Емдік туризмнің даму тарихы

  Тұрғылықты курорттың басымдылығына қарамастан уақытты үнемдеуден басқа шығындардан бөлек емделу қорытындысы керемет нәтижелерге әкелуі мүмкін және Қазақстан Республикасындағы курорттық байлықтарының қолданылмай жатқаны өкінішті. Қолданысқа берілуге дайын тұрған санаторийлардың кейбіреуі толығы мен қазіргі күнге дейін қамтылмаған. Көптеген табиғи ресурстардың курорттық профилі жөндеу жұмыстарының аяқталғанынан кейін қараусыз қалған.

 Қазақстан  Республикасының көптеген аймақтарында  әлі күнге дейін қолданылмаған  қараусыз қалған минералды сулар  мен емдік батпақтардың кен  орындары табылуда. Кен орындарын  зерттеудің нәтижелері өте ертеде  өткізілген болатын, бірақ емдік  аймағы қазіргі таңда қолданылмай  немесе негізінен тұрғындар мен  қолдануға атсалысуда.  

Әлі күнге  дейін қолданылып келетіндер қатарына жататындар: Арал теңізінің маңында  орналасқан Сарышығанақ шығанағының  батпақтық өзендері тұрғындар тарапынан орын тапқан жоқ. Теңізден 300 м  орналасқан. Теңіз деңгейінен 60 м биіктікте. Өзеннің ауданы 98 мың м ² ,  батпақтың қалыңдығы 40 см. Шығанақтағы батпақтың анализі ең алғаш рет 1933 ж өткізілді. Өте әлсіз түрде қолданылатын батпақтық өзені ол Терескен бұл өзеннің жағалауында Жаңақорған курорты орныққан екен. Осы өзен Жаңақорған бекетіне 2 шақырымдай жердің темір жол төсемінде 170 м биіктікте орын тепкен. Терескен өзенінің батпағы қара түстес қою майлы және күкірт қышқылы қосылған иісі сезіледі. Батпақтың толық қалдығы 15 мың м³. тең. Өзеннің минералды қоспалары хлорлы сульфат натрийі мен әр маусым сайын өте сирек ауыспалы жағдайға ұшырайды.

1957 жылдан  бастап курорттың территориясында  скважиналардан майланған сулардың  ағымы көбейіп толықтай қоры 15 л құрады.

Қазақстан Республикасының  аймақтары табиғи ресурстарға өте  бай болып келеді. Оның територияларында минералды ресурстардың қалдықтары сақталған және емдік батпақтар  мен қоса:

1. Тұз Хан батпақты өзені Тәшкент темір жол торабының Жызақ станциясының 80 шақырымы мен Өзбекстан шекарасының Қызылқұм аймағында орналасқан.Өзеннің ұзындығы 12 шақырым ені 5 шақырымды құрайды. Өзеннің батыс бөлігін тұзды алқап алып жатса шығысының сулы ауданын жаз бойы сақтай алады. Қара түсті батпақтың қалыңдығы кішігірім – 4см ал одан кейін өте қалың сұр түстес батпақтар кезігеді оның қалыңдығы – 30 см. Жергілікті тұрғындар өзеннің батпағын күнделікті қолданады.
2. Темірландық акратермалар 1961 жылы Темірлановканың оңтүстік бөлігі Шымкентке 47 шақырымдай жерқалған кезде теңіз деңгейінен 970 метр биіктікте кен орнының қазба жұмыстары кезінде 809 – 822м тереңдіктен (30⁰) термалді минералданған сульфатты – гидрокарбонаттық натрийлі су желісі табылып, минералдық құрамы 0,8 г/л құрады. Олардың ең алғашқы дебиті 33 л\с тең еді.
3. Манкенттің минералды сулары Скважина М-1, “Манкент” демалыс үйлерінің маңында орналасқан.

Бұл сульфатты  – хлорлы натрий қосылған су балнеологиялық топтың құрамына кіреді, иістенбеген  компоненттері бар және қасиеті  бірақта оның құрамында кремний  қышқылының жоғары дәрежедегі бірліктері қамтылған.

Қазақстандағы оның танымал  аналогына біз Аяққалқан минералды  суларын кіргізе аламыз. Қазіргі  таңда М – 1 скважинасы жұмысістеп жатыр.

4.  Түркістан минералды  сулары. Түркістанның шығысына қарай  25 шақырым жерде Қаратау таулы  жотасы зоналарында 1957 жылы №229 кен орны іске қосылған болатын  тереңдігі 330м. Геологтар носос  арқылы ең шеткі тереңдіктен  термалді (28⁰С) минералдық (2,0 г/л) олардың толық дебиті 30 л \с.

Ал Жамбыл обылысында әлі күнге дейін қолданылмаған  емдік ресурстар олар Ақкөл өзені  мен Қазоты өзені болып табылады.

1. Ақкөл батпақтық  өзені тараз қаласынан 30 шақырым  жерде орналасқан. Теңіз деңгейінен  700 м биіктікте орналасқан. Жыл сайын осы өзенге көбінесе қозғалыс ағзаларын емдеу үшін және әйелдер т.б ауруларын емдеу мақсатында жиналады. Өзеннің ауданы 2,5 ш ш құрайды. Өзеннің батпақтары соңғы рет 1932 – 1934 жылдары зерттелген болатын. Оның қалдықтары өте құнарлы және сапасыда жоғары болып келеді.

  2. «Казоты»  өзені. Талас көлінің төменгі  беткейінде Жамбыл обылысында  осы аттас бірнеше өзендер  ағып жатыр. Сол өзендердің  көзге түсетіні Айдын өзені  болып табылады, бұл өзен Байқадам  селосының аудан орталығынан  32 шақырым жерде орналасқан. Өзеннің  ұзындығы –  3 – 3,5 км ені – 1 – 2 км. Көп ағымды су жылдарында өзен тереңдігі 2 м – ге  дейін жеткен болатын. Өзен суының минералдануы – 10 – 64 г/л – ге жуық еді. В низовьях реки Таласс в Жамбылской области имеется масса озер, объединенных  единым названием «Казоты». Среди них заслуживает внимания озеро Айдын, расположенное в 32 км севернее райцентра с.Байкадам. Длина озера - 3-3,5 км, ширина - 1-2 км. В многоводные годы глубина озера достигает 2 м. Минерализация озерной воды – от 10 до 64 г/л. Қара батпақ пластының күштілігі 10 – 15 см ал сұрдікі 15 – 20 см. Өзен батпағының қалдықтары – 50 мың м³.  Мощность пласта черной грязи 10-15 см, серой – 15-20 см. Запасы грязей озера – 50 тыс.

 1. Аяқ – Қалқан бұлақтары Іле өзенінің солтүстік жағалауында, Шелек аудан орталығынан 40 шақырым, Алматы қаласынан 160 шақырым, ал темір жол бекетінен 120 шақырым жерде орналасқан. Бұлақтар жер бетіне 3 аймақтан шығады олардың ара қашықтығы 10 – 15 м құрайды, температурасы 23⁰,27⁰,28⁰С ал дебиті күніне 120 л шығарады. 

  2. Түрген бұлақтары  Түрген ауылынан 20 шақырым жерде  орныққан ал Алматыдан 60 шақырым.  Бұлақтың температурасы 27⁰, аздап минералданған дебиті күніне 60 мың литр.

3. Арасан – Қайнар  бұлағы Алматыдан батысқа қарай  135 шақырым жерде орналасқан. Биіктігі  теңіз деңгейінен 1300 – 1400 м. Бұлақтар  қатар орналасқан 4 шұңқырдан ағып  шығады. Тереңдігі 40 см. Температурасы: 18,5⁰, дебиті  23-24-25⁰С, күніне 80 мың л. Бұлақтың сулары әлсіз минералданған химиялық құрамы бойынша Алма – Арасан курортының суларына сәйкес келеді.

4. Боролдай батпақтық  өзені Іле өзенінің сол жақ  бөлігінде орналасқан, және ол  жер Шелек ауданының Маловодның  селосынан 40 шақырым жерде. 

5. Қу – Арасан немесе Борохудзир  бұлағы Борохудзир селосынан  18 шақырым жерде Жаркентке солтүстік  – шығысқа қарай 20 шақырым.  Теңіз деңгейінен 1300 м биікте. Температурасы 30⁰С.  Дебиті күніне 250 мың литр Қу - Арасан суының химиялық құрамында натрий мен сульфат бар. Көбінесе хлоридтер гидрокарбонаттар және кремний қышқылы басым. Минералдануы 1г/л дейін жетеді, Қазақстанның басқа территориялары мен салыстырғанда өте жоғары. Осыған орай Қу – Арасан бұлақтарын әлсіз минералданған сульфатты хлорид натрийлі термал деп атауға болады. 

6. Қаргостың ыстық бұлақтары  Басқоншыдан 25 шақырым жерде ал  Жаркент қаласынан 65 шақырым жерде  орналасқан. Шекараның дәл қасына  келсек Батыс Қытай мен шектеседі  екен. Теңіз деңгейінен биіктігі  1800 м құрайды. Осы бұлақтар өздерінің есімдерін Қаргос өзенінен алған соны мен қатар біздің шекарамызды Батыс Қытай мен жалғастыра келе тұрғындардың арасында осы жәйт өте танымал болып келеді. Осы танымалдыққа орнықты ауыр қауыпсіз соқпағы да кедергің бола алмайды, және осылар Басқоншы селосынан Арасан – сай шатқалына дейін тартылып жатыр. бұлақтың температурасы 49,5⁰ тен 51⁰С, дебиті 200 мыңнан жоғары радиобелсенділігі Маха бойынша 18 тең. Қазақстанның басқа да термалары бойынша бұл бұлақтар өте құнарлы болып келеді темір жол бекетінен алшақтығы (350 км) олардың белсенді дамуына кедергі келтіруде. Қаргос минералды бұлақтарының суларында өте жоғары дәрежедегі емдік сауықтыру қасиеттері өте басым, сонымен қатар адам ағзаларына көмектесе алатын перифериялық жүйке жүйесінің қозғалатын аппараттарына көмек қолын соза алады.  

7. Әулие – Бұлақтың  бұлақтары Аягөз станциясынан  батысқа қарай 160 шақырым жерде  және Жорға тауы жотасының  шығысына дейін орналасқан. Бұлақтан  көмір қышқыл газы бөлініп  шығады көбінесе оның құрамынан  біз темір қалдықтарын кездестіре  аламыз (0,14 г/л). Минералданғаны –  0,6 г/л. Бұлақтың химиялық құрамы  Қазақстанның бөлек термаларынан  ерекше болып көрінеді, және де  олардың назарына түскендер қатарынан  зертелген құралдарды көре аламыз.    

8. Кескен – Теректік  бұлақтары термалардың екі тобынан  құралады – олар батыстық және  шығыстық болып бөлінеді. Ең алғашқысы  Арал– Төбеден оңтүстік –  шығысқа қарай 10 шақырым жерде  орналасқан ал екіншісі бірінші  топтан шығысқа қарай бағытта  жатыр. бұл бұлақтар өздерінің  атауларын Көктал өзеніне құлайтын  Кескен – Терек деген жәнеосы  өзен өз алдына Қаратал көлінің  жоғарғы бөлігінен төмен қарай  сол өзенге барып құяды. Температурасы  16–21⁰С дейін. Су аздап минералданған. Қоршаған ортаның рельефі таулы болып келеді да еңісі Кескен– Терекке қарай бағытталған. Оңтүстікке қарай ыстық бұлақтардан аласа таулар кездеседі. Таудың жартастары өзеннің алшақтығынан өте қалың өсімдіктердің түрлері мен қапталған. Қарағайлы өсімдіктер ыстық бұлақтардың қарамағынан көрінбейді.

9. Ойсаздық бұлақтары  қаратал селосынан шығысқа қарай  25 шақырым жерде орналасқан олар  термалардың екі тобынан тұрады  – батыстық және шығыстық осы  топтар Ойсаз өзенінің теңіз  деңгейінен 1600м биіктікте орналасқан. Температурасы – 15⁰С,

10. Көк – Сұйық бұлағы  Қараталдың шығысына қарай 75 шақырым  қырлы жолдың бойында орныққан, Жоңғар Алатауы жотасының орталығынан  көруге болады. Теңіз деңгейінен  2200 м биіктікте орналасқан. Температурасы 20 – 22⁰С, құрайды. Ыстық судық шығатын орны айнала тастар мен қоршалған. Оның құрамына шомылатын бассейдер де кіреді. Көксудың шығыстағы бұлағы Арасан өзенінің оң жақ бетінен шығады, ара қашықтығы 4,5 км батысында Чинаның зиратын басып өтеді. Ыстық судың грифоны аумағы 2/1 құрайтың ойлы шұңқырдан тұрады тереңдігі 0,3м, Осығанорай бұны біркелкі ландшафттың арасынан іздеп табу қиындықтар туғызуы әбден мүмкін. Бұлақ суының температурасы +20,5⁰С. Судың дебиті онша үлкен емес. Көксу бұлағының суымен тұрғылықты тұрғындар ғана қолдана алады.

11. Үсектің батпақты өзендері  Жаркент қаласынан оңтүстікке  қарай 30 шақырымды құрайды. Бұл  өзен әлі күнге дейін зерттелмеген. Емделу сұрақтарын талқылайтын  болсақ өндіріс кәсіпорындарында  ең басты рөлді санаторлы –  курорттық орындарға ұсынады  оның құрамына санаторлы –  профилакторийдағы адамдардың денсаулығын  қалпына келтіру де кіреді.

Ең басты назарды емдік  және демалыс ресурстарында қолданылған  кешендер мен байланыстырады.

Қазақстан Республикасының  минералды суларының балнеологиялық бағаларын қалыптасқан атаулардан басқа олардың химиялық қасиеттерін  Балнеологиялық  топтардың қатарына енуін аналогтары арқылы білуге болады. Республикамыздағы минералды суларды  кеңейту балнеологиялық топтардың  иіссіз компоненттері және қасиеттері мен қолдана аламыз. Сульфидті, темір, радондық, бромдық, йодо – бромдық  түрлеріне қарай оларды қалпына  келтіру барысында жаңа профильдегі  санаторийлерді тұрғызуға болады.

 Аудандағы өзендердің  көптігінен пелиодтардың қалдықтары  арасынан жоғары сапалы күкірт  қышқылы қосылған материктік  батпақтардың тұзды су қоймаларын  әр түрлі климаттық зоналар  арқылы олардың кен орындарының  қай аймақта орналасқанын тауып  алуға болады.

  Климаттық емдеу санаторийлары  жазық және орманды жазық зоналарда  және таулы  аласа таулы  климаттық белдеулерден науқастардың  тез арада орындарынан тұруына  жәрдемдеседі.

15 шілде  1997 жылғы № 162-1: Қазақстан Республикасының  «Өзгеше түрде қорғауға алынған  табиғи территориялар» атты және  Қазақстан Республикасының территориясындағы  қоршаған ортаның экологияны  ғылым мен мәдениетті қорғаудың  табиғи өзгешелігі туралы заңды  сақтауы тиіс.

 Территорияда  өзгеше түрде қорғаныс шараларына  алынған (жоғарыда аталған заңның 1 бөлімі және 1 бабына сәйкес) бұл  жер учаскелері орманды су  мен жер астының дұрыстық режиміне  өзгеше қорғау шараларына қарағанда  оларды шаруашылық қызметінің  режиміне қарай мемлекеттегі  табиғи                  – қорықтық фондылардың сақталуына  зор ықпал етеді. 

 № 162-1: Қазақстан Республикасының «Өзгеше  түрде қорғауға алынған табиғи  территориялар» атты (17 бөлім 65 бабына  сәйкес) «Мемлекеттің қарамағына  алынған су қоймалардағы немесе  ғылыми құндылықтары бар өзінің  дұрыстық режиміне сай болатын  өзгеше түрде қорғауға мынадай  су қоймаларының қатары енеді». Мемлекеттің қорғау сатысына  енген су қоймалар шаруашылық  саласына қатысы бар: шекаралық  сулар су қоймалары құрамында  табиғи емдік факторларға рекреациялық  қасиетіне ие болған су қоймаларына  ғылыми зерттеу жұмыстарының  ұзақтық перспективасына сай  болуы тиіс еді. 

 Аймақтың қысым көрсететін  орындары өзіне қажетті табиғи  жағдайдың курорттық рекреациялық  біліміне толығымен формирования  жасау сатысына зор ықпал етеді.  Табиғаттағы өте ауырлық күшінің  курорттық аудандарда әдетке  айналуы салдарынан басқа аймақтағы  ресурстардың потенциалы әлсіз  болып кей кезде қайғылы жағдайларға  ұшырап жатады. Шаруашылықты меңгерудің  қазіргі таңдағы қалыптасқан  формалары курорттық – рекреациялық  құрылыстың салдарынан рекреациялық маңызы бар ресурстарды сақтауға аудандарға қауып төндіруі мүмкін.

 Аудандағы курорттық  рекреациялық табиғаттың олардың  элементі мен ресурстар рөлін  сомдайтын қоршаған ортаның тазалығы  – бұл құралды адамның сауығуы  емдік курорттық орындарының  функционалды түрде демалыс жерлерінде  негізделуін қанағат тұтады.   

 Соның арасында олар  екі категорияға бөлінеді. Минералды  бұлақтар емдік батпақтар көлдер  су қоймаларының акваторийін  адам баласы демалыс емделу  және туризмнің шараларына қолданады.  Осы категорияның ішіне кіретіндері  тағы қолдан жасалған табиғи  обьектілер саябақтар гидросаябақтар  жағажай және су қоймалары  т.б. 

 Қорғауға алынатындардың  ішіне басқа категориядағы компоненттер  немесе табиғи кешендердің бір  бөліктері былай айтқанда дұрыс  жағына алынған рекреациялық  обьектілер табиғи обьектілердің  қасиеттеріне функционалды түрде  әсер етеді (рельеф топырақ  жер асты және грунт сулары  жануарлар мен өсімдіктер әлемі  де) әсер қалдырады, кейбір кездерде  табиғи кешендерді біріктіруі  ғажап емес.