Орыс мәдениеті дамуының жағдайлары мен ерекшеліктері

    Сондықтан ғылымдарды  дасау ісі академиядан сырт  жерлерде неғұрлым ойдағыдай  жүргізілді. Академия құрылмастан  бұрын I Петрдің өзі көмектесүімен  «Свейск соғыс тарихы» жазылады, бірақ оны тарихшы М.М.Щербаков тек XVIIIғ.аяқ кезінде бастырып шығарады. Вице – канцлер П.П.Шафиров жазған «Свейс соғысының себептері тұралы пікірлер» деген еңбек 1717 ж.шықты. Бұл кітапты I Петр редакциялап қана қойған жоқ, сонымен қатар, оған «оқырманға қорытынды» жазды. «Пікірлерде» Балтық жағалауына Ресейдің тарихи праволары бар екендігі қаралады, соғыстың созылып кетуіне Швецияның агрессиялық саясатының себеп болғаны дәлелденеді, Балтық үшін соғыстың жеңіспен аяқталу қажеттігін түсінбегендермен айтыс тұғызады.

    Бірінші ірі  дворяндық тарихшы В.Н.Татищев  (1686 – 1750ж) бес томдық «Ресей  тарихы» деген еңбегін бастайды, бұл үш он жылдыққа созылады. XV – XVI ғ. жылнама жинақтарының дәстүрлерін жалғастыра отырып, ол жылнамаларды, оның ішінде бізге жетпеген жылнамаларды өңдеп, бір ізге салады, көптеген жаңа деректерді пайдаланады. В.Н.Татищев жылнамалар мәліметтерін, заң шығару естеліктерін, т.б. тексеріп, салыстыру жөнінде орасан көп жұмыс атқарды және деректерге сын көзімен қараудың бастамасын жасады. Бірақ норманшылдардың пікірлерінен қашық жатқан және обьективтік түрде оған қарсы «Тарихты» ғылым академиясы  қолдамады, сөйтіп оны автогры өлген соң ширек ғасырдан кейін ғана Москва университетінің баспасы басып шығарды. Татищевтің тағы бір атқарған қызметі ол «Русская правданы» және Иван Грозныйдың «Судебнигін» баспаға дайындады.

    XVIII ғ. тарихи деректерді жариялау жөнінде Татищев бастаған жұмысты жылнамаларды  басып шығаруға кіріскен С.Башилов пен «Ежелгі Ресейлік Вивлиофиканың» 20 томын бастырып шығарған  Н.И.Новиков одан ары жалғастырды, бұл 20 томда ұлы және үделдік князьдардың, діни және келісім грамоталары синодиктері, елшілік кітаптары және көптеген басқа деректер жарияланды.

    Аса сүйсінерлік  бір жай XVIII ғасырдың аяғында екі бір үлкен еңбектің жарық көруі: «Россияның данышпан қайта құрушысы Ұлы Петрдің қызметі» деген курск көпесі И.И.Голиков басып  шығарған 30 томдық еңбекпен жазушы, этнограф, тарихшы және экономист М.Д.Чулковтың «Россия комерциясының тарихи баяндалуы» деген еңбегі. Чулковтың еңбегі көбінесе «баяндалу» емес, орыс саудасы мен өнеркәсібінің тарихының жағдайы мен дамуы туралы әр - түрлі документтердің жинағы болатын.

    Ғасырдың екінші  жартысында неғурлым ірі дворяндық  тарихшылар князь М.М.Шербатов (1733 – 1790ж) мен И.Н.Болтин (1735 –  12792ж) болды. Дворяндардың неғұрлым  консервативтік аристократтық бөлігінің  идеологы болған Шербатовтың  «Ресей тарихының» жеті томдығы  өзінің саяси концепциясының  барып тұрған консервативтігімен  көзге түсті және елдің тарихында  текті дворяндық аристократияның  сіңірген еңбегін дәріптеу мақсатына  бағындырылған. Оның еңбегіндегі  жаңалық – әр түрлі акт материалдарын  кеңінен пайдалану болды. Генерал  И.Н.Болтин еңбегінің ерекшелігі: ол Шербатовтың «Ресей тарихын»  және оны кеңінен пайдаланған  француз Леклеркті қатаң сынап,  айтыс бағытында жазылуы болды. Бұл айтысында Болтин норман теориясы туралы, әртүрлі халықтарда тарихи процесстің жалпылығы туралы, ежелгі Русьте феодаоизнің болғандығы туралы, крепостиктік правоның процесі мен қалыптасу себептері туралы бірқатар маңызды және дербес бақылаулар жасап, ережелер ұсынады. Сонымен қатар самодержавие мен Ресейдегі крепостниктік құрылысқа апологеттік тұрғыдан қарау тән еді.

     Негізін Ломоносов  салған материалистік философия  XVIII ғ. ірі табыстарға ие болды. Ломоносовтың мұраларына және француз ағартушыларының табыстарына суйене отырып, Я.П.Козловский, Д.С.Аничков, С.Е.Десницкий және басқа философтар идеализмге, дінге, шіркеудің үстемдік етуіне қатты қарсы  шықты, адамның ақыл – ойының құдыретті екендігіне сенімдерін арттырды, ғылым мен ағарту ісін күш жігерін сала насихаттады. Діннің шығуы туралы өзінің диссертациясында Москва университетінің профессоры Д.С.Аничков таңдап алған тақырыбын материалистік және атеистік позициялардан қарады. Бұл светтік және діни реакционерлердің ашу – ызасын келтірді, олардың айтуы бойынша Аничковтың диссертациясы отқа жағылды. Өз заманындағы ғылымнан едәір алға шыға отырып. Москва университетінің право профессоры С.Е.Десницкий сенмья мен мемлекеттің дамуын мүлік теңсіздігі мен жеке меншіктің шығуымен байланстырды, жерге жеке меншіктің маңызын ерекше атап көрсетті. Право мен праволық институттардың дамуын ол қоғамның экономикалық өмірінің дәрежесімен байланыстырды және Русьтегі феодалдық қатынастарды бірінші болып алға қойды.

    Ресейдегі ғылыми  мерзімдік баспа орындары/ мен  алғашқы ғылыми қоғамдардың шығуы  XVIII ғ. екінші жартысына жатады. Бұлардың бірі 1783ж. құрылып, XIX ғасырдың бірінші ширегінде Ғылым академиясының құрамына енгізілген Ресейлік академия болды. Ресейлік академия қызметінің неғұрлым маңызды қорытындысы орыс тілінің бірінші түсіндірме сөздігін жасағаны, мұның орыс ұлтының дамуында, орыстың ұлттық мәдениетінің қалыптасуында аса злр маңызы болды.

    Ресейдің алғашқы  музейлері де XVIII ғ.ашылды. Бұған бастама болған петровтық Кунсткамера мен бүкіл елден ескі қолжазбаларды, кітаптарды, монеталарды, адам мен айуан суйектерін, тастарды, «тастарда, темірде, немесе мыста жазылған қолжазбаларды ..... ескі не қазір адам көрмеген мылтықтарды, ыдыстарды және басқа барлық аса ескі және адам көрмегендердің бәрін» жинау тұралы Петр указдары болды.

                                                        Техника            

    Техниканы дамуы мен жағдайына сол кездің әлеуметтік – экономикалық және саяси қайшылықтары өте – мөте күшті әсер етті. Елдің экономикалық дамуының керексінулері, ірі мануфактураның құрылуы, ғылымның дамуы техникалық творчество мен техниканың дамуы үшін пәрменді стимул жасады. Бірақ та ауыл шаруашылығында крепостниктіктің толық үстемдік етуі, мануфактураның крепостниктік сипаты, қалыптасып келе жатқан капиталистік укладтың әлсіздігі техникалық творчествоны барынша тежеумен болды, техникалық ашуларды, өнертапқыштарды, жаңалықтарды кеңінен қолдануға кедергі жасады.

    Өзінің жұмысын I Петрдің токарьлық шеберханасынан бастаған А.К.Нартов (1756 ж. қайтыс болды) артиллерияда көп жемісті жұмыс істейді, зеңбіректің стволын бұрғылау үшін станоктар жасайды, зеңбірек құюдың жаңа әдісін ұсынады, стволды қажетті бұрышқа көтеруге мүмкіндік беретін, көтеріп шығару механизмін ойлап табады, монета құю үшін өзі жасаған соңы станокты қолданудың әдісін табады. Ал токарьлық оның ішінде копировальдық станоктардың, дүние жүзінде тұңғыш рет механикалық суппортпен жабдықталған станоктардың бүтін бір сериясы өнеркәсіпте қолданылмай қалды. Ал нақ механикалық суппорттың жасалуы техникада жаңа эра ашты, өйткені ол қол станогын машинаға айналдырды.

    Алтайдың тау  – кен зауыттарында істеген  солдат баласы И.П.Ползунов (1730 –  1766ж) алғаш бу машинасының жобасын  жасап, өзі құрады, ол машина  Ползунов қайтыс болғаннан кейін  екі айдан соң іске қосылды.  Сынақтың ойдағыдай болып шығуына,  Ползуновтың машинасының екі  айдың ішінде 12 мың сом пайда  беруіне қарамастан, сынау котелі  емес, тұрақты котел жасау қажеттігіне  байланысты оның алғаш рет  сынауы істен шығарды. 

     Төменгі Новгородтан  шыққан, ұсақ саудагердің баласы, өз бетімен оқып уйренген И.П.Кулибин  (1735 – 1818ж) аса көрнекті өнертапқыш, бірқатар соңғы механизмдерді,  приборларды, машиналарды, сағат  механизмдерін, оптикалық приборларды  жасап шығарушы  болды. Олардың ішінде прожекторлар, өздігінен журетін арба – қазіргі заманғы велосипед сияқты, лифт, аяқтың механикалық протезі, ағысқа қарсы көтерілетін суда жузетін кеме, сеялка т.б. Кулибин творчествосының шыңы – Нева арқылы өтетін бір арықтық ағаш, ал кейін металл көпірдің жобасы болатын. Көпірдің моделі сынақтан жақсы өтіп, Л.Эйлердентамаша жақсы баға ала тұрса да көпір тіпті салынбай – ақ қойды. Кулибиннің басқа ойлап шығарғандары да практикада қолданылмады, ал ол күшін сан алуан механикалық ойыншықтар, түкке тұрмайтын бұйымдар, ферверктер жасаумен айналысты.

   XVIII ғ. басқа да  ірі өнертапқыштар және Ресейде  техниканың дамуына жол ашатын  адамдар келтірілді. 80 – жылдары  Урал шебері К.Д.Фролов алғашқы  гидравликалық машина жасап шығарды.  Калуга көпесі мануфактурист  Р.А.Глинков жіп иіретін ұршық  машинасын, зығыр өңдеу үшін  тарайтын прибор ойлап шығарды. Ржевск көпесі Т.И.Волосков орыс автоматикасын жасау пионерлерінің бірі болды.

    В.Генин мен  В.Н.Татищевтің  тау – кен техникасына,  металлургияға және металлургиялық  кәсіпорындарын салуға қосқан  үлестері көп. Олардың тікелей  қатысуымен Уралда өзінің мөлшері   жағынан да, көлемі жағынан да  Европадағы ең қуатты домна  өндірісі жасалды.

                                Қоғамдық – саяси ой - пікірлер

         Елдің әлеуметтік – экономикалық және саяси өміріндегі елеулі өзгерістер XVIII ғ. өзінің негізі жағынан да, мазмұны жағынан да жаңа қоғамдық – саяси ой – пікір қалыптасады. Мұнда XVIII ғ. екі бағыт бірден – бірге айқындала түсті: консервативтік, қорғаушылық және прогресстік, ағартушылық бағыттар.

    Бұлардың біріншісінің  суйенетін позициясы самодержавиелік  – крепостниктік құрылыстың және  дворяндардың сословиелык праволарымен, артықшылықтарымен нығайған олардың  устемдік ету жағдайы өзгермейді, мызғымайды деп тану. Қоғамдық  – саяси ой – пікірдің дамуының  алдыңғы кезеңдерінен бұл бағыттың  айырмашылығы өзінің позициясын  дәлелдеу үшін провиденциализм  идеяларын емес, рационализм дәлелдері  мен «жалпы игілік» идеяларын  пайдалануға тырысу. Сонымен қатар  бұл бағыттың өкілдері өмір  сүріп тұрған құрылысты  сақтап  нығайтуды көздеп, саясатты жүргізудің  формаларын өзгертудің қажеттігін  түсінді, басқа сословиелерге  жеке жеңілдіктер беруге болады, бірақ олар құрылыстың  мәнді  жағын қозғамайтын, дворяндардың  үстемдік етуіне және крепостниктік  правоға қатер тұғызбайтын болсын  деді.

   Ресейде XVIII ғасырдың орта кезінен бастап қалыптасқан екінші бағыт өзінің мазмұны жағынан ағартушылық бағыт және ол Батыс Европа мен Солтүстік Америкада ағартушылықтың қалыптасу процесінің құрамды бір бөлігі болды. Ағартушылықтың ерекшелігі – антифеодалдық бағытта болуы. Буржуазиның және дамып келе жатқан капиталистік қатынастардың мүдделері мен талаптарын көксей отырып, ағартушылар табиғи право теориясына суйенді, ол жаратылыстан адамдардың бәрі  еркін және бірімен – бірі тең, олардың бәрі де бірдей праволармен және меншік правосы мен пайдалануға тиіс. Феодалдық – абсолюттік құрылысты, оның крепостниктік правосымен, крнпостниктік мекемелерімен, сословиелік праволары мен артықшылықтары мен бірге ағартушылар табиғи праволарды дөрекі бұзу деп қарайды, өз заманында өмір сурген қоғамдық заңдарды, моральды, дінді рационализм позициясынан бағалай отырып, олардың «ақылға сыйымсыздығын», олардың халыққа қарсы екендігін, табиғи правоға қайшы сипатын көрсетеді. Осының бәрі, деп атап көрсетеді Ф.Энгельс, XVIII ғ. ағартушылығын буржуазиялық революцияның идеологиясына дайындады.

    Бірақ ағартушылар  табиғаттағы процесстерді түсіндіруде  материалистер бола отырып, адам баласы қоғамын түсінуде идеалистер болды. Олар мемлекеттің таптық сипатына түсінбеді, оны тартан жоғары күш деп қарады: олардың ойынша мемлекеттің міндеті – қоғамда тәртіпті сақтау және барлық адамдар үшін  жақсы тұрмысты қамтамасыз ету. Олардың ойынша  қоғамда орын алып келген әділетсіз заңдармен тәртіптерің себебі – ағарту дәрежесінің төмендігінде ғана, ағартушылықтың өріс алып дамуына байланысты мәдениеттенген монархтар әділетті заңдар шығарады және ағартушыларға жек көрінішті феодалдық – крепостниктік құрылысты жояды деп сенді. Сөйтіп олар өздерінің үмітін жоғарыдан реформа жасайтын «тақта отырған данышпандарға» артты. Ағартушылардың антифеодалдық концепциясының бұл әділетсіздігі, қайшылықтығы жеке қағидаларын II Екатеринаға, Пруссия Фридрихына және Европаның басқа монархтарына реакциялық мақсаттарға пайдалануға мүмкіндік берді.

   Ресейде XVIII ғ. неғұрлым дөрекі және ауыр формада болған крепостниктік өзінің үстемдігін сақтап қана қалған жоқ, сонымен қатар жаңа территориялар мен халықтың жаңа категорияларына таратыла берді. Каприталистік қарым – қатынас өте әлсіз болды, ал көпестер буржуазия табы емес, феодалдық қоғамның сословиесі болып қалды. Бұл жағдай орыс ағартушыларын крепостниктік және оның елдің дамуына негізгі кедергіге айналған салдарын бірден –бір қирата сынады. Ағартушылар шаруалар міндеткерлігін заңдандыруды, помещиктердің озбырлығына тыйым салуды, шаруалардың жеке бас және мүлік праволарын кеңетуді талап етті. Ағартушылардың талаптары мен практикалық ұсыныстарының жүзеге асырылуы капиталистік қатынастардың неғұрлым тезірек дамуына, крепостниктіктің елеулі түрде жұмсаруына және оның ықпал ету сферасының шектелуіне мүмкіндік туғызған болар еді. Сойтіп ағартушылар крепостниктіктің жойылуына жан тәнімен ынталы шаруалардың мүдделерін көксеусіге обьективтік түрде айналды.

     Әрине, ағартушылық бұл айтылған белгілері бірден айқын көріне қойған жоқ. Самодержавиенің таптық жаратылысына түсіне алмай, олар жоғарыдан реформа болады деп күтті, «мәдениеттенген монарх» жөніндегі қиялдарынан арыла алмады, бұл жөнінде француз ағартушыларына да, «жақсы патша» дейтін мұжықтық сенімге де қосылды. Тағы бір еске алатын нәрсе – елде революциялық тап және революциялық қозғалыс болмай тұрған, «мәдениеттенген абсолютизм» жағдайында қалыптасқан ертеректегі орыс ағартушылары дворяндар идеологтармен толық ажырасып кете алмады. Осының нәтижесінде қоғамдық саяси ой – пікірдің жеке өкілдерінің іс – әрекетінде бұл екі бағыттың элементтері адамды таңдандырғандай араласып отырды, олардың практикалық ұсыныстары мен қорытындылары өздерінің негізге алған теориялық ережелерімен көріне көзге қайшы келіп отырады.

    Ресейде ағартушылқтың  тууы М.В.Ломоносовтың қызметтерімен  байланысты. Оның ғылым, әдеби  және ағартушылқ саласында, ғылымның  шіркеумен, дінмен қатынастарында  ерекше айқын көрініп тұрды.  Ломоносов крепостниктік правоны  жұмсарту қажеттігі тұралы мәселе  көтерсе де, оны ашықтан – ашық  сынаған жоқ. 

     Бұл барлық  бағыттарда да етек алып, өршіген  сын 60 – шы жылдардың аяғында  еркін экономикалық қоғам конкурсында,  жинақтау комиссиясының мәжілістерінде, сатирикалық жұрналдардың беттерінде  орын алып отырды. Поленов, Коробьин, Козельский, Маслов, Новиков, Десницкий және басқа орыс ағартушыларының сындарының бағыты мен мазмұны XXI тараудың тиісті бөлімдерінде сипатталады. Онда олардың сын ұсыныстарының күшті жағы да, осал жағы да көрсетіледі. Крепостниктікті және оның барлық көріністерін сынай, самодержавие барлық азаматтардың игілігіне қамқорлық жасайды деген пікірдің өтіріктігін әшкерелей, оның саясатының дворяндық, крепостниктік мәнін көрсете отырып, орыс ағартушылары алдыңғы қатарлы қоғамдық – саяси ой – пікірді дамытуда ілгері қарай улкен қадам жасады.