Ломбардта және құндылықтарды банкте сақтаудың ұғымы, құқықтық реттелуі

Сот секвестрi бойынша сақтаушы сот тағайындаған адам да, дауласушы жақтардың өзара келiсуi бойынша белгiленген адам да болуы мүмкiн. Екi жағдайда да, егер заң актiлерiнде өзгеше көзделмесе, сақтаушының келiсiмi талап етiледi. Секвестр тәртiбiмен сақтауға қозғалатын да, қозғалмайтын да заттар берiлуi мүмкiн.

2.4 Тауар қоймасында сақтадың түсінігі мен жалпы жағдайлары

ҚР АК - де қоймада сақтау шартының жеке анықтамасы берілмеген (ҚР АК 769 баптық 1 -т есептемегенде) Осы шарт бойын ша да сақтау шы мүліктің сақталуын камтамасыз етуге және оны жүк берушіге шарт талаптарына сәйкес беруге міндеттенеді.

Қоймада сақтау шартының негізгі ерекшеліктерінің бірі-сақтаушы болып әрқашан тауар қоймасы (олардың қатарына, сондай-ақ көкөніс сақтайтын қоймалар, элеваторлар және басқалары) табылады. Тауарлар сақтауды жүзеге асыратын және кәсіпкерлік қызмет ретінде сақтауға байланысты қызметтер көрсететін коммерциялық ұйымдар тауар қоймасы деп табылады. Тауар қоймасында сақтау шарты жеке анықталған заттарды иесіздендіріп сақтауды да реттеуге бағытталуы мүмкін.

Тауар қоймасында сактаудың тағы бір ерекшелігі болып орындалуы ерекше құжаттарды - қойма куәліктерін беру жолымен жүргізілетін шарттың ерекше жазбаша нысаны болып табылады.

Аталған қойма құжаттары жай куәліктеріне және қос қойма куәлік-теріне бөлінеді. Қос койма куәлігі, сондай- ақ оның әрбір бөлігі және жай қойма куәлігі бағалы қағаздар болып табылады. Заңның тікелей нұсқауына (ҚР АК-ң 798 бабы) орай жай қойма куәлігі ұсынып көрсетушіге бағалы қағаз болып табылады, ал кос қойма куәлігі, ҚР АК 799-бабының мәнісі бойынша, атаулы бағалы қағаз болып табылады.

Тауарлар сақтауды жүзеге асыратын және кәсiпкерлiк қызмет ретiнде сақтауға байланысты қызметтер көрсететiн коммерциялық ұйымдар тауар қоймасы деп танылады. Егер заң актiлерiне сәйкес шектеулi адамдар тобынан тауарлар қабылдайтын қоймалар қатарына жатқызылмаған болса, тауар қоймасы ортақ пайдаланылатын қойма деп танылады. Ортақ пайдаланылатын тауар қоймасымен жасалатын қоймада сақтау шарты жария шарт деп танылады Тауар қоймасы стандарттарда, техникалық талаптарда, технологиялық нұсқаулықтарда, сақтау жөнiндегi нұсқаулықтарда, тауарлардың жекелеген түрлерiн сақтау ережелерiнде, қойма үшiн мiндеттi өзге де арнаулы нормативтiк құжаттарда белгiленген сақтау талаптарын (режимiн) сақтауға мiндеттi. Тауар қоймасы сақтауға қабылдау кезiнде өз есебінен тауарларға тексеру жүргiзуге мiндеттi. Тауар қоймасы, тауар иесiне тауарларды немесе олардың үлгiлерiн тексеру егер сақтау иесiздендiре отырып жүзеге асырылатын болса, байқап көру және тауарлардың сақталуын қамтамасыз ету үшiн қажеттi шаралар қабылдауға мүмкiндiк беруге мiндеттi.

Тауарлардың сақталуын қамтамасыз ету үшiн сақтау жағдайын дереу өзгерту қажет болған жағдайда тауар қоймасы талап етiлген шұғыл шараларды өз бетiнше қабылдауға құқылы. Ол тауар иесiне қабылданған шаралар туралы хабарлауға мiндеттi.  Тауардың бүлiнуi байқалған жағдайда қойма дереу акт жасауға және тауар иесiн оның тауар қоймасына мәлiмдеген мекен-жайы бойынша хабардар етуге мiндеттi[18].

Егер шартта өзгеше көзделмесе, тауар иесi қоймадан тауар алу кезiнде дұрыс сақталмаудың салдарынан тауардың жоғалғаны, кем шыққаны немесе бүлiнгенi туралы, ал көзге байқалмайтын бүлiнулер туралы - оларды табу үшiн қажет әдеттегi мерзiм iшiнде тауар қоймасына мәлiмдеуге мiндеттi. Егер тауардың бүлiнгенi және кем шыққаны туралы тиiстi мерзiмде мәлiмденбеген болса, бұл залалдар оның қасақана пиғылынан немесе өрескел абайсыздығынан келтiрiлген жағдайларды қоспағанда, тауар қоймасы залалдар үшiн жауапты болмайды. Қойманың жүк берушiнiң мүдделерiнде жүзеге асырылған (тауарларды сақтандыру, тиеу-түсiру жұмыстары, кеден баждарын төлеу және т.б.) қосымша операциялар бойынша, шартта көзделген немесе заң актiлерiнде көзделген шығындар ставкаларының орнын толтыруға құқығы бар. Бұл құқық сақталатын тауарды қойманың ұстап қалу құқығымен қамтамасыз етiледi.Егер жүк берушi елеулi зиян келтiруге қауiп төндiретiн тауарлардың қатерлi сипатын жасырса, тауар қоймасы сақтау шартын орындаудан бас тартуға құқылы. 2007.12.01. № 225-III ҚР Заңымен 797-бап өзгертілді (бұр. ред. қара) Тауар қоймалары тауарлардың сақтауға қабылданғандығын растап мынадай қойма құжаттарын: 1) жай қойма куәлiгiн; 2) қос қойма куәлiгiн беруi мүмкiн. Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде көзделген жағдайларда тауар қоймалары тауарлардың иесіздендіріліп сақтауға қабылданғанын растайтын қос немесе жай қойма куәлігін беруге міндетті. Қос қойма куәлiгi, оның әр бөлiгi және жай қойма куәлiгi бағалы қағаздар болып табылады. Қос және жай қойма куәлiгi кепiл нысанасы бола алады.Жай қойма куәлiгi ұсынушының атына берiледi. Жай қойма куәлiгiнде Азаматтық Кодекстiң 799-бабының 2-тармағының 2), 3), 5)-10) тармақшаларында көзделген мәлiметтер, сондай-ақ оның ұсынушыға берiлгендiгi көрсетiлуге тиiс.2007.12.01. № 225-III ҚР Заңымен 799-бап өзгертілді (бұр. ред. қара) Қос қойма куәлiгi мазмұны бойынша бiрдей және қажет болған жағдайда бiреуiн басқасынан айыруға болатын қойма куәлiгiнен және кепiлдiк куәлiктен (варранттан) тұрады.  Қос қойма куәлiгiнiң әр бөлiгiнде:

1) қос қойма куәлiгiнiң тиiстi бөлiгiнiң атауы;

2) тауарды сақтауға қабылдаған қойманың атауы мен мекен-жайы;

3) қойма тiзiлiмi бойынша қойма куәлiгiнiң ағымдағы нөмiрi;

4) сақтауға тауар қабылданған ұйымның атауы немесе азаматтың аты-жөнi, сондай-ақ тауар иесiнiң орналасқан жерi (тұрғылықты жерi);

5) тауардың атауы мен мөлшерi, тауарларға арналған орындардың саны;

6) егер Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде өзгеше белгіленбесе, қабылданған тауардың сомасы;

7) сақтауға алынған тауардың, егер бұлай белгiленетiн болса, сақталу мерзiмi;

8) сақтауға ақы төлеудiң тарифтерi мен тәртiбі;

9) қойма куәлiгiнiң берiлген күнi;

10) уәкiлеттi адамның қолы және тауар қоймасының мөрi көрсетiлуге тиiс. Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде қос қойма куәлігінің нысаны мен мазмұнына қойылатын қосымша талаптар белгіленуі мүмкін.

2007.12.01. № 225-III ҚР Заңымен 800-бап өзгертілді (бұр. ред. қара) Қос қойма куәлiгiн ұстаушының қоймада сақтаулы тауарға толық көлемде билiк етуге құқығы бар.

Кепiл куәлiгiнен бөлiп алынған қойма куәлiгiн ұстаушы тауарға билiк етуге құқылы, бiрақ оны кепiл куәлiгi бойынша берiлген кредиттi өтегенге дейiн қоймадан ала алмайды. Қойма куәлiгiн ұстаушы тапсыру жазбаларын (индоссамент) жасау және құжаттың өзiн беру жолымен, бiрақ тауардың орнын ауыстырмай, қоймаға қойылған тауарға меншiк құқығын басқаға беруді жүзеге асыра алады.

Кепiл куәлiгi бөлiп алынбаған қойма куәлiгiн индоссамент бойынша алған сатып алушы кепiлден бос қойма тауарының иесiне айналады. Кепiл куәлiгiнсiз қойма куәлiгін алу кезiнде тауарға меншiк құқығы кепiл құқығымен жүктемеленген болып ұйғарылады. Кепiл талаптары туралы (тауарға кепiлдiк құқығын белгiлеудiң сомасы мен мерзiмi туралы) мәлiметтердi, мүдделi тұлғалар айқын көре алатын қойма тiзiлiмiнен алуға болады. Кепiл куәлiгiн ұстаушының осы куәлiк бойынша берiлген қарыздың және сол бойынша сыйақының мөлшерiнде тауарға кепiл құқығы болады. Тауарға кепiл құқығын белгілеу кезiнде бұл туралы қойма куәлiгiне белгi жасалады.  Сатып алушы немесе сатушы кепiлмен қамтамасыз ететiн тиiстi соманы кепіл ұстаушыға (кредиторға) немесе тауар қоймасына енгiзе отырып, тауарды кепiлден босата алады, оны тауар қоймасы кепiл куәлiгiн заңды ұстаушыға беруге мiндеттi.

Кепiл куәлiгiн ұстаушы оның кепiлмен қамтамасыз етiлген талаптарын мерзiмiнде қанағаттандырмаған жағдайда заң актiлерiмен белгiленген тәртiппен оған кепiл куәлiгi бойынша берiлген тауарды сатуға және кепiл берушiнiң басқа да кредит берушiлерi алдындағы өз талаптарын артықшылықпен жабуға құқылы. Сатудан түскен сома жетпеген жағдайда кепiл куәлiгiн ұстаушы оның алынбаған бөлiгiн кепiл куәлiгiмен қамтамасыз етілген талаптарға ақы төлеу жөнінде бірге жауапты болатын барлық индоссанттардан өндiрiп алуы мүмкiн. Қойма куәлiгi мен кепiл куәлiгi беру жазбасы (индоссаменттер) бойынша бiрге немесе бөлек берiлуi мүмкiн.

Тауар қоймасы қойма және кепiл куәлiктерiн (қос қойма куәлiгiн) ұстаушыға қоса алғандағы осы екi куәлiктiң орнына тауар бередi. Кепiл куәлiгi жоқ, бiрақ ол бойынша қарыз сомасын енгiзген қойма куәлiгiн ұстаушыға тек тауар қойма куәлiгiне айырбастап және кепiл куәлiк бойынша барлық қарыз сомасының жарнасы талабымен берiледi.  Қойма және кепiл куәлiктерiн ұстаушы тауарды бөлiп-бөлiп берудi талап етуге құқылы. Бұл орайда бастапқы куәлiктердiң орнына оған қоймада қалған тауарларға жаңа куәлiктер берiледi. Азаматтық Кодекстің талаптарына қарамастан кепiл куәлiгi жоқ және ол бойынша қарыз сомасын енгiзбеген қойма куәлiгiн ұстаушыға тауар берген тауар қоймасы кепiл куәлiгiн ұстаушының алдында ол бойынша барлық есептелетiн соманың төленуi үшiн жауапты болады.

ҚОРЫТЫНДЫ

Қазіргі қоғамда шарттық қатынастардың соның ішінде, сақтау шартының құқықтық реттелуін айшықтау зерттеу жұмысының негізгі мақсаттарының бірі болғандықтан жұмыстың қорытынды бөлімінде аталған мақсатқа қол жетті деп санауға болады. Сақтау қатынастарының туындауы оларды құқықтық реттеу қажеттілігін туғандығын көрсетті. Бұл қажеттілік азаматтық- құқықтық сақтау шарты болып табылды. Қазіргі кезде сақтау шартын жасау барлық жағдайларда қолданылады. Шартқа қатысушылар коммерциялық және іскерлік операцияларды жүзеге асырған кезде, өздерінің пайда табуға бағытталған істерінің есептері мен тұжырымдарының сапалы және дұрысорындалуын қамтамасыз етудің ең тиімді жолы- сақтау шартын жасасу деп шешті.

Субъектілердің арасындағы барлық нарықтық іскерлік қатынастар заңмен және шарт жасасу кезінде көзделген жағдайлармен реттеліп отырады. Сақтау шартының дұрыс жасалып сауатты рәсімделуінің нәтижесінде барлық коммерциялық және басқа да ұйымдардың жетістіктерге жетуі арта түспек. Өйткені шартта тараптардың құқықтары мен міндеттері, олардың жауапкершіліктері, мерзімдер, баға, есептеу тәртібі және т.б. көрсетіледі.

Сақтау шарты мәніне, ерекшеліктеріне, жағдайларына қарай сн алуан түрге бөлінеді. Соның ішінде ломбардта сақтау, даулы заттарды сақтау, тауар қоймасында сақтау шарттарының пайда болуы мен дамуы Қазақстан Республикасының экономикасының өрлеуінде маңызды роль атқарады.Дұрыс рәсімделген шарт іскерлік операциялардың дамуына, шарт жасасу кезіндегі көзделген мақсаттарға жетуге себепші болады.

Азаматтық кодексте көрсетілгендей әр субъект өзіне қажетті сақтау шартының түрін ерікті таңдауға құқылы. Бастысы- жасалған шарттың заңға қайшы келмеуі. Шарт- өзінше бір өнер. Оны жасау тек заң білімін, іскерлік тәжірибені ғана емес, сонымен қатар, шығармашылық мүмкіншілігі мен шарт жағдайларын нақты және қысқа түрде сипаттау, шарт жасау үшін тиімді сәттерді пайдалана білу өнерін қажет етеді. Дұрыс жасалған шарт- бұл құқықтық келіспеушіліктер мен материалдықшығынды болдырмаудың бірден- бір кепілі. Сонымен, қорыта келгенде, бұл дипломдық жұмысты жазу барысында шаргтың пайда болып, даму, өзгерістерге ұшырауы, оның жаңа түрлерінің пайда болуы қоғамдық өмірдің дамуының айнасы ретінде сипатталып отыр.

Бұл аталмыш жұмыс- үлкен мақсаттарды көздейтін, терең білімді кажет ететін, уақыт талабына сай дүниеге келетін еңбектердің алғашқы қарлығашы ғана деп үміттенемін.

ҚОЛДАНЫЛҒАН  ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМ

1.      Дернбург Г.Пандекты. Обязательственное право.-М.,1990.-180 б.

2.      Зиманов С.З.   Состояние   и задачи разработки проблем обычного права казахов. -Алматы,  1989. -277 б.

3.      Кенжалиев З.Ж., Даулетова С.О. Казахское обычное право в условиях Советской власти.-Алматы, 1993.-360 с.

4.      Маркс К.,Энгельс Ф.Сочинения ,23 Т.М.,1985.- 420 с.

5.      Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі .-Алматы, 1994.-208 б.

6.      Темірғалиева Р.А. Шарттар жинағы. -Алматы, 2000.-150 б.

7.      Басин    Ю.Г.    Гражданский    кодекс    Республики    Казахстан.   Толкование       и комментирование. - Алматы,1996.- 270 с.

8.      Рахманкулов Х.А. Новый Гражданский Кодекс Республики Узбекистан – единая правовая основа рыночной экономики. Гражданское законодательство Республики Казахстан.- Алматы, 1999.- 180 б.

9.      Джусупов А.Г. Право собственности и иные вещные права- Алматы, 1996.- 265 с.

10. Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі.- Алматы,1999.-208 б.

11. Жайлин Ғ.А. Азаматтық құқық (Ерекше бөлім). Оқулық, I- том,     Алматы, 2003.-320 б.

12. Сүлейменов М.К., Басин Б.Г. Гражданский  Кодекс Республики Казахстан (общ. ч.). Комментарий.-Алматы, 2000. – 502 с.

13. Сүлейменов М.К., Басин Б.Г. Гражданский  Кодекс Республики Казахстан (особ.ч.).Комментарий.-Алматы, 2000. – 423 с.

14. Қазақстан Республикасы Президентінің «Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді тіркеу туралы» Заң күші бар Жарлығы. - Алматы, 2002. - 122 б.

15. Басин Ю.Г. Вина как условие ответственности за нарушения обязательства. - Алматы, 1997.-586 с.

16. Сергеева А.С., Толстого 10.К. Гражданское право. Учебник. Часть 1.-Москва, 1997.- 560 с.

17. Калпина А.Г., Масляева А.И.. Гражданское право. Часть 1. Учебник. -Москва, 2000.-403с.

18. Рабинович М.В. Недействительность сделок и ее последствия. -Ленинград, 1960. - 158 с.

3