Определение компьютера

•- (А),

-... (Б),

... (С)    т.б.

Телеграмма жіберу мынадай  қасиетке негізделген: телеграмма жіберушінің  аппаратында түйісу лезде түйықталып ажыратылса, қабылдаушының жылжымалы  қағаз таспасына — нүкте, сәл  уақыт

орнына тек жартылай қалың  нүктелер қойылған). Мысалы, ASCII кестесі  бойынша латын алфавитіне тиісті

А әрпінің коды - 0100 0001 (65),

В әрпінің коды - 0100 0010 (66) т.с.с.

Мүңцаиы жақшалардьщ ішіңде жазылған ондық саңцар - екілік код-тардың ондық санау жүйесінде өрнекгелуі (жоғарыда берілген ИАК-8 кодтар кестесінде символдардың кодтары 10-дық санау  жүйесінде жазылған).

 

 

Негізгі әдебиеттер

1.     Есенбаева СД., Искаков М.Б.  Дербес компьютермен жұмыс істеу непздері. Оку құралы -  Караганды: КарМТУ, 1998.

 

 

Қосымша әдебиеттер

1.     Косарев В.П., Ермин Л.В. "Компьютерные системы и сети". – Москва: Финансы и статистика, 2000.

2.     Симонович С, Алексеев А. "Специальная Информатика". – Москва: Просвещение, 2000.

3.     Фигурнов В.Н. IBM для пользователя. - М.: ИНФРА-М,1998.

 

 

 

 

 

 

Дәріс № 2 (1с)

Тақырыбы: «ДК  –дің архитектурасы. Информацияны сақтау және жеткізу»

Жоспар

1.     Дербес компьютер архитектурасы.

2.     Жүйелік блок

3.     Информацияны жазу және сақтау

4.     Процессор. Микропроцессор үлгілері.

5.     Ішкі жад бөлімдері

6.     Пернелік тақта қызметі

7.     Магниттік дискілер. Дискіжетек

8.     Қосымша бөліктер

 

 

 

 

Дербес компьютерлер түрмыстық, оқу жүйесіне арналған жөне кәсіби (әмбебап) деп аталатын үш түрге болінеді. Түрмыстық компьютерлер — компьютерлердің  қарапайым түрлері (1970-жылдары дайындалған, қазіргі кезде өндірістен алып тасталған  БК-0010, Ириша, Apple И, т.б.). Олардың жадтарының сыйымдылығы үлкен емес, орындайтын іс-әрекеттері де шамалы болатын.

80-жылдардың бас кезінен  бастап 90-жылдардың бас кезіне  дейін оқу орыңдарында информатика  мен есептеуіш техника негіздері  пәнін оқып-үйрену үшін жад  көлемі 64, 128 Кбайт шамасындағы Корвет, УКНЦ, Ямаха MSX-1, Ямаха MSX-2, т.б.  оқулық компьютерлер пайдаланылып  келді.

Халық шаруашылығьшың түрлі  салаларында пайдалануға болатын, қазіргі кезде оқу орындары толық  қамтамасыз етілген, жүмыс істеу  мүмкіндігі жоғары және әрекет жылдамдығы үлкен дербес компьютерлер әмбебап  не кәсіби дербес компьютерлер деп  аталады. Мүндай машиналарды және олардың  негізгі қүрылғысы — процессорларды шығарумен алғашқы рет дүние  жүзінде Apple, IBM, Intel, т.б. фирмалар айналысқан болатын. ДК-де процессор үшін ҮИС, АҮИС пайдалатындықтан, оны микропроцессор деп атайды. Бүл жүмыста, әсіресе, IBM, Intel фирмаларының еңбегі көп. Intel фирмасының жасап шығарған түрлі үлгілі (модельді) микропроцессорларьш пайдаланъш, IBM фирмасы компьютердің түрлі сапалы типтерін дүниеге келтірді. Фир-маның  компьютерлеріне, типтеріне қарай, ретімен IBM PC, IBM PC XT, IBM PC AT, IBM PS/2, Pentium (Пентиум), т.б. аттар берілген (PC (Personal Computer) —  дербес компьютер, XT (extended technology) — кеңейтілген технология, PS (Personal System) — дербес жүйе, AT (Advanced Technology) — аддыңғы технология). Олар, әсіресе, IBM PC ATтиптес компьютерлер кезіңце дүние жүзіне кеңтаралды. Қазіргі кезде мүндай компьютерлердің Пентиум сияқты жаңа жетілдірілген нүсқалары пайдалануда.

Пентиум сияқты кәсіби компьютерлер күрделі әр алуан математикалық, физикалық есептерді шешіп қана қоймай, логикалық опе-рацияларды да орындай алады (логика - ойлау, қисын; логикалық операция - "ақылмен" орындалатын әрекеттер. Мысалы, автоматты  түрде технологиялық процестерді  басқарады, шахмат ойнайды, күрделі  график сызады). Оның үстіне, олар экономикалық ғылымдарда, жоспарлауда, медицинада, биологияда, ауа райын болжауда, мекеменің айлық ақпартізімін (ведомосьш) жасауда, кітапхана жүмысын үйым-дастыруда  жөне т.б. салаларда ойдағыдай пайдаланьшып келеді.

Дербес компьютердің негізгі  қүрылғылары классикалық Нейман архитектурасына негізделген:

—             жүйелік блок (микропроцессор, жад, қоректену блогы, енгізу/ шығару порггары, сағат таймер);

—             пернетақта (клавиатура);

—             монитор;

—             принтер;

—              магниттік дискіде жинақтауыш (дискіжетек, CD-ROM). Енгізу/шығару портгары (қосқыш тарақшасы, ағытпа) компьютерді

сыртқы баспа, модем сияқты қүрылғылармен жалғастыру үшін ар-налған. Порттар жалпы мақсаттық параллель  және асинхронды (бір уақтылы емес) тізбекті болып екі түрге бөлінеді. Олардың сөйкес түрде белгіленуі: LPT1-LPT3, COM1-COM3.

Таймер — көдімгі сагат рөлін атқаратьш интегралдық схема. Оның қызметінің бірі — монитор экранында кескіңцерді қалпына келтірудің уақытша аралықтарын беру, яғни синхрондау, т.б. {timer — уақытты белгілеу).

Информацияны жазу және сақтау компьютердің жеке дискілеріңде (дискетгерде) не қатты магниттік дискіде (винчестерде) орындалады. Жазу қүрылғыларын дискіжетек не дискі жүргізуші деп, жинақты (ком-пакт) дискілерге жазатын не олардан  оқитын қүрылғыны CD-ROM деп атайды. Винчестер  компьютердің ішіне орналастырылған  дискі-жетекке бекітіліп қойылған, сондықтан ол дискіжетектен алынып-салынбайды.

Дербес компьютерлердің  қүрамында бүларға қоса тышқан қүрыл-ғысы да бар. Тышқан — көрсеткіші (курсоры) екі не үш түймесі бар, компьютерге электр өткізгіш сым арқылы жалғастырылатын төртбүрышты кішкене пластмассалық қорап өткізгішті сымдар тобынан түрады. Адрестік шина арқылы инфор-мация жазылатын үяшықтың адресі жіберіледі. Берілгендер шинасы арқылы информация, ал басқару шинасы арқылы "Информацияны жазу", "Информацияны оқу" сияқты түрлі командалар жіберіледі.

Әдетте процессордың, адрестік шинаның және берілгендер шина-сының  разрядтығы (мысалы, бір уақытга  өңделетін не жіберілетін биттер саны) бірдей емес. Мысалы, 8088 IBM PC компьютерінің  нроцессоры 16 разрядты, адрестік шинасы 20 разрядты, берілгендер шинасы 8 разрядты. Осы себепті процессор бір  уақытта өңцелетін берілгендердің 16 разрядын алуы үшін, ол жадқа екі  рет айналым жасауы тиіс.

Қүрылғыларды бір-бірімен  байланыстыратын жүйелер мен  сигналдарды, пайдаланушы адам мен  компьютердің қарым-қатынасын, техникалық, программалық қүралдар жиынтығын жөне техникалық өзара келісімдерді интерфейс  деп атайды {inter — озара, face — бет  жағы). Мысалы, адаитерлер, жүйелік шина жөне қүрылғылардың әрекетгерін  байланыстыру — интерфейстер.

Компьютердің ішкі/сыртқы қүрылғыларының арасында мәлі-метгерді алмастыру драйверлер деп аталатын арнайы программалар ар-қылы орындалады (driver — жүргізуші, басқарушы). Әр сыртқы қүры-лғыныц өз жүмысын басқаратын арнайы программасы (драйвері) бар.

Процессор - компьютерді басқару қүрылғысы. Ол жадта орналас-қан жүйелік программалар арқылы компьютер жүмысын автомат-ты түрде басқарады. Компьютердің жылдамдығы (жүмыс онімділігі) процессордың бір секөнтте орывдай алатын қарапайым операция санымен өлшенеді. Компьютерлік жүйелерде компьютер жүмы-сының жылдамдығы үшін, оған балама етіп, электроңдық схема-лардың жүмыс ритмін үйымдастыратын электр импульстерінің так-тілік жиілігі алынған {такт ~ тізбекті берілетін екі сигнал ара-сындағы уақыт). Импулъс көзі — түрлі сигналдар арасындағы үзіліс-терді ұйымдастырушы микросхемадан түратын импулъс генераторы {generator — оңдіруші). Қазіргі кездегі кәсіби дербес компьютерлерде пайдаланьшатын микропроцессорлар, типіне қарай, 4-50 МГц ша-масындағы, тіпті 100 МГц-тен асатын тактілік жиілікпен жүмыс істей алады (1 МГц =1 000 000 такт/с).

Жалпы, алғашқы буын компьютерлерінің жүмыс онімділігі аз болатын. Буын оскен  сайын компьютерлердің жүмыс  онімділігі де қарқындайды. Мысалы, бірінші  буын ЭЕМ-дерінде секөнтіне бірнеше  мың операция, үшінші буын машиналарында  жүз мындаған опера-ция орыңдадцы. Соңғы Пентиум типті дербес компыотерлердің  жүмыс онімділігі секошіне мшілиовдаған операциялардан түрады. Келешекте дайындалатыи кәсіби компьютерлерде өнімділік арта беретіні сөзсіз. Тағы бір ескеретін  жайт: жүмыс енімділігін арттыру  үшін бір ком-пыотерге бірнеше микропроцессорлар  орнатылып қойылады.

Дербес компьютердің типі онда орналастырылған микропроцес-сордың үлгісімен анықталады. Мысалы, алғашқы  шығарылған 8086, 8088 нөмірлі IBM PC компыотерлерінде Intel фирмасы дайындаған 16 разрядты микропроцессорлар  пайдаланылды. Олардың адрестік шинамен  интерфейсі 20 разрядты жөне осыған сөйкес ОЕСҚ-ның көлемі 1 Мбайт болатын.

ОЕСҚ (оперативті есте сақтау кұрылғысы). Оның басқа түрде ата-луы: RAM ~ арифметикалық-логикалық операцияларды орыңдау алдында жөне орындау лроцесінде деректер мен программалар уа-қытша сақталатын ішкі жадтың негізгі болімі, оны жедел жад (ЖЖ) деп те атайды. ОЕСҚ-ның көлемі адрестік шинаның разрядтығына байланысты. Атап айтқанда, ол 2 санының адрестік шинаның разря-дынан түратын дөрежесі арқьшы анықталады. Сондықтан Intel-8088 (І8088) компьютерінде ОЕСҚ-ның көлемі 220 байтқа тең. Ал, қазіргі кездің 32—64 разрядты Пентиум типті дербес компьютерлерінің жад көлемі 4 Гбайттан кем емес. (1—4 Мбайтган артық ОЕСҚ-ны пайда-лану үшін арнайы программалар меи қосымша платалар пайдала-иылады.)

Процессор үлгісінің нүсқалары  көп. Мысалы, 80386 процессо-рының SX-25, DX-33, ал 80436 процессорының DX-40, DX-50, DX2-66, т.б. атаулы нүсқалары бар. Мүндағы 80486 DX-50 процес-соры - 80486 үлгілі процессордың 50 МГц тактілік жиілікпен жүмыс істейтін DX атаулы нүсқасы, т.с.с. (2-кесте). Әдетте SX жалғауы  бар процессордан DX жалғауы бар  процессордың жүмыс істеу мүмкіндігі жоғары. Мысалы, 80386 SX процессорлы компьютерде 16 разрядты, 80386 DX процессорлы компьютерде 32 разрядты берілгендер шина - процессордың мәліметтерді алуына жеңілдік келтіріп, оньщ жыл-дамдығын артхыруға жөрдемдеседі. Яғни кэш-жад компьютердің жал-пы жүмыс  өнімділігін арттыруға арналған. Кэш-жад екі деңгейлі. Біріншісі  процессор ішііще, екіншісі процессордан сырт (тақшада) орналастъгрылады, көлемі 256—512 Кбайт шамасында.

Пернетақта (клавиатура) — компьютерге берілгендер мен комаңдаларды енгізу қүрылғысы. IBM PC АТ-ге үйлесімді қазіргі кездің компьютерлсрінде 101-102-ге дейін перне (клавиш) болуы мүмкін.

Пернелер фунционалдық, алфавитті-цифрлық  және басқару пернелері болып  үш түрге болінеді. Мүндағы F1-F12 пернелерінің орқайсысы түрлі режимдерде өр түрлі  командаларды орындайтын функционаддық  пернелер.

Әріптер, цифрлар, түрлі басқа  символдар жазулы пернелер — алфавитті-цифрлық. Олар кәдімгі жазу машинкасының пернелері  сияқты. Әріптерді теру пернелерінің теменгі жағьшда (төмеші регистр-лерде) латын алфавитінің оріптері, жоғарғы  жағывда (жоғарғы регистр-лерде) орыс алфавитінің әріптері орналасқан (не керісінше орнала-суы да мүмкін).

Бас өріптерді пернетақтадан  теру үшін алдын ала Caps Lock пернесін басьш қою керек (caps lock — бас  өріпке өту). Осы режимнен кіші эріптерді  теру режиміне қайта өту үшін Caps Lock пернесін екінші рет басып қойса  болғаны.

MS DOS қосылған компьютерде  орыс/қазақ алфавиттерінің әріптерін  теру алдында осы әріптерді  теруге арналған арнайы про-грамманы  компыотердің ішкі жадына енгізіп  алу қажет. Мысалы, осыган арнап  kazega. com атауы бойынша Д. К. Иманғазиев, Ф. Ж. Иманғалиевтср дайындаған  программаны пайдалануға болады. Оны жадқа енгізген соң пернетақтадан  қазақ/орыс өріптерін теру режиміне  өту үшін SHIFT + SHIFT пернелерін басса  болғаны (+ таңбасы біріиші пернені  басып түрып, екінші пернені  басу керектігін білдіретін белгі  ретінде пайдаланылады). Бүл режимде  орыс алфавитіне енбегеп қазақ  әріитерін (ә, і, ң,...) теру үшін kazega. com файлын іске қосқан кезде  экранда көрінетін нүсқауды пай-далану  керек; ал, цифрларды теру ушін  оң жакта орналасқан кіші пернетақтаны  пайдалану қажет.

Ескерту. Қазақ/орыс алфавиттерінің өріптерін теру режимінен ал-ғашқы латын өріптерін теру режиміне қайта оту үшін SHIFT + SHIFT пернелерін қайта басу керек,

Басқару пернелері автоматты  түрде арнайы командаларды орындауға  арналған:

Enter -  бір жолда пернетактадан терілген деректер соңын белгілеп не жадқа енгізіп, курсорды келесі жолдың басына өткізу; пернетақтадан терілген команданы орындау. Әдетте бұл пернені Енгізу пернесі деп атайды (enter — енгізу);

Shift ( Т ) — регистрді  ауыстыру, жоғарғы регистрге өту  (shift — жылжыту, регистрді ауыстыру). Пернелердің жоғарғы жағывда  жазу-лы символдарды теру үшін  осы пернені басып түру керек. (Shift жеке басылған кезде ешқандай  команда орындалмайды.);

Backspace (BS, не <-) — курсордың  сол жағындағы симводды әші-ріп,  курсорды сол орынға кері қайтару  (backspace — кері аралыққа);

Delete (Del) — курсор түрған  орындағы символды ешіру (delete -жою, алып тастау).

Delete не Backspace пернелері бір  рет импульсті түрде басылған  кезде ошірілетін симводдың оң (сол) жағында орналасқан символдар  бір орындық позицияға солға  (оңға) жылжвды.

Ескерту. BS не Del пернелері арқылы өшірілетін символдар жадқа бүдан бүрын енгізіліп қойылса, кейбір режимдерде (мысалы, Бейсикте) жоғарьщағы өрекеттерден соң Енг (енгізу^) пернесін басып қою керек.

Insert (Ins) — жолды ығыстырып  кірістіру (insert — кірістіру). Мысалы, "жүмыс" сөзін пернетақтадан  теру кезінде "м" өрпі  терілмей қалып кетсе, "ы"  әрпінің алдына курсорды апарып, INS пернесін басу керек. Осыдан  соң "м" әрпін пернетақтадан  теріп алса болғаны (компьютер  INS режимінде іске қосылуы да  мүмкін, бүл кезде INS пернесін  басудың қажеті жоқ.);

TAB — курсорды түрған  орнынан 8 орындық позицияға оңға  жылжыту (tabulator — есептеуіш). (Кейбір  режимдерде TAB пернесі басқа мақсат  үшін пайдаланылады.);

Esc — берілген команданы  озгертіп, алғашқы режимге ету,  т.б.                                                                                                                                                                                                                                             

(escape — қүтылу, шығу);

PrtScr — экрандағы көріністі  принтерде басып шығару (print screen —  экрандағы көріністі басу);

Pause (Break) — іске қосылған  компьютер жүмысын уақытша тоқтату  (pause — үзіліс). (Компьютер жүмысын  одан әрі жалғастыру үшін кез  келген пернені басса болғаны.);