолдары талданады, өзіндік шешім қабылдауға жағдай туғызылады.Сөйтіп, бала өзін-өзі дамыту, тәрбиелеу, өз әрекеттерін ұйымдастыру  мүмкіндігін алады.Өз ерекшелігі мен  деңгейін таниды.

Сонымен бірге оқушы тұлғасына  шоғырланған білім беру мұғалім  тарапынан әр оқушының өзіндік жақын  даму аймағында дербес қабілетін  дамытуға түрткі болу,оларды оқыту  мен оқу құндылықтары жүретін  практикалық әрекеттерге баулу, баланың қолынан келетін істерін  қолдау арқылы қиын проблемаларын шешуге көмектесу болып табылады.

Оқушы тұлғасына шоғырланған  білім берудің мәні неде?

1.Оқушы тұлғасына шоғырланған  білім беру – адамның қалыптасуы,тұлғаның  өз мәдениетінің субьектісі болуына  көмектесу, шығармашылық өмірге  үйрету.

2.Оқушы тұлғасына шоғырланған  білім беру сырттан келетін  тәрбиелеу емес, адам бойынан  адамдықты табу,оны қолдау және  дамыту негізінде өзін-өзі реттеуге, тәрбиелеуге әкеледі.Сол арқылы өзіндік болмысы, санасы бар тұлғалық бейне қалыптасады.

3.Оқушы тұлғасына шоғырланған  білім беру – адамның дене  және рухани денсаулығы, адамгершілігі,  бостандығы.Ол – тұлғаны түсіну,өзара  түсіністік, ынтымақтастық қарым-қатынастың, салауатты өмір мен парасаттылықтың,  өзіндік қатынастың негізін қалау.

4.Оқушы тұлғасына шоғырланған  білім беру тұлғаның қажеттіліктерін  қанағаттандыруға бағыттлады.Сондықтан  оның мазмұны баланың өзін  тұлға ретінде дамыту үшін, өз  өмірінің субьектісі болу үшін  жағдай туғызуға негізделеді.

Оқушы тұлғасына шоғырланған  білім беруде мұғалімнің құзырлылығы  қандай?

 «Тәрбиелеу үрдісі  оқушыны тәрбиелеуге емес, оқушы  өзін өзі тәрбиелеуе әкелетін  үрдіс болуға тиіс» - деп көрсетеді  Л.С.Выготский.

Оқыту процесіне соңғы  кездері жаңа жобалар мен озық технолоиялар енгізіліп жатыр.Оның мәні – тұлғаны өзінің әрекеттеріне талдау жасауға,өзі үшін маңызды  мәселелерді анықтай алуға және шешу жолдарын таба білуге бағыттау.Осы  орайда Д.Дьюи философиясының идеясын  айтар болсақ, яғни өмірлік тәжірибеге негізделген өз білімін оқушының да, оқытушының да пайдалана білуі  жүзеге асырылады.Сондықтан жаңа үрдісті  тәжірибеге енгізуде мұғалімдердің  сыртқы форманы ғана басшылыққа алмай, оның философиясын ұғыну маңызды  шарт.Өйткені оқытудағы басты  мақсат – алдындағы оқушыларға таза білімнің өзін бере білу емес, бүгінгі  алған білімін өмірлік қажеттіліктеріне сай қолдана білуге үйрету.

Осыған сәйкес оқыту мазмұны  құндылықтық, танымдық, әрекеттік- шығармашылық және тұлғалық қызметтерді қамтиды:

• құндылықтық қызмет: тұлға үшін мәнді бағдар жүйесін, өзіндік даму траекториясын таңдап алуы;
• танымдық қызмет: тұлғаның рухани дамуының негізі ретінде ұлттық мәдениет, дәстүр, жан-жақты ғылыми білімдерін игеруі;
• әрекеттік-шығармашылық қызмет: тұлғаның оқу, еңбек ету, ғылыми, көркемдік және басқа да әрекет түрлерінде өз мүмкіндіктерін жүзеге асыруы, шығармашылық қабілетін қалыптастыру және дамытуы;
• тұлғалық қызмет: өзіндік санаға бағытталған рефлексиялық қабілетті дамыту арқылы өзінің өмірлік мұратын дұрыс қалыптастыруды қамтамасыз етуі.

Білім беру үрдісіндегі демократиялық  және гуманитарлық қарым-қатынастар оқушының танымдық қабілетінің дамуына, өз әрекеттеріне өзгеріс енгізе алуына, өзін үнемі  жетілдіріп отыруына ықпал етеді.Оқытудың осы тұрғыда ұйымдастырылуы әр оқушының жеке тұлғасындаағы өзіндік ерекшеліктері, өзіндік өмір тәжірибесі мен өзіндік құндылықтрын ескеру арқылы өзіндік және өзара бірін-бірі дамытуға жол ашады.

Осылайша қарастыру негізінде  білім беру үрдісінде оқушының өзіндік  сана, өзіндік таным, өзіндік білім  алу, өзара қарым-қатынас, өз өмірінің субьектілігі сияқты педагогикалық  рефлексиялық сапалары пайда болады және одан әрі дамиды деген тұжырым  жасауға болады.

 «Баланы тәрбие қылу  – тұрмыс майданында ақылмен,  әдіспен күресе білетін адам  шығару деген сөз.Қалса өзін, асса  барлық адам баласын әділ жолмен  өрге сүйрейтін ер шығару деген  сөз.Тұрмыста түйінді мәселелерді  тез шеше білетін, тұрмыстың  тұңғиық теңізін қалың қайратпен  кеше білетін, адалдық жолда  құрбан бола білетін, қысқасы,  адамзат дүниесінің керек бір  мүшесі бола алатын төрт жағы  түгел кісі қылып шығару.Баланы  мұндай адам қыла алу үшін  тәрбиеші бар күшін, бар білімін  жұмсап, жалықпай, шаршамай үйрете  білу керек».

2.1 Тәрбие ісіндегі баланың жеке тұлғасының даму мәселелері

Тәрбиенің негізгі мақсаты  жеке адамды қалыптастыру және оны  жан-жақты дамыту. Ал бұл міндеттердің нәтижелі болуы жеке адамның қалыптасуына қандай жағдайлардың ықпал ететінін білумен байланысты. Тәрбие қоғамдық өндірістік және мәдени өмірдің белсенді қатысушысын даярлауды мақсат етіп қойған жеке адамды қалыптастырудың жүйелі үрдісі.

Педагогика үшін мәнді  мәселенің бірі – “жеке тұлға” түсінігінің өзін айқындап алу. Адамның  дамуында бір-біріне байланысты екі  өзек байқалады, оның бірі – биологиялық, екіншісі – әлеуметтік. Шетел педагогикасы мен психологиясы жеке тұлғаның даму мәселесін үш негізгі бағытта  қарастырады, яғни олар: биологиялық, әлеуметтік және биосоциологиялық. Осы бағыттар адамның дүниеге келген күнінен  бастап оның дамуы мен қалыптасуында  көрініс бере бастайды. Адам туғанда  тек биологиялық тіршілік иесі болып  танылады, жеке тұлғалыққа жету әлі  ерте. Биологиялық нышандар мен қасиеттердің дамуы адамның өмір бойы мүшелік  пісіп жетілуі және қалыптасуы үрдісінің  сипатын көрсетіп отырады. Адамның  биологиялық кемелдену және өзгеру үрдісі, оның дамуының жастық сатылары мен мінез-құлығында көрініп, осыдан балалық, жасөспірімділік, ересектік  және қариялық табиғи бітістерін ажыратамыз. Жеке адам қоғам өмірінің өнімі болғанымен, оның тірі организм екенін ұмытпау  керек. Әлеуметтік және биологиялық  қатынастар жеке адамның қалыптасып дамуына әртүрлі әсер етеді.