Ломбардта және құндылықтарды банкте сақтаудың ұғымы, құқықтық реттелуі

380- баптың ережесі мүлде жаңа, себебі жоспарлы-бөлу экономикасында шарт еркіндігі болмады, барлыгын жоспарлы қорлармен бөліп тарату анықталды.соларға сәйкес шарттар жасалынды. Шарттарда формальдық сипат болды, ең басты маңыздылық жоспарлық актілерге берілді. Мұның барлығы заңнамада, оның ішінде Азаматтық Кодексте мұқият реттелді.

Қазір шарт жасасуға мәжбүрлеу айрықша жағдайларда ғана болады.

Міндетті түрде шарт жасасу туралы ережелер Азаматтық Кодекстің арнайы бабында жинақталган.

Сатып алу - сату шартын жасасу міндетті жекешелендіру туралы жарлықтың 14- бабының 6- тармағында және Мемлекеттік мүлікті сатып алу туралы Заңының 23-бабында бекімін тапқан. Мемлекеттік мүлікті сатушы мен мемлекеттік мүлікті сату жөніндегі ашық сауданың жеңімпазы осындай шарт жасасуға міндетті.

Шарт жасасу міндеті еркімен қабылданған міндеттемеден туындайтын жагдайларға алдын ала шарт жасасу жатады.

306-баптың 1-тармағына сәйкес, кепіл ұстаушыға оның иеленуіне берілген кепілге салынған мүлікті сақтандыру міндеті шартпен немесе заң актілерімен жүктелуі мүмкін. Кепіл берушінің пайдалануында қалатын кепіл мүлкін сақтандыру кепіл берушіге жүктеледі.

Шарт еркіндігі принципі тараптардың зандарда көзделген шартты да, көзделмеген шартты да жасаса алатындығынан көрініс табады.

Азаматтық Кодексінің Ерекше бөлімі баптарының басым көпшілігі заңнамада көзделген шарттарға арналған. Айта кететін бір жағдай 380 баптың екінші тармағында әңгіме заң актілері жайында емес, заңнама жайында сондықтан шарттың жаңа түрлерін Қазақстан Республикасы үкіметінің қаулылары және ондай құқық берілген мемлекеттік органдар белгілей алады. Ондай шарттардың мысалы ретінде толлинг операцияларын жүргізу туралы шартты алуға болады.

Шарт еркіндігі азаматтық құқықтың аса маңызды принциптерінің бірі болып табылады. Бұл кез келген адам өз қалауы бойынша және сырттан мәжбүрлеусіз мыналарды атқаруға құқылы екенін білдіреді:

•          белгілі бір шартты жасасуға немесе жасаспауға;

•          өзі шарт жасасуды қалайтын серіктесін тандауға;

•          шарттың түрін тандауға:

•          шарттың жағдайларын анықтауға.

Бұл арада шарттас серіктестің де осындай құқықтары болатынын ескеру керек. Сондықтан ерікті түрде және өзара қабылданған келісім ғана шынайы азаматтық - құқыктық шарт ретінде танылуы мүмкін. Шарт жасаса отырып, оған қатысушылар өздеріне қабыл алған шектеулерді шарттың еркіндігі принципімен шатастыруға болмайды. Өзіне - өзі қоятын мұндай шектеулер міндетті болып шығады және олардан біржақты бас тартуга болмайды. Шарттар орындалуға тиісті.

Шарт еркіндігінің заң жүзінде тыйым салу немесе құқықтық нормалардың императивтік ұйғарымы түріндегі тағы бір шекарасы болады.

Шарттың қатысушысын іріктеп алу немесе конкурстық тәртіппен шарттың жағдайларын анықтау жөніндегі заң талаптары да шарттың еркіндігіне ықпал етеді. Бұл тәртіп көп ретте тауарларды сату, жұмыстарды орындау немесе мемлекет мүдделері үшін орындаушыны іріктеуде қолданылады. Мұндай жағдайларда конкурстық шарттарға сәйкес оның жеңімпаздарымен шарт жасалады.

Шарттың объектілері болып азаматтық айналымда еркін жүретін, егер арнайы мемлекеттік органның рұқсаты бар болса айналымы шектелген объектілер бола алады.

Шарттың объектілерінің негізгілерінің бірі - мүлік.

Материалдық заттарда мүліктің немесе мүліктік игіліктің қасиеті -бұл оларға табиғаттан емес, қоғамдық қатынастардан берілген қоғамдық, заңдық қасиет. Құқықытық субъектінің материалдық және өзге де қажеттерін қанағаттандыра алатын және азаматтық құқықты реттейтін қатынастар саласына тартылатын материалдық заттар мен өзге де құндылықтарды ғана мүлік деп түсіну керек. Табиғат ресурстары болып табылатын табиғат объектілері ғана, яғни адам әрекетінің объектілері болатындықтан , зандарда меншік объектілері ретінде танылатын себепті мүліктік игіліктерге жатады.

Шарттың объектілеріне қатысты мүліктің мынандай түрлерін атап көрсетуге болады:

1.      Заттар.

2.      Ақша және бағалы қағаздар.

3.      Жұмыстар және көрсетілген қызметтер.

4.      Ақпарат.

5.      Мүліктік кұқықтар.

6.      Мүліктік кешендер.

7.      Кәсіпорын.

8.      Шығармашылық, интеллектуалдық қызметтің нәтижелері.

Осы аталған мүліктік объектілермен қоса сыйға тарту шартының объектісі болып мүліктік құқықты екінші тарапқа беру, борышты кешіру табылады.

Жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер адамның мақсатты іс-әрекетінің элементтері, олар өзінше материалдық игіліктер болып табылады. Олардың айырмашылықтары мынада: жұмыстар, жұмыс процесінің өзінен бөлінетін материалдық нәтиже береді. (мысалы, мердігерлік шарт негізінде жұмыс жүргізу нәтижесінде құрылыс жүргізіледі.)

Қызмет көреетудің қызмет көрсету жөніндегі іс-қимылдан басқа пайдалы нәтижесі болмайды. Мысалы; тасымалдау шарты бойынша жүкті тиісті жерге жеткізу.

Объектісі қызмет көрсету болып табылатын шарттың мына түрін де атап өтуге болады. Ол - өтемелі қызмет көрсету шарты. Бұл шарттың объектісі - қызмет көрсету нәтижесіндегі пайдалы әсер.

Қызмет көрсетуді мынандай топтарға бөлуге болады:

•          Ойын - сауық ұйымдастыру.

•          Кеңес беру.

•          Делдалдық қызмет көрсету және аудиторлық тексерулер жүргізу.

•          Дәрігерлік, мал   дәрігерлік, тұрмыстық және басқа да    сипаттағы
қызметтер.

Айналымда еркін жүретін объектілер. Оны иеліктен шығару, белгіленген тәртіппен бір субъектіден екінші субъектіге тұрақты немесе уакытша пайдалануға ауысуы деп түсіндіріледі. Мүліктік объектілердің айналымы - бұл нарықтық экономиканың қажетті жағы ретіндегі тауарлардың экономикалық айналымының заңдылық нысаны.

Иеліктен еркін шығарылатын немесе әмбебап құқық мирасқорлық тәртібімен бір адамнан екінші адамға ауыса алатын мүліктер — азаматтық айналымда еркін жүретін объектілер деп аталады.

Азаматтық айналымы шектелген объектілер, біріншіден, айналымның белгілі бір мүшелеріне ғана тиесілі болады және екіншіден, оларды сатып алуға және иеліктен шығаруға құзыретті мемлекеттік органдардың рұқсатымен (лицензиясымен) ғана жол жол беріледі. Оларға мыналар жатады: қару-жарақтар, оқ-дәрілер, құрамында радиоактивті заттар кездесетін өнімдер, аңшылық және спорттык ату қарулары тағы да басқалар. Сонымен қатар шарттьщ объектілерінде мүліктің жылжымайтын және жылжитын түрлері кездеседі. Жер учаскелері, үйлер, ғимараттар, көп жылдық желектер секілді және оларды мақсатына сай келмейтін шығын келтірместен , тұрған орнынан ауыстыру мүмкін болмайтын мүліктер жылжымайтын болып келеді. Кәсіпорын жылжымайтын мүлікке жатады. Мемлекеттік тіркеуге жататын әуе және теңіз кемелері , ішкі суларда жүзетін кемелер , өзен-теңіз жүзу кемелері , ғарыштық объектілер жылжымайтын мүлікке теңестіріледі.

Жылжымайтын мүлікке қатысты барлық мәмілелер , соның ішінде шарттар жазбаша, кейде нотариалдық түрде жасалады. Мысалы, лизинг шарты, егер объектісіне арнайы құқықіық реттеу режимі қолданылса, онда ол тиісті органда тіркелуі тиіс және шарт жазбаша түрде жасалып, нотариатпен куәландырылады.

Мемлекеттік тіркеу дегеніміз — бұл тіркеулі органның жылжымайтын және оларға теңестірілген мүлікке құқық пен ауыртпалықтың есебін алу рәсімі . Мемлекеттік тіркеуді қажет ететін мүліктерге арнайы режим қолданылады.

Жылжымайтын заттарға жатпайтын мүлік, оның ішінде ақша мен бағалы қағаздар жылжымалы мүлік деп танылады.

Азаматтық құқықтық шарттың объектілеріне тоқтала отырып, міндетті түрде мына жағдайды ескерген жөн. Тек қана мүлікті жалдау шарттың ғана объектісі айналымнан алынып тасталған объект бола алады. Бұл жерде, осы шартта айналымда еркін жүретін және айналымы шектелген, тұтынылмайтын объектілердің де болатындыгын айта кеткен жөн.

Айналымнан алынып тасталған мүлік дегеніміз мүліктердің азаматтық- құқықтық әдістермен иеліктен шығаруға жол берілмейтін түрлері . Олар заң актілерінде көрсетілуі тиіс. Заң актілерінен өзге нормативтік - құқықтық актілердің заттарды және басқа мүлікті айналымнан алып тастауына жол берілмейді. Нарықтық экономика жағдайларында айналымнан алынып тасталатын мүліктердің саны өте шектеулі болады. Бұлар негізінен, тек мемлекет меншігінде бола алатын табиғат ресурстары. Заңдарда тікелей көрсетілетін реттерде олар азаматтык айналымға енгізіледі.

Мүлікті жалдау шартының айналымнан алыншып тасталған объектілері жөнінде Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің 541-

бабының 2-тармағында былай делінген: «Егер Заң актілерінде өзгеше көзделмесе, жер пайдалану құқығы, жер қойнауын пайдалану кұқығы және басқа да заттық құқықтар мүлік жалдау объектісі болуы мүмкін.» ал, осы баптың 4-тармагында: «Заң актілерінде тұрғын үй — жайларды, жер учаскелерін, жер қойнауы учаскелерін және басқа да окшауланған табиғи объектілерді,соның ішінде , концессиялық келісімдер негізінде, сондай-ақ өзге де жағдайларда мүліктік жалдауға беру ерекшеліктері белгіленуі мүмкін» делінген.

Шарттың мүліктік объектілерінің бірі болып табылатын ақпаратқа мысал хелтіретін болсақ, кешенді кәсіпкерлік лицензия шарты бойынша бір тарап-лицензиар өзінің кешендік құқыгын, яғни Ноу-хау ашылмаған ақпаратты екінші тарапқа оның кәсіпкерлік қызметінде пайдалануға рұқсат етеді. Бұл жерде шарттың жасалуына ықпал етіп отырған объект - Ноу-хау, яғни ашылмаған ақпарат.

Сонымен қорыта келгенде, азаматтык - құқықтық шарт неге байланысты пайда болып жасалса, сол азаматтық - құқықтық шарттың объектісі болып табылады.

Азаматтық -құқықтық шарттың субъектісі болып кез келген азаматтық -құқық субъектілері қатысады. Атап айтқанда:

1. Заңды тұлғалар - шартқа олардың әрекет және құқық қабілеттіліктері бар болса ғана қатысады.

Занды тұлғаның құқықтық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі ол мемлекеттік тіркеуден өткен сәттен бастап пайда болады. Қандай түрге жататынына қарамастан заңды түлға міндетті түрде тіркелуге тиіс. Оларды тіркеу тәртібі Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу туралы ережеде белгіленген.

Әділет органдары жүзеге асыратын мемлекеттік тіркеу субъектілерге занды тұлға мәртебесін беру әдісі болып табылады. Әділет органдары беретін мемлекеттік тіркеу туралы куәлік субъектінің заңды тұлға кұқықтарын иеленуінің ресми дәлелі болады. Тіркеуден өтпеген заңды тұлғаның , оның филиалының немесе өкілдігінің қызмет жүргізуіне, соның ішінде шарт жасауға қатысуына тыйым салынады.

Заңды тұлғалардың кәсіпкерлік саласындағы құқықтык қабілеттілігі белгілі бір қызмет түрін лицензиялау жүйесімен шектелуі мүмкін.

Кәсіпкерлік қызметтің кейбір түрлерін жүзеге асырудың міндетті шарты -лицензия, яғни құзыретті мемлекеттік органның арнайы рұқсатын алу- лицензиялауды қажет ететін әрекеттерді лицензиясыз жасау құқық бұзушылық болып табылады. Лицензия берілген мерзім аяқталса , лицензия мерзімінен бұрын қайтарып алынса , тұлғалардың кызметі доғарылса немесе жарамсыз деп танылса , мұндай занды түлғалар азаматтық — қүқықтық шарттың субъектісі бола алмайды.

Ұйымдардың, кәсіпорындардың жетекшілері жарғы негізінде шартқа сенімхатсыз қатыса алады. Ал, жетекшілердің орынбасарлары,

вице - президенттері, филиал жетекшілері тек ресми түрде бекітілген сенімхат негізінде әрекет етеді.

Кәсіпорынды жалдау шартының субьектілік құрамы тек занды түлғалардан тұрады.

Жеке тұлғалар әрекетке қабілетті болса шартқа өздері қатысады, ал әрекет қабілеттіліктері шектелген болса, шартқа олардың заңды өкілдері қатысады.

«Жеке тұлға» жалпы ұғымы Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодекинін, 12 - бабында т ұжырымдалған . Бұл Сап жеке тұлғалар туыстық ұғымымен Қазақстан Республикасының азаматтарын, басқа мемлекеттердің азаматтарын (шетелдіктерді) сондай-ак азаматтығы жоқ адамдарды біріктіреді.

Азаматтың азаматтық кұқықтар мен міндеттерді атқару қабілеті оның құқық қабілеттілігі болады. Азаматтың өз іс-әрекетімен азаматтық құқықтарды иелену және жүзеге асыру, өзі үшін азаматтық міндеттер түзіп, оларды орындау қабілеті оның әрекет қабілеттілігі болады.

Кәмелетке толған есі дұрыс адам шартқа өзі қатысып, өздерінің іс-әрекеттері арқылы толық көлемде азаматтық құқықтарды иеленіп, жүзеге асыра алады, өздері үшін азаматтық міндеттерді белгілеп, оларды орындай алады.14 жасқа дейінгі азаматтар әрекетке қабілетсіз болады.

Сондықтан егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, олардың атынан ата-аналары, асырап алушылары немесе қорғаншылары шартқа қатысады. Әрекетке қабілетсіз кәмелетке толмағандар келтірген зиян үшін де солар жауап береді. Жүйке ауруы немесе ақыл-есінің кемдігі салдарынан өз әрекеттерінің мәнін түсіне алмайтын немесе не істегенін білмейтін азамат әрекетке қабілетсіз деп танылуы мүмкін.Спирт ішімдіктеріне немесе есірткі заттарға салыну салдарынан өзінің отбасын материалдық жагынан ауыр жағдайға ұшыратқан азаматтың әрекет қабілеттілігін сот шектесе, оның атынан шартқа әрекет қабілеттілігі шектелген адамның қорғаншысы қатысады.

Азаматтық - құқықтық шарттың субъектілерінің ерекшеліктеріне қарай жасалатын түрі-тапсырма шарты. Тапсырма шарты тараптардың арасындагы сенімге негізделіп жасалынады. Бір-біріне шексіз сенудің нәтижесінде ғана бұл шартты жасаудағы мақсат орындалады.

Шарттың субъектілері болып мемлекет және әкімшілік - аумақтық бөліністер де бола алады. Мысалы, мүлікті сенімгерлікпен басқару шартының субъектілері жайлы Азаматтық Кодекстің 884- бабының 3 тармағында : «Сенімгер, басқарушы болып табылмайтын кез келген адам, сондай -ақ мемлекет немесе әкімшілік - аумақтық бөлініс пайда алушы (мүддесі үшін мүлікті басқару жүзеге асырылатын тұлга) бола алады.» делінген.Сонымен, қорыта айтқанда азаматтық-құқықтық шартқа кімдер қатысса, олар шарттың субъектілері болып табылады.