Әлеуметтік педагогтың қиын жасөспірімдермен жұмыс жасауы және оларды қайта тәрбиелеу жолдары

Болашақ   қоғамның негізін – мектеп  оқушылары  құрады  десек,  соларға   жан  жақты  дұрыс  тәрбие  беріп,  білікті  азамат  етіп  өсіру  бәріненде  бұрын   мұғалімдердің  еншісінде.  Мұндай  абыройлы  мақсатты  атқару   үшін,  әрине  мұғалімдердің   өздері   сауатты,  білмді,   ұлттық  тәлім - тәрбие  мен   мінез – құлық  мәселелеріне  барынша  қанық  болуы  керек.   Бірақ  олардың   өздері   осындай  білімді   қайдан   алады   деген  сұрақ  бой  көтерері  анық.

Міне,  соған   байланысты  болашақ   ұстаз  мамандарға   балалармен  тиімді   қарым-қатынаста   болу ,  әсіресе  агрессивті   балалармен   жұмыс  жүргізу  бағдарламасын  ұсынып,   әдістемесін  үйретуді   жүзеге  асыру   қолға  алынды.

  Агрессия   әрине,   кенеттен  пайда  болмайды.   Ол  жеке  адамдар  арасындағы   әр  түрлі  қарым-қатынастар,     қорқытып-үркітуден  пайда  болады.

Адамның  түскен  ортасының  ерекшелігі   агресивті  әрекеттің   жоғары  немесе   төмен   болуына   әсерін   тигізеді.   Мысалы:  ауасы  тар,  темекінің  иісі  бар   бөлмедегі  агрессивті  әрекет,   ауасы  таза   бөлмедегілерге   қарағанда   күштірек  болады.  Адамның   жеке   басының   тәртібіне   байланысты  болады.  Айталық  «дұрыс»   адамдардың  арасында  басқаларға    қарағанда   ашуланшақ,   өзін - өзі  ұстай  алмайтындар    агрессивті  көрінеді.

Психолог – ғалымдар   агрессияны   бірнеше   түрге  бөледі.  Э. Фром   екі   түрі   бар  дейді: «зиянды», «зиянсыз».

Зиянсыз  агрессия:  қауіп   төнген  кезде   ғана   пайда  болып  (қорғану  мақсатында)  артынан  басылады.

Зиянды  агрессия: қатыгездік  пен  қауіпке  толы  болады.

Ал,   З. Фрейд  пен  К.  Лоренц  адам  баласы  агрессияны   бағындыра  алмайды,   сондықтан  оны     керек  бағытқа  бұру  керек  деген.

Агрессия  ми  бөліктерінің    әр  түрлі   ауруға    шалдығуы  немесе   әлеуметтік   жағдайларға   байланысты   пайда  болуы  мүмкін.

Бүгінгі  кино,  бейнефильмдердегі  қатыгездік,   күш  көрсету   көріністері көрермендердің   агрессивті    деңгейін  арттыруға   себеп  болатындығын  қазір   ғылыми  ізденістер  дәлелдейді.

Егер   қандай  да  бір  агрессивті    қылық   көрсеткені   үшін  ата-ана  баланы   қатаң     жазаласа,  ол  өз  ыза-ашуын,  ата-ана   алдында   көрсетпей   ішіне  сақтауға    үйренеді,  бірақ  бұл  оның   басқа   жағдайларда   агрессивті   қылық   көрсетпейтініне   кепіл  бола  алмайды.

Балалар   көп  жағдайда   барлық  назарды  өзіне  аудару   үшін  де   агрессивті   қылық  көрсетеді. 

Ата-ананың  көнгіштігі,    шешім   қабылдаудағы   сенімсіздігі ,     мінез  жұмсақтығы  баланың  бойында  «айтқанымды  істетемін»   деген   агрессивті   әрекет   туғызады.

Сондықтан   агрессивті  балалардың   мінез-құлқын  т әртіпке   келтіруде   мына  бағыттарда    жұмыс   істеу   қажет:

І. Ашу-ызаны   қолдануға  болатын   жағдайларға   үйрету;

ІІ. Балаларды   әр   түрлі    жағдайларда    өзін-өзі   ұстай  алуға,    өзін-өзі  басқару   әдістеріне   үйрету;

ІІІ. Шиеленіскен   жағдайларда  сөйлесу   дағдыларын   қалыптастыру;

ІV. Адамдарға    сену,   жаны  ашу   сияқты    қасиеттерді   қалыптастыру.

Дарынды   психолог    әрі  педагог  Жүсіпбек   Аймауытовтың   «Дәрігер  адамның   денесін  сауықтыратын   болса,  мұғалім   адамның  ақылын,  жанын  сауықтырады» (8.) деген   қанатты   қағидасын   әрқашан  жадымызда    ұстауды   ұмытпағанымыз  абзал.

 

3 сызба

 

 

 

 

 

 

 

 

2. 3.«Қиын» баланы қайта тәрбиелеу жолдары

 

         «Адамның  баласын заман өсіреді. Кімде-кім  жаман болса, оның замандасының  бәрі кінәлі» (13.) деп Абай атамыз айтқандай, бала тәрбиесіне бәріміз де: мектеп, ұстаз, ата-ана, қоршаған орта, қоғам жауаптымыз. Ата-бабаларымыз бізден бұрын бала психологиясын танып, адамның жан дүниесіне үңіле білген. Ал, бұл қасиет дәл қазіргі уақытта бізге өте қажет: баланың ішкі дүниесіне үңіле білу, жан-сезімін түсініп, ұғыну, оған көмектесу. Мысалы, «Балаңды 5-7 жасқа дейін патшадай сыйла, 10-15-ке дейін құлша жұмса, 15-17 жасынан ақылға-ақыл қосар дос, жолдасыңдай сыйла»деген ғибаратты баланың даму психологиясын жас ерекшеліктеріне қарап, сипаттап, саптап бөліп қойғандай. Осы кезеңдердің бірінен аттап кетсек тәрбиенің күрт бұзылуы даусыз.

       Орта білім  дамыту тұжырымдамасында «Қоғамымыздың  ірге тасын нығайту мақсатында  ең алдымен адамгершілік, ізгілік, имандылық тәрбиесін көркейту  керек» делінген. Бұл үшін психология, педагогика ғылымдарының жетістіктерін  пайдалана отырып, нарықтық экономикаға сай дені сау, ұлттық сана – сезімі жоғары, рухани ойлау дүниесі биік, мәдениетті, еңбекқор, іскер, бойында басқа да игі қасиеттері қалыптасқан Қазақстан азаматын тәрбиелеу- міндетіміз.

     Осынау өмірдегі әрбір  жасөспірімге тән қасиет яғни, көңілінің қамауы – ешкімге бағынышты болмай, қатар-құрбыларымен бірге ойнап, бірге күліп, ішкі жан сырларын да бірге бөлісіп, балалық бал дәуренін көңілді өткізу. Ол сондай-ақ тіршілік көшіне үлескісі келіп, жеке басы үшін әрқандай қам-қаракет жасайды, өзін болашаққа бағыттайды. Осындай ұмтылыс әрбір жас жеткіншектен көрінгенімен, оның сапалық дәрежесі әркімде әр түрлі болады. Мысалы, қиын балалардың болашаққа ұстанған бағыты басқа жасөспірімдерден өзгешелеу болып келеді. Тәрбиесі «қиын» балалар әдетте өмір тәжірибесінің таяздығынан, көп ретте ерік-күшінің аздығынан, берік қалыптаспауынан кездескен қиыншылықты жеңе алмай, тағдырдың тәлкігіне түсіп кете барады.

     Тәрбиесі «қиын» балалардың  пайда болуына бірден-бір себепші  болатын және жағымсыз жағдай туғызатын – отбасы тәрбиесі. Оның бастылары: - біріншіден, баланың күнделікті жүріс-туыстарын қадағаламау; оның көзінше арақ-шарап ішу, дау-жанжал, ұрыс-керіс туғызу;

• екіншіден: тәрбиенің көзі- баланы киіндіру, тамақтандыру, мұң-мұқтажын қамтамасыз ету деп санаушылық;
• үшіншіден, жастайынан еңбектену әдет-дағдыларын қалыптастырмау. Оқушының жан дүниесіне көңіл аудармау, отбасындағы ажырасу және жаңа адамның отбасы мүшесі болып енуі де себеп болады.

Отбасындағы тәрбиеден кеткен кемшіліктер мектеп жағдайында одан да бетер шиеленсе түсетіндігі айқын. Себебі мектепте де баланың жеке басын силамай, әкімшілік көрсету баршылық. Мектеп мұғалімдері мен қиын балалардың қарым-қатынастары «қиын» айтуымен, ұрысу ар-ожданына тию тәрізді. Педагогикаға жат әрекеттермен сипатталады.

        Мұғалімдер  мен қиын балалардың арасындағы  қарым қатынастар жүйесіндегі  кемшіліктерді төмендегіше топтан өткізуге болады.

1. Мораль белгілерімен заң нормаларын ұстамауға бейімділігі бар оқушыларды алдын-ала айқындай алмау. Мұғалімдердің кейбіреулері оқушының дара ерекшеліктеріне, адамгершілік тәрбиесі нормасынан ауытқу себептеріне толық көңіл аудармаған. Ұжым арасындағы қарым қатынастардағы кемшіліктерді жоймау, балалардың бос уақыттарын нәтижелі ұйымдастырмаудан деп санаймын.
2. Тәрбиесі «қиын» оқушылармен тіл таба алмай, яғни жеке педагогикалық ықпалдар жасай алмаудан барып, педагогтық этикаға жатпайтын тәсілдері: ұрсу, әрбір қылықтарын талдауға алу, орынсыз жазаламау, қандай бір жөнсіз «әрекеттер» болсын оны сол балаға жабу, кемсіту т.б. қолдану, дұрыс қолданылмаған шара жас өспірімдердің ыза кегін туғызып, қарсылық көрсетеді.
3. Кейбір педагогтердің кәсіптік деңгейлерінің төмен болуы және психологиялық тұрғыдан балалармен жұмыс жүргізуге дайындығының жеткіліксіздігі, өз пәндерінен білімдерінің таяздығынан, тәрбие жұмыстарын ұйымдастырумен өткізуде методикалық шеберліктер дәрежесі төмен болуы себеп болған.

    Қиын оқушылардың проблемаларын  шешуде оқушылардың психологиялық-педагогикалық  ерекшеліктерін педагогтер білулері  қажет. Себебі, қандай бір педагогикалық ықпалдар жасалмасын олар баланың ішкі жан дүниесімен сабақтасып жатуы тиіс.

4. Оқушыларға ықпал жасайтын басты тұлғалардың бірі- сынып жетекшілері. Сынып жетекшілері жүйелі жоспар құрып, шәкірттермен ақылдаса ата-аналармен бірлесе жұмыс істеген жағдайда ғана үлкен нәтижелерге ие бола алады. Сондықтан ол әр уақытта оқушыларының күшті және әлсіз жақтарын ескеріп, нәтижелеріне жүйелі салыстырулар жүргізіп, нақты талдау жасап отыру тиіс. Ең бастысы әрбір ұстаз өзі атқаратын тәлім тәрбие ісін ғылыми тұрғыдан ұйымдастырып, шәкірттерін жан-жақты білуге ұмтылған дұрыс. Оқушылардың тәрбиелік деңгейі нақты анықтау үшін үздіксіз жұмыс істеу керек. Бұл ретте ұстаз оқушылардың тәрбиелілігін көрсететін саналылығы, адамгершілігі мен имандылығы, эстетикалық талғамы, танымдық даму дәрежесі, қызығуы, қоршаған ортаға, өнерге бейімділігін тағы басқа ескеруі керек.

       Сынып жетекшілері  туралы әдістемелік хатта: Сынып  жетекшісі әр уақытта  оқушылардың  жаңа ұжымын қабылдай отырып, ең алдымен отбасының бала тәрбиелеу шарттарын зерттейді делінген. Сондықтан тәрбиешінің ең бірінші міндеті – балалар өсіп тәрбиеленетін ортаны зерттеу. М. Дулатов «Жақсы білім үйрету емес, біліммен бірге жақсы тәрбиені қоса беру керек.»(51.) деген.

          Жас ұрпақ тәрбиесі бір пәс босаңсуды, бейғамдықты көтермелейтін тіршілік тынымсыздықтың аса өзекті тетігі болғандықтан ешқашан күн тәртібінен түскен емес. «Бір баланы адам етіп өсіргенше, бір шаһар опат болады» дейді ертеден келе жатқан көнелер сөзі. Осы салыстырудың өзі-ақ баланың шынайы мәніндегі «Адам» болып қалыптасуы қыруар уақыт пен еңбекті қажет ететін  аумағы кең , жауапкершілігі мол күрделі процесс екенін  ұқтырса керек.

    Қазіргі таңда тәрбиесі  «қиын» балалар мәселесі қатты  алаңдатып отыр. Ахмет Байтұрсынов айтқандай (балам дейтін жұрт болмаса, жұртым дейтін ұлт қайдан болсын.)

       «Қиын» оқушылардың  ерекшеліктері. Ең біріншісі олардың  дара ерекшеліктерін зерттеу  қажет.

1. Темпераменті, жыныс және жас ерекшеліктері (физиологиялық ерекшеліктері)
2. Адам дамуындағы психологиялық процестерінің кейбір дербес ерекшеліктері ( ес, қиял, ерік, түйсіну, эмоция қабылдау және ойлау биологиялық ерекшеліктері)
3. Баланың күнделікті тәжірибесі, білімі, әдет-дағдысы, іскерлігі мен ептілігі.
4. Жеке адамның жалпы бағыт-бағдары мен адагершілік қадір-қасиеттерінің бірлігі .

Қиын бала туралы жалпы мәлімет, отбасындағы тәрбие жағдайы, сыныптастарының қиын балаға қатысы, қиын оқушының оқуға, еңбекке айналасындағы адамдармен өзіне қарым қатынасы.

                                Педагогикалық шешім:

а) отбасында, мектепте, қоғамдық орындарда қандай жағымсыз әдет-дағдылар баланың мінез-құлқына, жүріс-тұрысына әсер ететіндігін анықтау.

ә) қиын баланың бағыт-бағдарындағы тіректі адамгершілік қасиеті болмаса, соның негізінде қайта тәрбиелеу процесін құрудың программасын жоспарлау.

       б)   дербес ерекшеліктерін ескеріп, оның адамгершілікті сыр сипатын, оқу тәрбие процесінде дамытуды ұйымдастыру мен басқаруда және басын сыйлау, оның дамуына обьективті жағдайлар туғызу.

             Қайта тәрбиелеу процесіне қойылатын шарттар.

1. Әрбір қиын баланы жан-жақты зерттеп, мінез-құлықтарының бағыт-бағдарын айқындау, оның ішіндегі адамгершілік ниеттегі қасиетін іріктеп алу.
2. Әрбір оқушының адамгершілік сынды тәрбиелерін құра біліп, соның негізінде тәртіпті, айналасындағы өмірге дұрыс көз-қарасты ұжымшылдық қарым-қатынас қалыптастыруды ұйымдастыру.
3. Әрбір жеке адамның ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін және шығармашылық талап-тілектеріне орай қабілетті мен икемшіліктерін дамыту, қоғамдық жұмыстарға қатыстыру.
4. Кейбір қиын оқушылардың оқу-тәрбие процесінде және ұжымшылдық өмір қатынастарында ұсқынсыз ауытқушылықтар болса, дер кезінде қол ұшын беріп, одан сақтандыру, оны туғызатын себептерді жою.

2001-2005 оқу жылдарында Кентау қалалық ішкі істер бөлімінің жасы кәмелетке толмағандар ісі жөніндегі бөлімде 10 оқушы есепке алынды.

2001 -2002 -1

2002-2003  -2

2003-2004 – 0

2004-2005 -7

2005-2006 -0

Мектепішілік есепке әр сыныптан тәртіп бұзуға бейім 87 оқушы алынды.   Сыныптар бойынша қоғамдық тәрбиешілер бекітілді. Әр қоғамдық тәрбиешінің жеке, әр сынып жетекшісінің сыныпқа арналған бақылау күнделігі бар.   / таныстыру/

      Әр сынып құжаты  ішінде 

1. Қоғамдық тәрбиеші туралы жалпы мәлімет.
2. Мінездеме
3. Пән мұғалімдермен байланыс, пікірлер.
4. Хаттамалар.
5. Түсінік хаттар
6. Табель көшірмесі

Бақылау, зерттеу күнделігі

   Келеңсіз жағдайлардың алдын  алу мақсатында сынып жетекшілерімен, ата-аналармен, пән мұғалімдерімен  «Қателесу, оны түзету жолдары», «Қысым мен қиянат қарсы әрекет  туғызады», «Ізгілікті қарым-қатынас  мәдениеті», «Кекшілдік», «Агрессивті балалармен жұмыс істеу ерекшілігі», «Тәрбиесі «қиын» оқушылармен жұмыс ерекшілігі» тақырыптарымен әр түрлі типтегі іс-шаралар өтілді. Мына тақырыптарда ата-аналар университеті өтілді. «Баланың бас ұстазы- ата-анасы» / конференция/ . «Девиантты балаларды қайта тәрбиелеудің маңызы». «Ата-балаға сыншы» «Әкелер конференциясы». «Ата –бала дәстүрі- әдептілік негізі».

    Мектепішілік есепке  алынған балалармен көңілділер, тапқырлар, ептілер және «Бәрекелді, сайып қыран» сайыстары өтілді. Ерекше бақылауға алынған оқушылар қоғамдық тәрбиешілер бекітілген: Алиев Жомарт, Тұржанов Сейілхан, Дәуренов Мақсат, Құлтаев Бақытжан, Көлбаев Қанат тәртіп бұзуға бейім оқушылармен бақылау күнделігін жүргізіп, ол оқушылардың сүйікті ісіне тартылуына (үйірмеге тартылу, мектептен тыс, мектепішілік іс-шараларға ) жағдай жасауда.

    Қорыта айтқанда, қиын  баланы қайта тәрбиелеуде үш  кезең бойынша жұмыс нәтижесі  шығарылды.

    Бірінші кезең  – дайындық кезеңі. Бұл кезеңде оқушы тәртібінің төмендеу себептерін анықтадық. Баланың жалпы психикасын жан-жақты талдап, адамдармен қатынасындағы жақсы қасиеттерін бағдарлауға назар аудардық. Қандай бір қиын оқушы болсын, оның мінез-құлқынан шамалы болса да жақсы нышандар кездестіруге болатынын білдік. Міне, осы жақсы қасиеттерін негізге ала отырып, оқушыны қайта тәрбиелеудің болашақ жоспарын  жасап, оны іске асыруға әрекеттендік.

     Екінші кезең –  педагогтің сынып алдындағы жауапкершілік кезеңі. Педагог өзінің мағыналы ісімен сынып алдында абыройға ие болғанда ғана қиын жасөспірімдермен екі арада сыйластық, сенімдік қарым-қатынастар орнығады. Осындай бір-біріне деген сенім арқылы қиын жасөспірімдердің жағымсыз қылықтарының ішінен тәуір қасиетін бөліп алып, соған оқушының өз назарын аударуға болады. Жеке қайта тәрбиелеу жұмысын осылай жоспарлы ұйымдастырса ғана, баланы өзінің қыңыр мінезінен жирендетіп, ізгі ой-сезімін ояту мүмкіндігі туады.