Орыс мәдениеті дамуының жағдайлары мен ерекшеліктері

    Орыс ағартушыларының  өсіп дамуы, барып тұрған шыңы  Пугачев бастаған шаруалар соғысы  болған шаруалардың антифеодалдық  күресінің үдеуі, Америка және  Ұлы француз революцияларының  барысы мен тәжірибесін ойластыру  А.Н.Радищевтің самодержавиелік  – крепостниктік құрылысты революциялық  жолмен құлатуға шақыруына база жасады. Радищевтің қызметі мен шығармалары Ресейде революциялық қозғалыстың идеологиялық жағынан дайындаудың аса маңызды компоненттерінің бірі болды.

                                

                                    «Радищевшілдер»

 

      Самодержавие  бірінші орыс республикашыл революционерін  жойды. Бірақ оның көзі тірісінде  халық революциясы идеяларын  көтермесе де, самодержавиенің крепостниктіктің  жауы болған, Радищевтің азаттық,  демократиялық идеяларын қолдап  насихаттаған, Радищев пен декабристердің  арасын байланыстырған, буын болған  адамдардың үйірмесі құрылды. 

    Радищев тұтқынға  алынғанан кейін көп ұзамай, оның  досы, II  Екатеринаға «Петербургтан  Москваға саяхат»  жасуға қатысы  болар депкүдік тұғызған П.И.Челищев  Ресейдің солтүстігі бойынша сапарда болып, осы сапардың күнделігін баспаға дайындады. Онда крепостниктік тәртіпті қатты сынайды және өте сақтықпен болса да, Радищевтің кітабына тікелей үн қосатын бірқатар ұсыныстар айтылады.

      XVIII ғ. және  XIX ғасырларың аралығында алдыңғы қатарлы қоғамдық – саяси, экономикалық және философиялық ой – пікірдің рупоры болған «Ағартушылық туралы тәжірибе» деген кітаптың авторы, ақын және публицист, «Санкт - Петербург» жұрналын шығарып тұрушы И.П.Пнин (1773 – 1805ж) Радищевтің ізімен жүрді. Сондай – ақ демократиялық республикашылдық тенденция сипатындағы «халықтық қоғамның игілігі тұралы» деген еңбектің авторы тегі крепостной В.В.Попугаев; ақындар И.М.Борн, А.Х.Востоков, В.В.Пассек, С.А.Тучков өмірінде де, іс – әректтерінде де әлі анықталмаған жерлері көп, жұмбақ адам Ф.В.Каржавин радищевшілдер болды.

      Радищевті  жойып жіберсе де, оның саяхатына  тыйым салса да, бұл кітап тізім  бойынша бүкіл елге таратылды,  ал оның революциялық идеялары  алдыңғы қатарлы Ресейдің кейінгі  ұрпақтарына өте зор ықпал  жасады. Оның маңызын Лев Толстой  дәл де, бейнелі етіп: «Шаруаларды  II Александр босатқан жоқ, Новиков, Радищев сияқты декабристер босатты», - деп белгілеп берді.

 

                                                    Әдебиет

 

   Елдің  әлеуметтік , материалдық және рухани өмірінде едәүір үлкен өзгерістер болған жағдайда, орыс ұлты қалыптасқан ағартушылық пайда болып, дамыған жағдайда гулдене бастаған XVIII ғ. ғасыр әдебиеті светтік әдебиет болды, ол жаңа формаларда, жаңа орыс ұлттық әдебиетіне негіз салды. Оның орнығуының  және дамуының мәнді жағы орыстың әдеби тілінің қалыптасуы, орыс өлең құрауының жаңа формаларының енгізілуі еді. XVIII ғ.әдебиетінің жетекші әдеби стилі орыс классицизмі деп ат алған бағыт, бұл бағытқа күшті ағартушылық дәстүр, Отанға қызмет  етуге, оның жеңістері мен қаһармандық өткенін дәріптеуге шақыру тән болып келеді. Бұл ерекшеліктер  XVIII ғ. әдебиетіне ода жазу мен трагедия формаларының кеңінен тарауына жол ашты.

 

                                                   Сатиралық бағыт

 

     Әдебиеттегі сатиралық бағыттың бастаушысы А.Д.Кантемир болды; оның шығармалырының ішінде бейнелеулігі жағымен, тілінің өткірлігі жағынан көзге түсетін және орыс өмірінің әр – түрлі жақ тарына арналған тоғыз сатирасы үздік болды. XVIII ғасырдың екінші жартысында орыс классицизм өкілдерінің сатиралық екпіні ұсақтала түседі. Бұл П.А.Сумароковтың творчествосында болғанындай немесе М.М.Херасков журналдарына, II Екатерина жұрналдары мен әдеби шығармаларына тән болғандай, әлеуметтік мазмұн атаулының бәрінен жұрдай болған «жымиып қана тұратын сатираға» айналды.

    Сатиралық бағыт  өзінің дамуын ағартушыларға  жақын жазушылардың шығармаларынан  бастайды. Новиковтың жұрналдарының тамаша сатирасы туралы  XIX тарауда айтылған болатын. Көркем әдебиеттегі бұл бағыттың ең ірі өкілі Д.И.Фонвизин (1745 – 1792ж) болды, оны А.М.Горький орыс әдебиетіндегі әшкерелеуші – реалистік бағыттың түп атасы деп атаған. Оның ол кездегі помещиктер өмірінің жатқын бейнесін көрсеткен атақты комедиялары «Бригадир», әсіресе «Недоросль» орыстың классикалық драматургиясының бастамасы болды. Олар әлеуметтік мазмұнға және крепостниктік шындыққа жазылған өткір сынға толы болатын. Жас И.А.Крыловтың сатиралық публицистикасы мен пьесалары, В.Я.Капнистің «Өсек - аяңы» т.б Фоназин шығармаларына жуық болды.

 

                                 Орыс классицизмі

 

      Әдебиеттің патриоттық бағыты, жалпы ұлттық үлкен міндетті көтеруге ұмтылу М.В.Ломоносов творчествосында – ақ ерекше күшті орын алды. Ломоносовтың филология жөніндегі жұмыстары, оның жаңа орыс өлеңдері құрылысын таңдауы, әдеби публицистикалық шығармалары («Химияның пайдалылығы туралы сөз», «Ұлы Петрге мақтау сөз» т.б) ғылыми еңбектері, толып жатқан одалары, «Ұлы Петр» деген эпикалық поэмасы, орыс классицизмінің күшті жақтарын бойына жинаған «Тамара мен Селим» және «Демофонт» комедиялары әдебиеттің үлкен қоғамдық рөлін түснгендігінің айғағы.

     XVIII ғасырдың  екінші жартысында классицизм  үстемдік етуші әдеби бағыт  болып қала берді, бірақ бірте  – бірте өзінің прогресстік  рөлін жоғалтты. Одалар, трагедиялар,  мақтау сөздер бірте – бірте өмір сүріп тұрған құрылысты, монархтарды, өткендегі және сол кездегі вельможаларды мақтауға айналып кетті.

    XVIII ғасырдың аяқ  кезіндегі аса ірі ақын Г.Р.Даржавин (1743 – 1816ж) творчествосы ғана  буған қосылмайды. Оның творчествосында  сатиралық, тұрмыстық, халықтық  мотивтер күшті болатын. Державиннің  өлеңдері терең мағыналылығы  мен ой – пікірінің, образдарының батылдығымен, тілдің айқындығымен, өлеңінің үнділігімен, оптимизмімен көзге түсті. Классицизмнің басқа өкілдері сияқты Державин дворяндық Ресейді, оның көрнекті соғыс және дипломатиялық жемістерін, II Екатеринаны және оның төңірегіндегі қайраткерлерді мадақтады. Сонымен қатар ол хаықтың тәуелсіздік жолындағы қаһармандық күресін, халық ерлігін бойына жиған орыс солдатын да дәріптеді. «Осыншама күшті бойына жиған халықты әлемнің қай түкпірінен табарсыз», - деді ол шаттана. Ол Екатерина сарайын, өзінің тұсында қалыптасқан фавритизм мен қазына ұрлаушылық жағдайды суреттегенде өткір сатиралық ащы толғауды аяп қалған жоқ.

 

                           Есекке жұлдыз тақсаң да

                           Есектігін жоймайды.

                          Ақылдық жасар жерлерде 

                          Құлақ қағуын қоймайды, - деп жазды  Державин мансапқор фавориттерді  келемеждеп. Алайда Державин нағыз  өткір сатирикалық шығармаларында  да өзі қызмет ететін, өзі қорғайтын  құрылысты сынау мақсатын қойған  жоқ. 

     Өзгерген жағдайға  классицизмнің сай келмеуі, едәүір  көп бөлігі әртектілер болған оқырмандар тобының көбеюі және демократиялануы әдеби шығармалардың классицизмге тән формаларының кейінгі ығыстырылуына, роман мен мещандық драманың жарық көруіне, халық творчествосына ынталылықтың өсуіне жол ашты. М.Д.Чулков халық ертегілерінің, өлеңдерінің, мақал – мәтелдерінің алғашқы  жинақтарын басып шығарды.

      Ғасырдың  екінші жартысында орыс халық  жырлары  жазып алына бастады.  А.О.Облесимовтың «Сиқыршы тиірменші,  алдамшы және құдасында», М.И.Поповтың  «Анютасында» және бірқатар басқа  шығармалардың  қахармандарын  халық қарапайымдары болды. Батыл  да айлакер бола отырып, олар  мырзаларды жер соқтырды.

 

                                           Сентиментализм

 

      XVIII ғасырдың аяғында классицизмнің орнына сентиментализм пайда болды. Оның белгілері XVIII ғасырдың ең көрнекті шығармасы – Радищевтің «Петербургтен Москваға саяхатында» айқын көрінеді. Алайда «Саяхаттың» орыс әдебиеті тарихындағы орны мен маңызын бұл белгілер белгілеген жоқ, сатиралық – әшкерелеу дәстүрлерінің одан ары дамуы, крепостниктік шындықты реалистік тұрғыдан баяндау, оның терең демократизмі мен орасан зор қоғамдық саяси маңызы белгіледі.

    Орыс сентиментализмі  курделі де қайшылықты құбылыс  болды. Бұл жағынан ол орыстың  әдеби тілінің дамуында ілгері  аттауға улкен бір қадам болды.  Классицизмнің салтанатты және  көбінесе даурықпалы риторикамен  жазылған одалар мен трагедияларының  орнына адамды және оның сезімін  суреттеп жазуға ұмтылу орын  алды. Бұл ұмтылыс ол кездің  әдебиетіндегі буржуазиялық принциптерге  сай келді. Бірақ орыс сентиментализміне бірқатар консервативтік белгілер тән еді. Сентименталистер шығармаларының көпшілігінде адам сезімін суреттеп жазумен қатар әлеуметтік тақырыптардан қол үзу, крепостниктік Ресей өмірін мадақтау, егілу мен мейірімділік, күшті мистикалық  тенденциялар орын алып отырды. Сентиментализмнің күшті жақтары да, осал жақтары да орыс сентиментализмінің басшысы Н.М.Карамзиннің (1766 - 1826) «Орыс саяхатшысының хаттарында», «Бишара Лизада» және басқа шығармаларында бейнеленеді.

 

              

                                               Өнер

 

      XVIII ғ. айқын светтік сипат алған орыс өнері батысевропалық өнерге сипатты бағыттар мен формаларда дамыды. Ол әдебиеттен ерекше сарай адамдары мен помещиктердің талғам талаптарын басынан көбірек өткізді. Бұл өнерде демократиялық тенденциялардың дамуына кедергі жасады, алайда өнер ұлттық дәстүрлермен де, орыстың халық творчествосымен де тығыз байланысты болды. Крепостной шеберлер сарай, усадьба салды, олардың қабырғаларына ою – өрнекте жазулар жазды, жапсырма суреттермен безендірді, фонтандары, статуялары бар тамаша парктер салды, крепостниктік оркестрлер мен театрлардың сахнасында ойнады, спектакльдерге, мейрамдарға музыка шығарып, хорға қосылып ән салды.

    Елдің экономикасындағы, халықтың тұрмысы мен мәдениетіндегі  өзгерістермен халық творчествосы  да  едәүір өркендей түсті.  Нақ осы уақытта көпшілігімізге  бала күннен мәлім болған халық  әндері, ертегілер, билер, әдет  – ғұрыптар пайда болды. XVIII ғ. халық творчествосы мен іс жүзінде қолданылатын өнер саласында улкен – улкен табыстарға қол жеткізді. Қолөнершілер мен крепостной шеберлер шеберліктің, талғамның, көркемдік құндылықтың дәрежесі жоғары болуы жағынан адамды таңдандыратын Петербург Пушкин (Царское село), Петродворец (Петергоф), Останкино, Кусково сарайларының, аристократия уйлерінің, интерьерлерін жасады. Бұл кезде көркем қолөнердің гжельскілік керамика, великоустюгтік қара күміс, Вологодтық кесте, Холмогорлық суйектен ою, орыс заводтарының фарфоры мен хрусталі, зергерлік бұйымдары сияқты және т.б түрлері кеңінен дамыды. Нақ осы кезде орыстың ағаштан салатын халық архитектурасының тамаша Кижи, Кема соборы, Кондопогтағы Успенск шіркеуі және Солтүстіктің деревняларындағы, зираттарындағы архитектураның шедеврлері жасалады.

     XVIII ғ. профессиялық өнердің дамуы үшін аса маңызды болған мына жағдай: 50 – 60 жылдары маманданған театр мен Суретшілер академиясы, архитекторлар, суретшілер, скульпторлар даярлайтын ерекше жоғары оқу орындары да жұмыс істей бастады. Суретшілер академиясының ашылып, жұмыс жүргізу жағдайында, әсіресе XIX ғ. қатты сезілген бірқатар елеулі кемшіліктер бола тұрса да, бұл академия орыстың ұлттық өнерінің орнығып, дамуында орасан зор роль атқарды.

    Бұл ғасырдағы   өнердің ерекшелігі атағы шығып,  жұртқа жайылған орыс архитекторларының, суретшілерінің, скульпторларының музыканттарының көпшілігі шаруалардың, қолөнершілердің, солдаттардың, әртектілердің балалары еді.

 

                                               Архитектура  

 

      XVIII ғасырда архитектура неғұрлым жақсы дамып, сурет өнері мен скульптураның сипаты мен жанрларына орасан зор ықпал жасайды әрі өзінің даму дәрежесі жағынан сол кездегі дүние жүзілік архитектураның жақсы үлгілерінен  кем түспейді. Архитектураның қызу қарқынмен өсуіне Петербургтің салынуы бастама болған қала салудың көбеюі, қалалардың үнемі жоспарлануын дамытуға көшу себеп болды. XVIII ғасырдың екінші жартысында бұл процесс Ресейдің барлық губерниялық және уездік қалаларына тарады. Нақ сол кезде орталықтар, көбі біздің күнімізге дейін сақталып келе жатұқан, архитектуралық бейне алып еді. Дворян аристократиясы мен патша сарайының тұрмысы мен өміріндегі елеулі өзгерістермен қатар астаналарда, губерниялық қалаларда үкімет мекемелерінің көптеген уйлері, Царское селода (Пушкин қаласы), Петербургте (Петродворец), Павловскіде, Ораниенбаумда (Ломоносов қаласы), Царицында сарайлар мен қала шетіндегі резиденциялар және  Петербург пен Москвада аристократтардың жеке уйлері, олардың қала шетіндегі усадьбалары (Кусково, Останкино, Архангельск т.б.) салынды.

     XVIII ғ. бірінші жартысында және орта  шегінде орыс архитектурасының үстемдік етуші стилі, абсолютизм дәүірінің дворяндық мемлекеттердің бәріне тән болған барокко стилі еді.  Бұған орасан зор ансамбльдер жасау тән болатын, мұнда архитектура, скульптура, сурет өнері, бау – парк өнері бір тұтас болып бірігеді. Барокко архитектурасының ерекшелігі – салтанаттылығы, декорының бұрын болып көрмеген сәнділігі, декордың бір бөлігі ғана болатын жабыстырма заттардың скульптураның орасан молдылығы, фасадтар мен интерьердің сан алуан бояулармен сырлануы, айнала алтындалған, толып жатқан бронзалар, хрусталь, мәрмәр фасадтың және уйдің жалпы жоспарының «төгіліп» тұруы, үйдің көзге түсіп тұратын архитектуралық орталығының болмауы еді. Барокконың неғұрлым айқын бейнеленген жемістері архитектор  В.В.Растрелли салған Қысқы сарай, Смольный монастыры Петербургтегі Строганов сарайлары, Царское село, Петергоф пен Киевтегі ол салған Андреевск шіркеуінің ансамбльдері болып табылады. Барокко стиліндегі ансамбль Петербургте және оның төңірегіне кеп тарады, өйткені XVIII ғ. бірінші жартысында тас уйлер көбінесе жаңа астанада салынатын еді, ал басқа қалаларда, оның ішінде Москвада да тас уйлер салуға тыйым салынды немесе мықтап тежелді.

      XVIII ғасырдың  екінші жартысында Ресейде барокконың  орнына классицизм пайда болады,  ол антик архитектураның және  Қайта өрлеу дәүірі архитектурасының  әдістерін, формулаларын, жоспарларын  қайта жандандырады. Бароккоға қарағанда  классицизм прогресстік ,жалпы  халықтық тенденцияны қолданады. XVIII ғасырдың екінші жартысында  орыс архитекторлары айқындылығымен, қарапайымдылығымен, монументтілігімен,  әдемілік үйлесімділігімен және  ансамбльдің құрамды бөліктерінің  жарасымдылығымен көзге түсетін  бірқатар уйлер салды. Классицизм  стилінде салынған уйлердің көпшілігіне  тән сипат – уйдің басты  корпусынан және қалыпқа келтіру жағы неғұрлым қарапайым әрі симметриялы орналастырылған қанаттардан және флигельдерден туратын фасадтың түзу болуы еді. Уйдің архитектуралық орталығы колонналары бар зәүлім портик, портик колонналарының сырт жағы жабыстырылған фронтонмен және скульптуралық фризбен сәүлелендірілген. Портиктің үстінде күмбез немесе ротонд болды. Қанаттардың ұшы да осылай, бірақ неғұрлым қарапайым жасалды. Интерьер бельэтаждағы негізгі бөлмелердің анфилады принципінде салынған интерьердің архитектуралық орталығы, көбінесе жабыстырылу немесе жазумен безендірілетін күмбезбен аяқталатын колонналық зал болады. Классицизм архитектурасы Москвада ерекше бай қолданылды. Күні бүгінде астанада аса сәүлетті уйлердің бірі – данышпан архитектор В.И.Баженов (1737 – 1799ж) салған бұрынғы Пашковтың уйі, қазіргі В.И.Ленин атындағы кітапхананың ескі уйі. Алайда Баженов салған уйлердің көпшілігі өмір бойы қудаланып, жаза тартумен келген авторының қасіретті тағдырына ортақ болды, бұл уйлердің кейбіреулері (Юшков, Шерементев уйлері т.б)  адам танымастай етіп қайта тұрғызылған, ал екінші біреулері қиратылған. Тамаша Царицын комплексінің тағдыры да осындай болатын мұны II Екатеринаның бұйрығы бойынша талқандап тастады, онан тек жеке фрагменттер ғана  (көпір, қақпа, кавалерия корпусы) сақталып қалды. Баженов творчествосының шыққан биік шыңы Кремль сарайының орасан күрделі жобасын жасау болды да, ол бұған көп жылдар бойы еңбек сіңірді.  Сарайдың үлкен моделі жасалып, іргесі қаланды, бәрақ құрылыс қызып жатқан кезде Екатерина құрылыс тоқтатылсын деп бұйырды.