Банк жүйесіндегі инвестициялық қызмет

Егер компания басқа компанияның шығарған акциясының 20%-дан 50%-ға дейінгі мөлшерін ұзақ мерзімді инвестиция ретінде сатып алса, компания-инвестор оның қызметін бақылау мүмкіндігін алады. Бұл жағдайда мұндай инвестициялардың есебін үлестік қатысу әдісінің көмегімен жүргізеді.

Бұл әдісті қолдану кезінде компания-инвестордың дивидендтердің төлену төленбеуіне байланыссыз басқа компанияның таза табысындағы өзінің таза табысының немесе зиянның үлесін анықтап алуы керек. Үлестік қатысу әдісі келесі белгілермен сипатталады:

1. Инвестор инвестицияны сатып алу кезінде сатып алу бағасымен есепке алады.

2. Инвестор таза табысының үлесін — инвестицияның баланстық құнының өсуіне, ал зиянның үлесін — баланстық құнының кемуіне апарады.

3. Инвестор тиесілі дивиденд  сомасын инвестицияның баланстық  құнының кемуіне жатқызады. [4;]

      

22

3. Шетелдегі  ұжымдық инвестициялық қорлар

 Инвестициялық қорлар (АҚШ-та өзара қатынастағы қорлар атымен, Ұлыбританияда — жарналық трасталар, Францияда — secav аттарымен белгілі) соңғы он жылдан астам   уақытта   Батыс   елдердің экономикасының   жағдайында дамыды.

 АҚШ-та инвестициялық қорлардың құны 1980 жылы 6 млрд.-тан (ол кезде қорларды инвестициялаудың, 7 млн. шоттары тіркелген),  1994 жылы 3000 млрд.-тан жоғары (инвесторлардың 80 млн. шоттары) өскен. Бағалау бойынша бұл шоттар 75 млн. адамға немесе 40% американдық отбасына тиесілі.

 Осы кезеңде көлемі бойынша аз, британдық нарықта инвестициялық қорлардың құны 5 млрд. фунт стерлингтен 10 млрд фунт стерлингке дейін өскен. Ал шоттардың саны 1 млн. инвесторларға немесе отбасының 5%-на тиісті 1,5 млн.-нан 6 млн.-ға дейінгі шотқа өскен.

 Француздық басқарушы қорлары басқаратын активтер 1980 жылы аздаған сомадан 1994 жылы 500 млрд. долларға дейін жоғарылаған, шамамен француздың отбасының 2%-ы инвестициялық қорлардың акцияларының иелері болып табылады. Португалия мен Испания нарықтары сияқты кейбір салыстырмалы жас европалық нарықтарда инвестициялық қорлар 40%-ға және   айтарлықтай   жоғары   қарқынмен   жылдық өсуі байқалған.

 Осылайша   инвестициялық   қорлардың   шарықтан өсуі ұзақ мерзімді тенденция ретінде қаржылық және әлеуметтік ситуациядағы келесі    өзгерістердің  өзгерістердің салдарынан болады:

- хабардар болудық жоғарылауына байланысты: инвесторлар өздерінің қаражаттарының орналасуы туралы толық ақпаратты жәңе инвестициялық мақсаттарға жетуді бақылауды коздейді; айқындылыққа үмтылу. жинақтың өтімді жоне икемді әдістері тандалады, мүнда инвестицияның опбіо элементі инвестоо үшін копініс нпяпі.і

 Дербес зейнеткерлік сызбалардың дамуы: оз бетінше жүмыс істейтін адамдар үшін арналған дербес зейнетақы санының өсуі және жұмыс орыны ауысқан жағдайда «ауыспалы» сызбалар байқалады. Осындай бағдарлама   санының   өсуі   мемлекет   қажетті   зейнетақымен қамтамасыз ете алатындығы туралы сенімділікті азайтуға келеді, бұның себебі бір жағынан халықтың ішіндегі егде жастағы адамдардың үлесінің өсуінде, ал екінші жа-

23

ғынан экономикалық климаттың  белгісіздігінде, бұл кезде  адам ұйым  жұмысына  өмір  бойы  алынбайды.

Дербес  зейнеткерлік сызбаларға жарналардың  ең көп үлесі инвестициялық қорлар арқылы салынады.

Қор нарығындағы неғұрлым жоғары табыстар: керісінше 10 жыл бойы қор нарығындағы жақсы табыстар тура жолмен инвестициялаудың жолын көрсетеді.

Акциялар құны: сонымен қатар облигациялар мен депозиттерге қарағанда акцияның ұзақ мерзімді табыстылығы жоғары деп есептеледі, соңғы екі құрал тұрақты инфляция аз болған жағдайда да өзінің құнын жоғалтады, сол уақытта акциялар өзінің құнын сақтай алады және сақтайды.

Ақша нарығының қорлары: кейбір мемлекеттерде ақша нарығы қорларының өсуі филиалдар арқылы ескі үлгідегі банктік қызмет көрсетуге қызығушылықты азайтуы және басқа жинақтаушы мемлекеттердегі ұзақ депозиттермен салыстырғанда инвестициялық қорлардағы неғүрлым жоғары табыстың болуын сипаттайды.

Оң салықтық режим: өкімет осы қорларға оң инвестициялардың әсер етуі арқылы, салықтық режимді орната отырып, өзара қатынастағы қорларға ерекше көңіл аударады.

ТМД-ның инвестициялық қорлары. Инвестициялық қорлар – егер олар дұрыс ұйымдастырылса және басқарылса – инвестициялаудьң өмірге қабілетті формасы. Олар өтімді емес нарықтар экономикалық құлдырау және инфляция сияқты проблемалық шарттардан шыға алады. Одан басқа инвесторлар жағынан сенімділікті сақтау және жақсы басқару үшін қуатты стимулы бар, егер олар оны істей алмаса енді ақша қаражаттарын тарта алмайды. Жаппай жекешелендіру болған көптеген мемлекеттерде ұжымдық инвестициялық қорлар маңызды роль атқарды. Ресейде жаппай жекешелендіру сатысында чектік инвестициялық қорлар тура осындай болған, бірақ қазір олардың орнына жарналық инвестициялық қорлар деп аталатын қордың жаңа типтері келді. Қазақстанда сол тәріздес инвестициялық жекешелендіру  қорлары,   бірақ  қазіргі  уақытта   заңдылыққа сәйкес инвестициялық қорлар деп аталады. Ұзақ мерзімді уақытта дамушы  нарықта  инвестициялық қорларды дамыту үшін жақсы перспективалар орын алады. [15;]

24

4. Сақтандыру компанияларының инвестициялық портфелінің тәуекелін басқару

Инвестициялық портфельді басқару  процесінде сақтандыру компаниясы кез-келген инвестициялық өніммен бірге жүретін тәуекелдерді қабылдайды. Бірақ, тек тәуекелдердің пайда болу табиғатын білетін, оларды басқара және минимизация алатын сақтандыру компаниясы ғана өзінің инвестициялық портфелін сақтай және ұлғайта алады.

Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, тәуекел ұғымы қор нарығы ұғымымен тікелей байланысты. Кез-келген қаржылық құралға өз қаржыларын сала отырып, сақтандыру компаниясы өзін шығындану мүмкіндігіне әкеледі. Бұл шығындары қаншалықты болжамды болғанын, сақтандыру компаниясының қаржылық жағдайына олардың әсері қаншалықты болатынын компанияның тәуекелді басқару ішкі саясатымен анықталады. Өкінішке орай, Қазақстанның көптеген сақтандыру компаниялары үшін өз тұжырымдамасын құру мен тәуекелді басқару саясаты көптеген себептерге байланысты мүмкін болмай отыр. Негізгі факторлар арқылы келесілерді бөліп керсетуге болады:

- өз күшімен тәуекелдерді басқару тұжырымдамасын құру және енгізу, көптеген қаржылық шығын және уақыт талап етеді;

- тәуекелді басқарудағы консалтингтік нарықтың жоқтығы, соған байланысты көптеген инвесторлардың сыртқы консультанттармен жұмыс істеуіне кедергі бар.

Пайда табу және тәуекел – тығыз байланысты және бөлінбейтін ұғымдар. Қор нарығында жұмыс істегенде тәуекел әрқашан болған және болады. Сақтандыру компаниялары кез-келген қаржылық құралмен бірге жүретін тәуекелді автоматты түрде қабылдайды. Қор нарығындағы тәуекелге көптеген анықтама мен сыныптамалар бар. Сақтандару компаниялары сақтандыру резервтерін инвестициялағанда әртүрлі тәуекел түрлерінен кездеседі.

Бағалық тәуекел сақтандыру компаниясы инвестициялық портфельдегі бағалы қағаздарды сатуды ұйғарған кезде пайда болады. Егер сақтандыру компаниясының қолында инвестициялық портфелі болса, біраз уақыттан кейін оның инвестициялық портфелінің нарықтық бағасы төмендеуі мүмкін. Оның себебі – инвестициялық портфельдегі активтердің болашақтағы бағалары нақты белгісіз. Осындай тәуекелге сақтандыру компаниялары әрқа-

25

шан ұшырап отырады. Ол баға өзгеру тәуекелі немесе бағалық тәуекел деп аталады.

Сақтандыру  компанияларының инвестициялық  тәуекелдерінің сыныпталуы
Тәуекел	Мысал
Баға өзгеруі тәуекелі	Активтер бағасы сақтандыру компаниялары оны сатуға мәжбүр болғанда төмендейді.
Төлем қабілеттілігі- нің болмауы тәуеке- лі (несиелік тәуекел)	Активтер бағасы сақтандыру компаниялары оны сатуға мәжбүр болғанда төмендейді
Инфляциялық тәуекел	Инфляцияның өсуі активтердің құнсыздануына әкеледі
Айырбас бағамы тәуекелі	Айырбас бағамының өзгерісі нәтижесінде шетел валютасымен ірілендірілген активтердің құнының төмендеуі пайда болады.
Қайта инвестиция- лау тәуекелі.	Алынған инвестициялық табыс құны төмендеу активтерге салынады
Мерзімінен ерте шакыртып алу тәуекелі	Эмитент өзінің мерзімінен ерте міндеттерін орындау құқығын пайдаланады.
Өтімділік тәуекелі	Активтерді «әділетті» бағаға сата алмау.

[12;]

  Инвестициялық портфельдің табысына айырбас бағамының тәуелді болуының классикалық мысалы Қазакстанның валюта нарығындағы 2003-2004 жылдардағы жағдай болып табылады.

  Теңгелік құралдардың тапшылығы жағдайында бәрінен де активтердің көп бөлігі АҚШ долларында болған немесе теңгенің құлсыздануы енгізгенде индекстелген сақтандыру компаниялары үлкен зардап шекті.

Қазақстандық эмитенттер үшін өтімділік деңгейі маңызды емес бағалы қағаздар болып тек қана ҚҚБ-ң «А» категориялы ресми тізімдеп бағалы қағаздар саналады. Мемлекеттік бағалы қағаздар (МБҚ) және мемлекеттік емес бағалы қағаздар (МЕБҚ) бойынша төлемдердің барлығы «Т+0» схемасы бойынша жүргізіледі. Биржадағы мәмілені жасасу кезінен оны орындауға дейінгі процедура дәл уақытында мәмілені мақұлдау барысында 10-20 минутты қамтиды.

Сақтандыру компаниясының портфеліндегі қаржылық құралдарының өтімділігін жоғарылату мақсатында, 2007 жылдан бастап рейтингтік қағаздардын сақтандыру компаниясының портфеліндегі үлесі 30% кем болмауы тиіс.

 

 

26

Сақтандыру компаниясының инвестициялық портфелінің, тәуекелін басқарудың ең жеңіл және ең айқын жолы мынада: инвестициялық портфельдің бір бөлігін ҚР Қаржы министрлігінің МБҚ-на және ақша нарығының басқа да сенімді бағалы қағаздарына инвестициялау керек, ал қалған бөлігін тәуекелді активтерге (мысалы, «А» листингті белгісіз эмитенттердің облигациялары) салу. Диверсификация – инвестициялық портфельдің тәуекелін төмендетудің тәсілдерінің бірі, инвестицияларды оған кіретін түрлі активтер арасында бөлу арқылы жүргізіледі. Мұнда портфельге кіретін әрбір жеке актив бойынша тәуекелді төмендету, мысалы хеджирлеу арқылы жүргізіледі.

Портфель тәуекелін төмендеті  үшін диверсификацияның бес тәсілі бар:

1. Түрлі эмитенттерінің бағалы қағаздарын сатып алу арқылы инвестицияларды құрылымдастыру. Қазақстанда диверсификацияның бұл тәсілі ҚҚБ-ң бағалы қағаздардың ресми тізіміне қосылған кұралдар санының аздығынан жеткіліксіз дамыған,

2. Түрлі саладағы бағалы қағаздарды  сатып алу. Қазақстанда диверсификацияның осы стратегиясын қолдану қиыншылық туғызып отыр. 2006 жылы ҚҚБ-ң акциялар мен облигациялардың ресми тізімінің салалық құрылымында қаржылық сектор басыңқы орын алуда. Корпорациялық облигациялар нарығында қаржылық сектор бұрынғыдай жетекшілік алып отыр.

3. Инвестицияларды түрлі географиялық аудандарда (елдерде) орналасқан компаниялар арасында бөлу. Осы стратегияны қолдану ҚҚБ-ң биржалық тізімінің нашар салалық және құралдық диверсификациялануына байланысты, Қазақстандық нарық үшін жаңалық болып отыр.

4. Түрлі бағалы қағаздарды сатып алу. Осы стратегияны қолдану портфельдік әдістің Қазақстандық нәтижесінде кеңтаралған. Алайда, 2006 жыл қол жетімді құралдардың жалпы саны (бағалық қағаздардың 176  түрі) жеткіліксіз. Дамыған қор нарықтарында қаржылық құралдардың саны 10 мыңнан астамына жетеді.

5. Бағалы қағаздардың күшті диверсификацияланған меншікті портфелі немесе өндірістің жоғары дәрежеде диверсификацияланған компаниялардың бағалы қағаздарын сатып алу. Мұндай компаниялар Қазақстанда жоқ және диверсификацияның бұл түрі қолданылмайды.

27

Тәуекелдердің пайда болу көздерін ескере отырып сақтандыру компаниясының тәуекел менеджментінің процесстерін екі бағытқа бөлуге болады:

1. Клиенттердің тәуекелдерін басқару – бұл бағытта келесідей талаптарды сақтау керек:

       сақтандыру  тарифінің көдеиінің қарсы құлдырауы  – сақтандыру тарифінің көлемін  дұрыс есептеу актуальдық басқарма  және тарифтік комитетке жүктелген;

     Сақтандыру  келісім – шарттарын жасасу  кезінде шынайылықты, объективтілікті  – бұндай талаптар компанияның сақтандыру  агенттеріне қойылуы керек. Бұл жағдайда агенттер қызметтерін  бақылауды андеррайтерлер және жавртылай,  келісім-шарттарды жасасқанда қолдау көрсететін бәк-офис қызметкерлерімен жүзеге асырылады;

      Сақтандыру компанияларындағы қызметтеріне тәуекелдерді басқару жүйесін енгізудегі негізгі мәселе мынада – егер инфрақұрылым деңгейінде қор нарығында тәуекелдерді басқару механизмдері болса, ал сақтандыру компанияларының деңгейінде бұндай жүйелер әлі енгізілмеген.

Мысал үшін, Қазакстанның қор нарығының техникалық инфрақұрылымы деңгейінде сақтандыру резервтерін инвестициялаған кезде тәуекелдерді төмендетуде негізгі рөлді ҚҚБ-ң Тәуекел комитеті атқарады. ҚҚБ-ң Басқармасының 17 қараша 2003 жылғы шешімімен Тәуекел комитеті туралы жағдай қабылданды. Комитеттің негізгі функциялары болып ҚҚБ-ң ішкі құжаттарында қарастырылған мақсаттар үшін құнды қағаздарды және басқа да қаржылық құралдарды бағалаудың әдістемелік негіздерін жасау және тәуекелдерді бағалауды автоматтандырғанда қолданылатын параметрлерді орнату болып табылады.

2003 жылы қазіргі қолданыстағы жеке МБҚ мен МЕБҚ бағалау бағдарламаларының орнына Бағалы қағаздарды бағалау бағдарламасы әзірленді және қолданыла бастады.

Біздің жүргізген сақтандыру компанияларының сақтандыру резервтерін инвестициялағанда ұшырайтын тәуекелдердің типологиялық бақылауымыз сақтандыру компанияларының тәуекелге ұшырау кестесін ұсынуға мүмкіндік береді. Біздің ойымызша, бұл кестені сақтандыру резервтерін инвестициялағанда да қолдануға болады. [12;]