Ресей империясының Оңтүстік Қазақстанды отарлауы немесе қазақ қалай өзгерді

Өлкедегі қазақ  болыстықтары туралы.

Уездер болыстықтардан, олар өз кезегінде ауылдардан құралды. «1867 жылғы заңға сәйкес, қырғыздардың  рулық құрылысын ыдырату мақсатында  ірі руларды бір басшының қол астына берудің қауіптілігі ескеріліп,  көшпелі тұрғындарды болыстықтар мен ауылдарға бөлу қарастырылды» -деп жазады Н.И.Гродеков.

1868 ж. Сырдария облысы  әскери губернаторының пәрменімен  Шымкент уезінде болыстық басқармалар ұйымдастыру бойынша комиссия құрылды.

Комиссия төрағасы - титулярлық кеңесші Е. Савенков, мүшелері - ротмистр Адеркас, сотник Герасимов, капитан  Терейковский, аудармашысы прапорщик Сырттанов болды.

Бірнеше ай ішінде комиссия ауылдарды аралап шығып, тексеру қорытындысын басшыларға тапсырады.Тіпті, Шымкент уезін мекендейтін ең үлкен 2 тайпаға қисынын келтіріп ―бірін асыра мақтап, екіншісін «басын жерге жеткізе тұқыртып» дегендей, «этнографиялық» сипаттама беріп, екі тайпаның арасына «шоқ» тастауды да ұмытпайды.

Жергілікті (қазақ)  халық өкілдері мемлекеттік - әкімшілік  басқарудың ең төменгі сатысына ғана жіберілді. Болыстықтарға ру аты  берілгенмен, болыстықтар шаңырақ  санына қарай жасақталды. Ал, рудағы шаңырақ саны мен болыстықтағы шаңырақ  саны сай келуі мүмкін емес еді. Яғни, бір рудың өз болыстығына «сыймай»  қалған белгілі бір бөлігі мәжбүрлі түрде өзге рудан жасақталған болыстықтың құрамына кіргізілді. Бұл өз кезегінде болыстықтағы негізгі рудың аз атаға, көші-қон немесе суармалы жерлерді бөлу барысында және  т.б. жағдайларда әлімжеттік жасауына кеңінен жол ашты.

Болыс басқарушысы  әрбір 50 шаңырақтан 1 өкіл қатысатын  болыстық съезде  25 жасқа толған, сотталмаған, халық алдында беделі бар азаматтар арасынан 3 жыл мерзімге сайланды.

Болыс басқарушысының міндетіне:

• болыстықтағы тәртіп пен заңдылықтың сақталуын қадағалау;
• алым-салық жинау;
• сот шешімдерінің орындалуын қадағалау;
• ауыл жиналыстарына қатысып, ауыл старшинасы мен биін сайлауды қадағалау;
• арыз-шағымдарды қабылдап, болыстық съезд шешімдерін орындау;

Сондай-ақ, болыс  басқарушысына өкімет орындарының талабын орындамау, төбелес, т.б. заң бұзушылықтар үшін 3 күн мерзімге қамауға алу немесе 3 сомға дейін айыппұл салу құқығы берілді. Билер сотына жауапкерлер мен куәгерлердің қатысуын қамтамасыз ету де болыс басқарушысының міндетіне кірді.

Болыс басқарушысына (әсіресе, алым-салық жинау) берілген осындай салыстырмалы түрдегі үлкен  құқықтар болыс сайлауын бәсекелес  топтар арасындағы, заңды түрдегі  үгіт-насихат жұмыстарымен бірге, сайлаушылар  дауысын сатып алу немесе қоқанлоққы жасау, бопсалау, уезд бастығына пара беру секілді толып жатқан  заңсыз әдіс-тәсілдер кеңінен қолданылатын  жан аяспас күреске айналдырды.

Ал, сайлау тағдырын сайлауға міндетті түрде қатысатын  уезд бастығының пікірі шешті. Әдетте, пара, сый-сияпат алған  уезд бастығының үміткерлердің бірімен ымы-жымы бір болды.

Болыстық съезд  әрбір 10 шаңырақтан 1 өкіл қатысатын  ауылдық жиналыста 3 жыл мерзімге сайланды.

Болыстықтағы  әрбір ауыл нөмірленді. Ауыл жиналысы ауыл старшинасы мен биін сайлап, жайылымдарды бөлді, жер дауларын шешті, ауыл шаңырақтары арасында алым-салықтарды бөлді және жиналмаған алымдар туралы шешімдер шығарды.

 Ауыл старшинасының  міндеті:

• ауылдағы тәртіп пен заңдылықтың сақталуын қадағалау;
• алым-салық жинау;
• арыз-шағымдарды қабылдап, сот шешімдерінің орындалуын қадағалау.

Болыс басқарушысына  өкімет кесімді жылдық жалақы төледі. Ауыл старшыны үшін әрбір шаңырақтан жылына 1 сом 15 тиын алынды. Ал би шешкен дауына қарай дау иелерінен  алымдар  алып отырды.

      Ендігі жерде,  өз әділдігімен, көрегендігімен, шешендігімен және тағы басқа асыл қасиеттерімен  халық арасынан өсіп шығатын билер әлдекімдердің ойлап шығарған «шар тастап сайлау»  арқылы  сайланатын болды.

Осылайша, мыңдаған жылдар бойы қазақ халқының  әлеуметтік, экономикалық  және саяси өмірін реттеп келген билер институтына күйрете соққы берілді.

Сонымен, болыстықтардағы  әкімшілік және полицейлік функциялары  – болыс басшысына (болысқа), сот  билігі - билер кеңесіне, ал шаруашылық мәселелерді шешу (сайлау, көші-қон, жайылым, шабындық жерлерге қатысты) – халық өкілдеріне (әр 50 шаңырақтан-1 өкіл) жүктелген.

Болыс басқармаларының  бастықтарына төмендегідей жылдық жалақы белгіленген: Мысалы, мемлекет 1868 ж. ауылдар  мен шаңырақ санына қарай, Арыс болысына -500 сом, Шөл болысына-800 сом, ал қалғандарына 1000 сомнан жалақы белгіледі.

Мемлекет алғаш ұйымдастырылған 9 болыстықты (Боралдай , Қазығұрт, Тартоғай, Қарамұрт, Майлыкент, Қарабұлақ, Шөл, Арыс, Сарыкөл, Тартоғай) ұстап тұруға 18832 сом қаражат бөлді. Көп ұзамай-ақ бұл ақша артығымен қайтарылған, 9 болыстағы 9330 шаңырақтан жиналған «шаңырақ» салығы – 32555 сомды құраған.

Жоғарыда көрсетілген  «Ежегодник» атты басылымда жарияланған «Сырдария облысының статистикалық мәліметтері» бойынша, Шымкент уезінің көшпелі тұрғындарынан құралған болыстықтар мен шаңырақтар саны:

Шымкент уезінің көшпелі тұрғындары
Р/с.		Болыстықтар		Шаңырақ саны	Р/с.		Болыстықтар		Шаңырақ  саны
		Сіргелі		1271	13.		Бишпак1		1128
		Тілік		1353	14.		Боралдай		1946
		Қоңыр-Маңғытай		1225	15.		Қазығұрт		2071
		Тама		851	16.		Тартоғай		2035
		Алтыата		939	17.		Қарамұрт		1624
		Жаңа Иқан?		1097	18.		Майлыкент		1450
		Қаңлы-Сапар		1067	19.		Қарабұлақ		2455
		Жаманбай		1929	20.		Шөл		1501
		Сары		826	21.		Арыс		992
		Маңғытай-Саңғыл		900	22.		Сарыкөл		2291
		Күнгей  Сіргелі		1026			Барлығы		17493
		Бестамғалы		1424
		Барлығы		13908
Бишпак1-түсінуге мүмкін болмады-Ө.Ш.
Шымкент уезінің болыстықтары (1883-85 жж.).
Р/с.	Болыстықтар		Болыс			Р/с.		Болыстықтар		Болыс
1	Ақтас		Нұрман  Қабылов			11		Қазығұрт		Момынбеков  Қасымбек
2	Ақмола		Есалиев Досыбай			12		Күнгей  Сіргелі		Сасықбаев Дәулетбек
3	Арыс		Жүсіпов Бердалы			13		Майлыкент		Жұмабаев  Тайтелі
4	Ақсу		Қонысов Мұсабек			14		Сарыкөл		Сапақов Иманберді
5	Байырқұм		Жарасов Жантілеу			15		Сіргелі		Қыстаубаев  Қалбыр
6	Боралдай		Бекбауов  Әдіш			16		Тілік		Шоқаев  Төрегелді
7	Бестамғалы		Жұмабаев  Көлбай			17		Шаян		Сегізбаев Текей
8	Жаныс		Еркебаев  Естемес			18		Шілік		Жұманов Шәріп
9	Қарабұлақ		Батырбеков  Иса			19		Шөл		Төребеков Шырын
10	Қарамұрт		Қожабеков Қасымбек

Шымкент уезіндегі болыстықтар (1896-1898 жылдар).

1.Сырдария болыстығы.  2.Байырқұм.  3.Сарықұм. 4.Бөржар. 5.Ақтас. 6. Қазығұрт. 7.Бадам. 8. Қарамұрт. 9. Машат. 10.Майлыкент. 11.Қошқарата. 12. Боралдай. 13. Арыс. 14.Бөген. 15. Шаян. 16.Сарыкөл. 17.Жылыбұлақ.  18.Арыстанды. 19. Ақмола. 20. Ноғай-күре. 21.Ақтөбе.  22.Хантағы.  23.Қаратау. 24. Шу.

Өлкеге орыс-украин шаруаларының қоныстана бастауы  туралы.

1870 ж. бастап, қоныс  аударушылар үшін «Жер қорын»  ұйымдастырып, әр облысқа бір-бірден  әскери топограф штаты беріледі. Алдымен  бірнеше экспедиция  ұйымдастырып, қазақтар пайдаланатын жер нормасы мен болашақ орыс қыстақтарының орындары  белгіленді.

1874-1882 жылдарда облыста  6 шаруалар селосы құрылды. Ол  келімсектерге 1867 жылғы «Сырдария  мен Жетісу облыстарын басқару  туралы уақытша ереже» мен  1868 жылғы «Жетісуда шаруаларды қоныстандыру туралы» ереже бойынша 30 десятинадан жер беріліп, 15 жылға алым-салықтардан, әскери міндеткерліктен босатылды.

  1891-92 жылдары ішкі  Ресейде орын алған қатты құрғақшылықтың  салдарынан  Қазақстанға қоныс  аудару осы жылдары жаңа қарқын  алды. Өлкеде 1891 жылға дейін 25 орыс қыстағы болса, 1891-1892 жылдарда  ғана17 жаңа поселке құрылды. Жалпы, осы жылдар ішінде Сырдария облысындағы поселкелердің ұзын саны 37-ге, шаруалардың саны 12 мың адамға жетті. Бұлар негізінен Түркістан-Шымкент-Әулиеата аралығындағы үлкен жолдың бойы мен өзендербойындағы шұрайлы жерлерге орналасты.

Сырдария облысындағы  келімсектер қыстақтары (1894 ж.)

Р/с	Қыстақ  атауы	Пайда болған жылы	Шаңырақ саны	Жан саны	Р/с	Қыстақ  атауы	Пайда болған жылы	Шаңырақ саны	Жан саны
Ташкент уезі					Шымкент уезі
1.	Никольское	1881	286	1117	1.	Антоновка	1887	26	143
2.	Шыназ	1884	25	120	2.	Корниловка	1887	25	150
3.	Троицкое	1886	124	516	3.	Высокое	1888	144	761
4.	Черняевка	1891	54	169	4.	Белые воды	1889	102	472
5.	Кауфман	1892	90	347	5.	Черная речка	1891	48	270
6.	Самара	1892	58	227	6.	Красноводское	1891	34	141
7.	Богородица	1892	11	41	7.	Егорьевское	1891	101	563
8.	Константиновка	1892	78	393	8.	Дорофеевка	1891	104	521
9.	Успенское	1892	7	38	9.	Тамерлановка	1891	74	374
	Барлығы		733	2968	10.	Ванновское	1891	104	513
					11.	Каменная  балка	1892	26	157
					12.	Обручево	1892	48	244
					13.	Чубаровка	1892	25	147
					14.	Мамаевка	1891	66	284
					15.	Вревское	1892	31	146
					16.	Ермолово	1894	27	110
						Барлығы		985	4996
1Сонымен қатар, Әулиеата уезінде барлық тұрғындар саны -6379 адамды құрайтын 17 орыс қыстағы  мен меннониттік дін өкілдерінің  5  қауымдық қыстағы пайда болды-Ө.Ш..

Сол кездегі келімсектердің өмірі мен тұрмысынан хабардар ету  үшін орыс зерттеушісі И.Гейердің кітабынан үзінді бере кетсек артық болмас...

 

 

 

IX - хат.

...Егорьевск  селосы 100 үйден тұрады. Село құрылған  кезде шаруалар бүкіл село  үшін қазынадан 2432 сом көмек  алды. Тап осы жерде жиналған  статистикалық мәліметтер арқылы, мемлекет берген жәрдемді селолықтар қалай іске асырғанын есептеу қызық секілді.

   Село құрылғаннан кейінгі бір  жылдың ішінде 93 үйдің құрылысы  толық аяқталған. Әрқайсысының  құны ең төменгі шекпен санағанның  өзінде 50 сомнан кем емес. Селода 69 ат, 102 өгіз, 60 сиыр, 6 түйе және 61 бас  жас мүйізді ірі қара бар.

Шымкент уезінің бағалар анықтамалығын  жетекшілікке алып, жануарлардың құнын  есептейік:

Аттардың  құны =  69X35=1725 р.

  --      өгіздер      = 102X20=2040 --

  --      сиырлар           =  60X15= 900 --

  --      түйелер      =   6X40= 240 --

  --      жас мүйізді ірі қара =  61X 5= 305 –

                                          ----------------

                                         Барлығы  5210 сом.

Бұған үйлердің жалпы  құнын (4650 с.) қоссақ, 9860 сом шығады. Енді осыдан қазынадан көмек ретінде алынған  соманы алып тастасақ 7428 сом қалады. Бұд селолықтардың бір жыл ішінде тапқан таза пайдасы.

Егорьевск селосы шаруаларының осындай өнімді еңбегі, оған қалайша қол жеткізгендігі  туралы арнйы талдау жасауға тұрады. Сонымен, шаруалар бұл табысқа қалай қол жеткізді?

Ең алдымен, көп  балалы шаруа отбасындағы  еңбек  бөлінісіне назар аударуымыз керек.

Игеретін жер  теліміне қол жеткізген шаруа, алдымен  астық себу, екіншіден – үй құрылысын  жүргізу, үшіншіден мал сатып  алуға қаржы табу үшін өзіндегі жұмыс күшін есеппен бөледі.

Алғашқы кездегі  шағын жер теліміне астық себуге отбасындағы жұмыс күші жеткілікті. Лайдан кірпіш құю, басқа да құрылыс  материалдары мен үй ішіне қажетті  заттар сатып  алу қосымша жұмыс  күші мен қаржы талап етеді. Одан өзге, келесі жылғы астыққа дейін отбасының ішіп-жеміне керекті қаражат пен  жұмыс істейтіндердің азық-түлігіне бір меңгеруші қажет.

Осының бәрін  есептей келе, отағасы қолда бар  барлық қорды бөледі. Ең қиыны - қаражат  табу. Сондықтан отбасының үйде ең пайдасы аз мүшелерінің біразы, әдетте жасөспірім ұлдар мен қыздар қалаға жіберіледі.

Олар үшін  қала тұрғындары арасында бала күтушілікке  әрдайым сұраныс бар.  Олардан  кейін қалаға, егер отбасында отағасыдан басқа да үйленген азаматтар болса―солар  аттанады. Жұмыс күші ретінде, ересек азаматтарға да қалада сұраныс бар. Ал, үйде отағасы өзінің әйелі және келіндерімен қалады. Келіндердің еңбегін сатудан пайда аз және ыңғайсыз. Оның үстіне емізулі баласы бар жұмыскерлерге жұмыс табу қиын, ал үйде оларға әрқашан жұмыс табылады. Сондықтан, әйелі үйдегі шаруашылықты басқарса, отағасы келіндерімен астық себеді, үй салады. Арықпен су келіп жатыр, сондықтан әйелдер үшін лайдан кірпіш құю аса қиындық тудырмайды. Маусымдық жұмыстар арасында отағасы қол қусырып, қарап отырмайды. Кіре тартумен айналысады. Өз арбасымен  Әулиеатадан Ташкент, Шымкент қалаларына астық тасып, өз пайдасына қалғанын үйіне алып қайтады немесе Шымкент уездіндегі жол бойларымен тартылып жатқан телеграф үшін Сайрамнан бағандар тасиды.