Ломбардта және құндылықтарды банкте сақтаудың ұғымы, құқықтық реттелуі

Сақтау шартын орындаудан бір жақты бас тартуға, егер ол Азаматтық Кодексте, заң актілерінде немесе шартта тікелей көзделгенде ғана, жол беріледі. Бұл ережеде 273 -баптың заңнамада немесе шартта көзделгеннен басқа реттерде міндеттемені орындаудан біржақты бас тартуға жол бермейтіндігі туралы нормаларында негізделген.

Сақтау шартын орындаудан бір жақты бас тарту шарттың бұзылуына немесе өзгеруіне әкеп соғатын зандық факты болып табылады. Бұл ретте сақтау шартын бұзу немесе өзгерту үшін сотқа жүгінудің қажеті жоқ. Бірақ екінші тарап, егер мұндай бас тарту негізсіз деп тапса, сот арқылы дауласуға құқылы.

Тараптардың жауапкершілігінің жекелеген сәттерін белгілі бір мэселелераясындажоғарыда қарастырып өткенбіз. Біз мүндай жолды әдіснамалықтүрғыдан дүрысы-рақдеп есептейміз, өйткені соның аркасында тараптардың міндеттері мен олардың қүқықтық жағдайының басқа да ерекшеліктері жақсы синатта-лады (нақтыланады).

Даулы жағдайларды шешу жэне кінәлі түлғалардыжауапқатарту үшін азаматтық қүқықтағы жауапкершіліктуралы жалпы ережелерді кеңінен қолданған жөн екенін атап өткен дүрыс. Сақтау стандарпы шарітың ин-ститут, ал жауапкершілік бойынша талап етілмелі ерекшелік оны реттейтін нормаларда ескерілген.

Сақтау шартында кәсіпкерлермен катар кәсіпкер еместер де жиі көрінеді. Сондықтан, жалпы ереже бойынша, сақтаушының жауапкер-шілігі, борышкордың жауапкершілігі сияқты. Оның кінәлі іс-әрекетіне (әрекетсіздігіне) негізделеді. Сақтауіпы сақгауғаалынған затгың жоғалғаны, кем шыққаны немесе бүлінгені үшін егер ол заттың жогалуы, кем шық-каны немесебүлінуін өзінің кінэсіиеи болмағанын дэлелдемесе, жауап береді. Сақтаушы шартбойыншабасқаміндеттемелерді орындамағаны, тиісті түрде орындалмағаны үшін де, егер соның саддарынан жүк берушіге зиян (залалдар) келтірілсе немесе айып толеу түріндегі жауапкершілік санкциялары көзделсе, кінэлі жауапкершілікке тартылады.

Сақтауды өзінің кәсіпкерлік қызметіне орай жүзеге асыратын тұлға, тек заттың жоғалуы, кем шығуы немесе бүлінуі дүлей күштің салдарынан не заттың өзіне тән ерекшелігінен, не жүк берушінің қасақана пиғылынан немесе өрескел абайсыздығынан болған жағдайларда ғана заттың сақталмағаны үшін жауаптылықтан босатылады. Кәсіптенген сақтаушыға заттың кез келген кездейсоқ жоғалуы, кем шығуы немесе бүлінуі үшін кінәлі жауапкершілік немесе керісінше, жаушікершілік жүктелетіндігі (сақтау шартымен) көзделуі мүмкін. Бұған әрине, олардың заттың өзіне тән қасиеттері не жүк берушінің қасақана пиғылы немесе дөрекі абайсыздығыі салдарынан болатын жағдайлар кірмейді.

Егер мерзімді сақтау шартында көзделген сақтау мерзімі немесе мерзімсіз сақтау шарты бойынша затты қайтып алу үшін сақтаушымен көзделген қисынды мезгіл өткен соң жүк беруші затты қайтарып алмаған болса, сақтаушы өз тарапынан қасақана пиғыл немесе өрескел абайсыздық болғанда ғана бұл заттың жоғалғаны, кем шыққаны немесе бүлінгені үшін жауап береді.

Жалпы ереже бойынша жүк берушіге заттың жоғалуы, кем шығуы немесе бүлінуінен келтірілген залалдар сақтаушымен ҚР АК 350-бабына сәйкес өтеледі. Яғни, ҚР АК 9-бабының 4-тармағына сәйкес анықталатын зиянды толық көлемде өтеу туралы сөз болып отыр. Табыс алу үшін жүкберушімен қолданылған шаралар және осы үшін онымен жасалған дайындықтар ескерілетін болады.

Кез келген жағдайда жоғалған, кем шыққан, бүлінген мүліктің іс жүзіндегі шығынының құны өтелетін болады. Егер сақтауға өткізу кезінде шартта немесе өзге жазбаша құжатта көрсетілгендей заттың бағалануы жүзеге асырылған болса, сақтаушының жауапкершілігі бағалау сомасына сүйене отырып анықталатын болады. Ол барлық жағдайларда даулана алады.

Ақысыз сақтау кезінде сақтаушының міндеттемелерді бұзғаны үшін мөлшері ісжүзіндегі зиянмен шектелген жауапкершілік туындайтын болады.

Ақысыз сақтау кезінде жүк берушіге заттың жоғалуынан, кем шығуынан немесе бүлінуінен келтірілген залалдар:

1)       затты жоғалтқаны немесе оның кем шыққаны үшін - жоғалған немесе кем шыққан заттың құны мөлшерінде;

2)       заттың бүлінгені үшін - оның құны төмендеген соманың мөлше-рінде өтеледі.

Егер сақтаушы жауап беретін заттың бүлінуі салдарынан, зат сапасын соншалықты өзгергендігінен оны бастапқы мақсат бойынша пайдалану мүмкін болмайтын жағдайда, егер заң актілерінде немесе шартта өзгеше көзделмесе, жүк беруші одан бас тартуға және сақтаушыдан бұл заттың құнын өтеуді, сондай ақ басқа да залалдардың орнып толтыруды талап етуге құқылы.

Егер сақтаушы затты сақтауға қабылдағанда бұл ерекшеліктер туралы білмесе және білуге тиіс болмаса, жүк беруші сақтаушыға заттың өз ерекшеліктерінен туындаған залалдардың орнын толтыруға міндет

3

2 САҚТАУ ШАРТЫНЫҢ ЖЕКЕЛЕГЕН ТҮРЛЕРІНІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕЛУІ

2.1 Ломбардта және құндылықтарды банкте сақтаудың ұғымы, құқықтық реттелуі

Затты ломбардта сақтау шарты ломбардтың атаулы сақтау түбiртегiн беруiмен ресiмделедi. Ломбардқа сақтауға өткізілетін зат тараптардың келісуі бойынша, осы тектес және сапасы сондай затқа, оны сақтауға қабылдау кезі мен жеріндегі саудада әдетте белгіленетін бағаларға сәйкес бағалануға тиiс. Ломбард сақтауға қабылдаған затты оның осы баптың 2-тармағына сәйкес жүргiзiлген толық бағасының сомасына қарай жүк берушiнiң пайдасына сақтандыруға мiндеттi[13].

Жүк берушi затты қайтарып алудан жалтарған жағдайда ломбард оны үш ай бойына сақтауға мiндеттi. Бұл мерзiм өткен соң ломбард талап етiлмеген затты Азаматтық Кодекстiң 781-бабының 2-тармағында белгiленген тәртiппен сатуы мүмкiн. Затты сатудан түскен сомадан сақтағаны үшiн ақы және ломбардқа тиесiлi өзге де төлемдер өтеледi. Қалған соманы ломбард сақтау түбiртегінiң иесiне оны көрсетуі бойынша қайтарады.

Заттарды ломбардта сақтау шарты сондай-ақ қосылу шарты да болып табылады. Әрбір ломбард ҚР АК мен ломбардтар туралы ереженің негізінде заттарды сақтаудың ішкі ережелерін шығарады, олар заңнаманың императивтік нормаларына қайшы келмеуге тиіс. Сақтауға бекітілген косылу шартының жағдайлары негізінен осындай ережелермен реттеледі. Біздің білуімізше, қосылу шартының негізгі белгілерінің бірі -бұл оның барлық тұтынушылар үшін бір ізге түсірілген мазмұны.

Заннама нормаларыньң мазмұнына сәйкес ломбардта сақтау шартының нысаны ауызша болып табылады. Алайда, шарттың бекітілуін куәландыратын арнайы жазбаша нысан атаулы сақтау түбіртегі көзделген.

Егер ломбардтың кінәсі бойынша осындай түбіртек берілмеген болса немесе ол жоғалтылса, шартты бекіту фактісі басқа дәлелдемелердің көмегімен анықталуға тиіс[14].

Ломбард затты сақтауға қабылдай отырып оған баға беруді жүргізеді. Бағалау сомасы оны сақтауға қабылдау сәті мен орнында сауда да белгіленетін бағаларға сүйене отырып тараптардың келісімінен анықталады. Яғни, олардың барлық параметрлерін, соның ішінде оларға деген сұраныс олардың тозу дәрежесі және т.б. ескеретін, заттардың іс жүзіндегі нарықтық бағалары туралы сөз болып отыр.

Ломбард жүк берушінің пайдасына сақтауға қабылданған заттарды сақтандыруға міндетті (олардың жоғалу кем шығу немесе бүліну қауіпін). Сақтандыру кезіндегі сақтандыру сомасы сақтандыру шартын бекіту үшін есептеліп, заттың толық бағалау құнына сүйене отырып анықталады. Сақтандырушыға заттың толық бағалау құнына сүйене отырып анықталады. Сақтандырушыға төленетін сақтандыру премиялар оның мөлшері жүк беруші ломбардтқа төлеуге міндетті болатын сыйақы мөлшеріне тиісінше әсер ететін болады.

Кәдімгі сақтау шартына қарағанда, ломбардта сақтау шарты бойынша сақтауға өткізілген затты қайтып алудан жалтарып жүрген жүк берушіге ықпал етудің өзге тәртібі көзделген. Жүк беруші затты қайтарып алудан жалтарған жағдайда ломбард оны үш ай бойына сактауға міндетті. Осы мерзім ішінде жүк беруші сақтау үшін төлем жасауды жалғастыруға міндетті.

Бұрын ломбард салынған және сақталып жатқан заттардың (уақытын-да қайтып алынбаған) сатуды өз бетінше ұйымдастыруға құқылы болған. Меншік иелері құқықтарын кепілдендіру мәселесіне қатысты заң шығарушылардың ерекше көңіл аударуына орай, енді ломбардтар сақталып жатқан затты алып қоюға деген өздерінің сөзсіз құқығын растайтын сот бұйрығын шығару туралы талаппен сотқа жүгінуге міндетті. Затты сату кезінде ломбард алынған сома есебінен өзінде бар барлық талаптарды, соның ішінде сыйақы төлеу жөніндегі борыштық негізгі сомасын, жүк берушінің жалтару кезеңінде сақтау үшін тиесілі сыйақы сомасына және өзге де тиесілі сомаларды қанағаттандыруға құқылы. Ақшаның қалған бөлігі жүк берушіге қайтарылуға тиіс.

Сақтау мерзімі өткеннен кейін үш ай сақтау ломбард үшін міндетті болып табылады. Өз білгенінше (клиент мүддесі үшін) ломбард затты аталған мерзімнен асатын уақыт ішінде де сақтай алады.

Жалпылама түрде құндылықтар түсінігі ҚР АК 786-бабының 1 -тармағында берілген. Оларға бағалы қағаздар, қымбат металлдар, тастар және өзге де құндылыктар, сондай-ақ құжаттар жатады. Көріп отырғанымыздай олардың тізімі жалпы түрде белгіленген, бұған қоса, бірқатар жағдайларда құндылықтар болып табылмайтын құжаттар да сақтауға жатады. Құндылықтарды сақтау шарты нормалардың мәнісіне сүйенсек, банкте ақшалар да сақтала алады. Бірақ бұл экономикалық мақсаттылыққа ие емес жэне ол сірә жекелеген жағдайларда ғана пайдаланылатын болады. Азаматтар өз ақшаларыи еркін сақтай алады, ақшаны кәсіпкерлік қызмет субъектілерімен сақтау сірә, қаржылық айналым мен салық салуды реттейтін жария кұқық нормаларымен қайшылыққа түседі.

Құндылықтардың (бағалы қағаздарды қоспағанда) толығырақ түсінігін арестке алынған мүлікті сактаудың тәртібі мен жағдайлары туралы жоғарыда бірнеше рет аталып өткен нұсқаудан таба аламыз. Оларға жататындар: "Өндірістік немесе зертханалық максаты бар қымбат металдардан, қымбат тастардан жасалған бұйымдар, ювелирлік бұйымдар, қымбат металдардан жасалған тиындар, кесектелген, шлих, самородка, жартылай фабрикат түріндегі қымбат тастар немесе металдардан жасалған бұйымдар, сондай-ақ аталған бұйымдардың сынықтары, қымбат, коллекциялық ақша белгілері, тарихи немесе көркемдік кұндылығы бар мүлік". Құндылықтар қатарынан ешқандай ерекшеліктер болмағанымен осы қызмет түрінің пайда болу себебі ең алдымен дәстүрлі түрде ұрлықшылардыц назарына ілігетін заттар үшін, олардың жоғалу қаупін азайтатын, сақтау жағдайларын қалыптастыру қажеттілігімен байланысты. Соның салдарынан бірінші кезекте Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің заңға

сәйкес нормативтік актілері деңгейінде, құндылықтарды сақтаушы сақтауға міндетті талаптар жасап шығарылған. Әрине, құндылықтарды сақтаумен байланысты барлық талаптарды кез келген субъект орындай алмайды. Соған орай құндылықтарды сақтау ариайы банктік қызметке жатқызылған. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің лицензиясы негізінде сақтаушылар болып жекелеген банктік операңияларды жүзеге асыратын банктер мен банктік емес ұйымдар табылады. Қазақстан Республикасының "Қазақстан Республикасындағы банктер және кызмет туралы" Заңында құндыл ықтарды банктер де сақтау сейфтік операциялар тәртібінде жүзеге асырылатындығы анықталған. Олар бағалы қағаздарды құжаттарды және клиенттердің құндылықтарын, соның ішінде сейф қораптарын, шкафтары мен үй-жайларын жалға беруді қоса алғанда, сақтау бойынша қызмет көрсетуді қамтиды. Сейфтік операция құндылықтарды банктерде сақтаудың шарттары негізінде жүзеге асырылатын қызмет болып табылады. Барлық жағдайларда банктер сейфтік операцияларды өткізудің жалпы талаптарын анықтайтын ережелерді жасап шығаруға, сондай-ақ құндылықтардың сақталуын қамтамасыз етуге қатысты ішкі ережелерді иеленуге тиіс. Құндылықтарды сақтау шарты да банктік қызмет көрсету шарты болып табыла-ды және клиенттер де сақтау жағдайларымен таныс болуға тиіс.

Құндылықтарды банкте сақтау шарты нақты шарт болып табылады, ол банктің жүк берушіге атаулы сақтау құжатын беруімен рәсімделеді. Оны ұсынып көрсету банктің жүк берушіге немесе оның өкіліне сақтаудағы құндылықтарды беруі үшін негіз болып табылады.

Егер шартта өзгеше көзделмесе, жүк беруші кез келген уақытта сейфтен құндылықтарды алуға, оларды қайта коюға, сақтаулы жатқан құжаттармен жұмыс істеуге құқылы. Банк жүк берушінің құндылықтарды алғандығын және қайтарғандығын есепке алуға құқылы. Жүк беру ші сейфтегі құндылықтардың бір бөлігін алған жағдайлардың барлығында банк құндылықтардың қалған бөлігін сақтауға міндетті. Құндылықтарды банкте сақтаудың осындай шарты кезінде ол бөлек сейфті (сейф үяларын), үй-жайды бөлусіз де және бөлумен де бекітіле алады.

Құндылықтарды сақтау шартының түрлері бар. Ол өзіне мүлікті жалға алу және сақтау элементтерін қамтиды. Яғни, банк тарапынан құндылықтарды (олардың қозалысын) есепке алуды болдырмайтын сақтау ту-ралы сөз бол ып отыр. Кезінде Г.Ф.Шершеневич мұндай жағдайларда сактау шартының үлгісін пайдаланудың мүмкін еместігі туралы қорытындыға келген болатын.

Бұл шарт (құндылықтарды банкте сақтау) жүк берушіге бөлек сейфті (ұяшықты) үй-жайды пайдалану мүмкіндігін беруге бағытталган. Ол құндылықтарды сақтауға кабылдау жөніндегі банктік іс әрекеттерді жасау (осылайша банк құндылықтарды, оларды орналастыру сәтінде, жанама түрде бақылайды) және жүк берушіге сейфті ашу мен одан құндылықтарды алу қққығын куәландыратын өзге де белгі немесе құжатты беру жолымен бекітіле алады. Даулар нақты туындаған кезде қажетті дәлелдемелерді бекіту үшін, банк құндылықтардың қозғалысын емес, клиенттің бөлектенген сейфке немесе үй-жайға қол жеткізу жағдайларын бақылай алады.

Қазір бірқатар авторлар құндылықтарды банкте сақтаудың осындай шарты аралас шарт деген пікірге мойынсұнып отыр. Солай ойлауға банкте берілген сейфті, үй-жайды (жеке жалға алу элементі) күзету бойынша белгілі бір міндеттердің болуы мәжбүр етеді. Оларға кіру құқығын тек қана клиент иеленеді және қандай да бір техникалық операцияларды атқару үшін банктің өзі (оның кызметшілері) иеленуі мүмкін, бұл шартпен реттелуте тиіс. Басқа тұлғаларға онда кіруге жол берілмеуге тиіс, банк осы талапты сақтамағаны үшін жауапты болады. Клиенттің банкке негізсіз талаптар қоймайтындығының белгілі бір кепілі болып, банктің үшінші тұлғаларды сейфке жолатпау жөніндегі өз міндеттемелерін бұзуға қатысты оның пайымдаулары оның өзімен дәлелденуге тиіс екендігінде табылады. Банк тарапынан болатын бассыздықтан негізгі кепіл болып оның іскерлік беделі табылады.

Құндылықтарды банк сейфінде сақтау ережелері банк өз сейфін (сейфтің ұясын, сақтауға арналған бөлек үй-жайды) мүліктік жалдау талабымен басқа тұлғаға пайдалануға берген жағдайда қолданылмайды. Бұл норма жоғарыда айтылғанға қайшы келмейді. Мұнда біз белгілеп өткен жеке жалдау элементін болдырмайтын сейфтік операциялар туралы сөз болып отыр[15].