Ақын мұрасында
бір жүйеге түсірілген көзқарасын
тұжырымдайтын арнайы философиялық
шығармасы жоқ. Дегенмен, Абайдың
көптеген өлеңдері мен прозалық
шығармаларында "… адам мен
адамгершілік, ар, ұждан, мораль философиясына
төтелей қатынасы бар, толып
жатқан бөлек-бөлек бір көлемді,
әрі сапалы ойшылдық пікірлері
бар екені даусыз. Абай шығармашылығын
зерттеудің алғашқы кезеңінде, 1920-30
жылдарда ақынның идеялық мұрасы
қызу айтыстар тақырыбына айналды,
«Абай философиясын» діншілдігі
басым әдеттегі буржуазиялық
идеалистік философияның жамап-жасқаған
біртүрі деп дәлелдемек болушылар
да табылды (Қабдолов З. Қазақ
ақыны Абайдың философиясы және
оған сын. «Советская степь», 1928,
2 тамыз).
Көрнекті мәдениет
қайраткерлері мен жазушылар:
М.О.Әуезов, С.Мұқанов, Қ.Жұбанов,
С.Сәдуақасов, С.Қожанов, І.Жансүгіров
т.б. Абайдың ақындық мұрасын
анайы-социологиялық шабуылдан қорғап,
мақалалар жазды. «Көзқарасының
қарама-қайшылықтарына карамастан,
- деп жазды Мұқанов, - Абай бұл
сөздің ұнамды мәнінде ең озық
реалист-суреткер болды және сонысы
үшін де біз оны құрмет тұтамыз,
сондықтан да оның әдеби мұрасы
біз үшін баға жетпес байлық
болып табылады, тап солай болғандықтан
да қазақ халқы Абайды өзінің
аса ірі ұлттық ақыны деп
біледі» («Казахстанская правда»,
1934, 30 көкек).
Ақын шығармалары
19 ғасырда да Қазақстанда демократиялық
қоғамдық ойдың қалыптасып, дамуына
негіз болған басты-басты идеялық
үш қайнардан нәр алды:
1) қазақтың ауыз әдебиеті мен
өткен замандардағы жазба ескерткіштерінен
сусындаған алдыңғы қатарлы халықтық
дәстүр;
2) ежелгі және орта ғасырдағы
Шығыс ойшылдарының таңдаулы
шығармалары;
3) орыстың материалистік философиясы
мен демократиялық мәдениеті,
сол арқылы дүниежүзілік (ең алдымен
Батыс Европаның) философиялық
ойдың жетістіктері.
Әуезов бұл идеялық
бағыттарды бір-бірімен табиғи
ұштасып, жалғасып кететіндігін
айта келіп, Абай дәуірі үшін
осылардың ішінде үшінші қайнармен,
орыс классиктерінің шығармаларымен
таныстықтың маңызы аса зор
болғанын, Қазақстандағы қоғамдық
ойдың болашақта жандана түсуіне
ықпал еткенін атап көрсетті.
Ғалым Абайдың орыс
әдебиетімен және философиялық
озық ойымен байланысын оның
аударған шығармаларының санымен
немесе оған революционер демократтар
идеясы ықпал етті деген қарапайым
түсініктерді еске алумен ғана
дәлелдемек болған «жеңіл-желпі,
қара дүрсін пікірлерге» қарсы
шықты. Ол Абай шығармашылығының
өткен заман ойшылдарының теориялық
мұраларымен байланысын анықтайтын
мәселелердің тым тапшы зерттелгеніне
өкініш білдірді; Абайдың орыс
әдебиетіне ғана емес, сонымен
қатар адамзаттың бүкіл рухани
мәдениетіне қатынасын тұтастай
даму үстінде «орыс және қазақ
халқының байланыстарын сол кезеңнің
мазмұнын анықтайтын саяси оқиғалармен
тығыз органикалық байланыста
карастыратынының» методологиялық
маңызы аса зор. (Әуезов М. Әр
жылдардағы ойлары.-Алматы, 1961, 148-149
6.)
Өз заманының ғұламасы
болған Абай көптеген орыс
жазушылары мен философтарының,
әсіресе, А.С.Пушкиннің, М.Ю.Лермонтовтың,
И.А.Крыловтың, В.Г.Белинскийдің, А.И.Герценнің,
Н.Г.Чернышевскийдің, Н.А.Добролюбовтың
шығармаларын оқып, зерттеді, орыс
революционер-демократтарының озық
ойы, оның дүниетанымының қалыптасуына
үлкен ықпал етті.
Ойшыл-ақын ежелгі
заман философтары Сократ, Платон,
Аристотель, сондай-ақ, Шығыстың ұлы
ойшылы әл-Фараби мұраларымен
де жақсы таныс болды; Батыс
Европа философиясын, дәлірек айтқанда
Р.Декарт, Б.Спиноза, Г.Спенсер, Л.Фейербах
еңбектерін оқыды: «...өзінің рационалдық
философиясын Абай кездейсоқ
жасай салған жоқ, алдымен осындай
бай мектептердің оқуынан өтіп
алып, сөйтіп, бұларды өзінің творчестволық
өңдеуінен өткізген соң ғана
жасай алды» (Әуезов М. Жиырма
томдық шығармалар жинағы. А. , 1969,
т.15 , 141-б.).
Ол Ч. Дарвиннің даму теориясы
мен анатомиялық ілім негіздерін
білді. Абайдың жаратылыстану
ғылымындағы білімінің кеңеюіне
орыстың материалистік психологиясы,
нақтырақ айтқаңда И.М.Сеченов
пен К.Д.Ушинский еңбектері маңызды
қызмет атқарды. Ақынның дүние-танымына
сол кезеңде Семейде тұрған, саяси
аударылған адамдарымен достығы
игі әсерін тигізді. Олардың
арасында Е.П.Михаэлис, Н.И.Долгополов
т. б. демократтардың идеясында
тәрбиеленген алдыңғы қатарлы
зиялы қауым өкілдері бар еді.
Абайдың көптеген өлеңдерінде
терең философиялық ойлары, табиғатқа,
таным, ақыл жайлы толғаныстары
көрініс тапқан.
ҚОРЫТЫНДЫ
Ұлы Абайды өмір, қоршаған
дүние, табиғат, болмыс сыры, олардың
заңдылықтары көп ойландырған,
ол дүние сырына бойлап, өзін
мазалаған сауалдарға жауап табуға
тырысқан. Мен осы кіммін? Жан
иелері өмірінің түпкі мәні
неде? Барлық адам баласы, жан-жануарлар
да тамақтанады, ұйықтайды, қорғанады,
артына ұрпақ қалдырады. Сонда
адам баласының басқа жан иелерінен
айырмашылығы неде? Міне, Абай әркімді
де толғандыратын терең сырлы
сұрақтарға жауап іздейді.
Пайдаланған әдебиеттер
1. Абай Құнанбайұлы шығармаларының
екі томдық жинағы. Алматы 1995
2. Абай. Қарасөз. Поэмалары. Алматы
1993
3. Ахметов З. Абайдың ақындық
әлемі. Алматы 1994
4. Әуезов М. Абай Құнанбайұлы
Алматы 1967
5. Досым Омаров «Абайтану» Алматы
2002
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе.................................................................................................
Зерттеу Бөлім:
1.1.Абай Құнанбайұлының өмірбаяны............................................
1.2.Абайдың «Қара сөздері».............................................................
1.3.Ғылым мен еңбекке көзқарасы..................................................
1.4.Абайдың философиялық ойлары...............................................
Қорытынды.........................................................................................
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.........................................................