Емдік туризмнің даму тарихы

 

              ТУРИЗМ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 сурет. Қазіргі заманғы туризм классификациясының емдік туризмдегі орны

 

Қазіргі заманғы курортология бойынша белгіленген факторлардың механизімінің географиялық ортаға әсері адамзатқа мәлім.

Құрамы мен қасиеті  бойынша кеңінен таралған әр түрлі  қоспалардан тұратын ағзаға әсері  мол минералды су емдік батпақ және жайлы климаттық жағдайы  көптеген аудандарда курорттық орталықтардың  ашылуына негіз болды.

Қазіргі таңда емдік  туризмнің деңгейі төмендеп барады. Негізінде осы жағдай ТМД елдеріне дәп түсіп тұр. Оған қарамастан санаториялық-емдік  рекреациялық орындар ішкі және халықаралық  туризмнің негізгі факторларының  бірі болып қала бермек.

Осыған байланысты санаториялық-емдік  рекреация бұл – туризмнің  Еуропалық түрі. Өкінішке орай жер  шарының басқа бөліктерінде аса  қатты дамымаған. Ал АҚШ-та туризмнің  өте көп бағытта таралмаған түрі болып келеді.

Соңғы кезде тау шаңғысының курорты белең алып барады. Олар мынандай табиғат факторларына тән: қар жамылғысының көптігін жылына 3 айға дейін биіктігі 50-60 см болуын қадағалайды. Сонымен бірге жайлы климаттық жағдай әлсіз немесе белсенді түрде бөлшектелген рельефтер жартасы мен орташа температурасы 17⁰, қар көшкінінен сақтану шараларын қарастырады. [3].

Қазақстан Республикасында  емдік факторлардың ресурстарға  бай 10% зерттелген. Ал 6 бальнеологиялық  топтағы шипалы суларынан (жағымсыз иісі жоқ қасиетті компоненттері  мен) сулфидті бромды кремнийлі радонды  йодты темірлі, негізгі қолданылатындары радонды және кремнийлі болып  табылады.

Республикамызда емдік  батпақтың негізгі түрі сульфидті (құрамы–60 млн м³) дейін жетеді. Сонымен қатар теңіздік примориялық түрлері кездеседі, бірақта Арал теңізінің суының тартылуына байланысты кей біреуі құрамындағы байлықтарын жоғалтқан.

Туризмді дамытуда емдік  туризмнің түрлерін географиялық жағдайға байланысты зерттеуіміз қажет.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕМДІК ТУРИЗМНІҢ ДАМУЫ

 

2.1 Қазақстан Республикасындағы емдік орындардың дамуы (Солтүстік Қазақстан облысы Бурабай өңірі)

 Қазақстан Республикасында  табиғи емдік факторлар медицина  саласында бұрыннан Қазақстан  территориясына қоныстанғандары   қолданатын. Бірінші күннен бастап  Кеңестік өкіметтің орнығуын  Коммунистік партиясы Кеңес үкіметіне  көптеген назарларын аударып  еңбекшілердің жағдайларын жақсарту  мақсатында санаторлы-курорттық  емдік жерлерде медициналық тарапынан  көмектесуді ұйғарды. 

 Қазақстан территориясындағы  ең бірінші табиғи емдік факторлар  туралы мағұлматтар ХІХ – ғасырдың  ортасына жатады. 1834 пен 1880 жылдардың  аралығында баспасөз беттерінде  Рахманов кілті Арасан– Қапалдың  геологиялық бұлақтарын, және Боровой  өзені, Жусалы мен Барлық –  Арасандық батпақты көлдері мен  бұлақтары туралы мағұлматтар  шыққан болатын.[20]. Бұрындары басқа  бұлақтардан Қазақстан территориясында  Шығыс Қазақстан обылысының Катон  – Қарағай ауданындағы Рахманов  бұлақтары зерттелген болатын 

 Бұқтырма  өзенінде қоныстанған орыс көшіп  қонушылары ең бірінші рет  1763 жылы Рахманов пен танысқан  екен, Белой ауылында тұрғылықты  аңшы Рахманов аң аулап жүрген  кезде буддалық аластағыш бір  құралды көріп қалады, соның қарамағында  ыстық бұлақтар ағып жатыр  екен. Рахмановтың айтуы бойынша  осы бұлақтар бүкіл әлемге  әйгілі болды. 

1826 жылы  Қарқаралының ішкі айналасының  бұйрығы шыға салысы мен осы  бұйрықтың отырықшысы Д, Арто  Қарқаралының солтүстік-шығысына  қарай 80 шақырымды жерде Жусалы  өзенінің жағалауынан Әулие –  Бұлақ атты жаңа минералды  бқлақтың көзін тауып алды.

  ХІХ –  ғасырдың 40 жылдарында орыстардың  қоныстанған аймағында Жетісу  өңірінде Арасан – Қапалдық  минералды бұлақтарын ашқан болатын.  Ең алғашқы рет 1840 жылы казактар  Биен өңіріндегі шекаралық қызметте  жүрген кезінде тауып алған  екен. Осы бұлақтардың құрамын  тексере келе Аягөздегі әскери  лазареттің емшісі Светаев бастық  болып сайланған. Өзінің хабарлауы  бойынша Арасан деп аталған  бұлақтан құрамында су мен  қышқыл – хлоридтің бөлшектерінің  бар екендігін растап  осы бұлақтың  емдік қасиетіне көздері ашылғандар  тастарынан монғол және қытайдың  жазбаларын байқайды. Арасан –  Қапалдың минералды бұлақтары  әр түрлі ауруларға мысалы  Қозғалу аппараты мен жүрек  – қан тамырларына жүйке, тері, және әйелдердің ауруларына шипа  беретін болып шықты. 

1811 жылы Бұқтырма  таможнясының аудармашысы Путимцев  Құлжаға сапарында Барлық –  Арасандық бұлағына келген екен  Бұлақтардың орнында буддалық  аластатқыш құралын көргеннен  кейін осы судың емдік қасиетіне  көзін жеткізеді.

Кешірек Барлық – Арасан бұлағына емдік – курорттық саяхаттарды ұйымдастырып шақырымының ұзақтығы салдарынан қараусыз қалған екен.

Аталған минералдық бұлақтардан басқа Қазақстан  территориясында әр түрлі уақытта  өзге де бұлақтар басқа да сипат  пен ашылып, бөлшектене зерттелмей емдік мақсатта қолданылған жоқ. Қазақтар үшін танымал болған жердің бұлақтарын олар арасан деп атаған еді.

Табиғи зоналардың көптігіне  қарамастан минералды бұлақлақтары емдік батпақтары жайлы климаттық  жағдайын  әңгіме тәріздес ландшафт әсемдігіне көтеріліске дейінгі  Жазық аймақтың ең үлкен территориясында  Боровой мен Бек – Шоғыр  курорттарында 30 дейін санатрйлар болған секілді. Шындығына келетін болсақ Қазақстанның табиғи емдік байлықтары Кеңес өкіметі қарсаңында пайдалана  басталды. 1920 жылы ең алғашқы рет мемлекетке маңызы зор Боровой курортының ашылу салтанаты өткен болатын. Ал 1922 мен 1925 жылдары аралығында “Мұланды” “Ауыл” “Сор” “Рахманов бұлағы” “Шымған” “Жаңа Қорған” курорттарының негізі қалаған болатын.

1930 жылдары  ғалым – балнеологтар, климатологтар,  гидрологтар, геофизиктер, химиктер, курортолог – дәрігерлері 20 астам  табиғи – емдік орындарына  өздерінің туризмді дамыту перспективаларын  орнатты. 27 наурыз 1931 жылы Қазақтың  курорттық трестінің негізі қаланды.  Осыған орай     Арасан  – Қапал мен Барлық – Арасанның  бірәгуіне септігін тигізді. 

Курорттық байлықтардың осы қарқын мен зерттелуіне ықпалын  тигізген ғалымдар арасында: Славянов, Н.Н. Зарницын, П.И. В.И. Иванов-Незнамов, Курлов, М.Г. Климовицкий  В.А. т.б.

«Аяк-Калкан»  курортының ұйымдасуына ең үлкен  үлес қосқан  және «Жаңа – Қорғанның» ғылыми жұмыстарына атсалысқан профессор  Сызғанов А.Н. еді. 

1950 жылы Қазақ ССР дің ғылыми  Академиясының өлкетану патологиясы  институтының курортология бөліміне  кірген қызметкерлер профессор  Н. Д. Беклемишевтің басқаруы  мен көптеген ғылыми – зерттеулік  және генералдық жоспардың Көкшетау, Павлодар, мен Қарағанды облыстарында  дамуын қолға алды.   

Өлкетану патологиясы  институтының курорттық ресурстарды  іздеу бөлімінің меңгерушісі  медицина ғылымының кандидаты Замятин  С.И. өзімен батпақтық өзендерді  зерттеп республикадағы минералды  бұлақтардың көзін ашты. Санаторлы  – курорттық емделу мен демалу еңбек етушілер үшін мемлекеттегі әр түрлі аурулардың асқынбауына қарсы  алдын – ала ескертулер аурудың  төмендеуіне көмектеседі. 

СССР ыдырауы мен Қазақстан  тәуелсіздігіне қол жеткізген соң 1991 жылы Қазақстан үкіметі Республикадағы санаторлы – курорттық жоба көңіл  бөле бастады. 1991 мен 2001 жылдардың аралығында кейбір санаторлы және демалыс үйлері жекешелендіріліп жатты. Басқа да пайданың көзін көрмеген санаторийлар алшақ  жерде орналасқаны барысында  тоналып, жабылып қалған. Осы уақытқа  орай Қазақстан халқының арасында қазіргі  заманғы инфрақұрылымы мен емделудің  басқа да түрінің арқасында шетелдің курорттары мен демалыс орындары Қазақстандықтарды қызықтырады. Соңғы  жылдары Қазақстанның санаторийлері мен демалыс үйлері жекеменшікке өткеннен кейін жөндеу жұмыстарынан өтіп тұрғындардың талаптарына сай келе бастады. Қазақстанның табиғи емдік байлықтары – минералды су бұлақтары және әр түрлі химиялық құрамы мен көптеген өзендерін өзгеше климат бойынша емдік қасиеті бар батпақ пен көркем орындарының көптігі тұрғылықты санаторийлар мен курорттардың дамуына жағдай жасап отыр.

Қазақстанның  солтүстік өңірінде Астана мен Көкшетау қалаларының ортасында ең ғажап  және керемет оазис орналасқан ол – Боровой өңірі болып табылады. Осы аймақты «Қазақстандық Швейцария» деп бекер атамайды ғой, Себебі осы  аймаққа демалуға жолға шыққан адам сол өңірден өзінің қоршаған ортасына оралғысы келмей қалады, ондағы ауаның тазалығы табиғатының әсем жерде  орналасқаны шетелден немесе Қазақстанның түпкір – түпкірінен келген адамдарды  өзінің ғажайып табиғаты мен баурап алады.

Боровой –  санаторийлар профилакториялық үйлер  мен спорттық             – сауықтыру  лагерінің жәннәті  болып табылады.

Боровойдың  емделу орталықтарында мынадай аурулардың түрлерінен арылуға көмектеседі.

1. Тыныс алу органдары.
2. Асқазан – ішек ауруларын.
3. Жүрек – қан тамырлары ауруларын.
4. Жүру мен қозғалу жүйелерін қалпына келтіреді.

Боровойдағы демалу шаралары жылдың 4 мезгіліне  сай келеді. Ондағы емделу тамақтану  мен күніне 1200 теңгені құрайды.

Табиғи рекреациялық ресурстар рекреациялық қызметтің  ең маңызды факторы болып табылады, және курорттық рекреациялық шаруашылықтың  шекаралық жөндерін қарастырады. Сонымен  қатар балнеологиялық ресурстар  емдік батпақтардың әр түрлі минералдық қорлары сияқты климатқа ұқсас болып  келеді

Рекреациялық ресурстар  – табиғи және антипогендік тегінен  тараған обьектілері мен құбылыстарын демалыс, туризм, және емдік мақсатта қолданылып ғасырлар өте келе ресурстардың бөлек түрлерінің рөлдері өзгеріске  ұшырады. Мысалы: жағажайлар өткен кезеңдерде қолданыста болмаған екен.[3].

Емделу мен демалу аймағында  ғажайып ресурстары демалушылар        үшін маңызды рөлді атқарады. Туристер ландшафттар мен климаттың маңыздылығын ескере отырып минералды ресурстардың көптігіне (минералды сулар мен  батпақтар) олардың және өсімдіктер мен жануарлар әлемінің, әр түрлілігі  сонымен қатар спортпен шұғылданатындарға  жағдай жасауда. Сонымен бірге жинақталған  табиғи ресурстарының молшылығына  рекреациялық қызмет пен шекарадағы ұйымдастыру формаларына сәйкестендірілген. 

Курорттық –  рекреациялық шаруашылықта емдік туризмді дамыту үшін өзге де шекаралардың жоғарғы  қабатының маңызы өте зор.

Қарастырылған биіктіктің рельефі сарқырап аққан  судың деңгейінен бастап қоршаған ортаның  ең басты элементтерінің бірі болып  қала бермек, сонымен қатар климаттық  және гидрологиялық процестердің қалыптасуына жағдай жасайды. Қоршаған ортаның ең басты элементі климат болып табылады. Климаттың өзінен ак ауа – райының  көпжылдық режиміне сипаттама беруге болады. Оның әсерін біз күрделене  түскен ауа райының құбылыстарынан біле аламыз бір – бірімен байланыста болған ауаның комплексін метеорологиялық  құбылыстардың элементтерінен көруге мүмкіндіктер бар. 

Емдік сауықтыру  орындарын қолға алу үшін оған ауа – райының қолайлы болғаны  дұрыс жайдары жағдайы мен  температураның тербелуі салдарынан, ауаның дымқылдануы, кішігірім бұлттану толқындарының пайда болуынабұлыңғыр  күн мен жел жебірден қорғанысқа бөлей алады. 

 Қазақстан  Республикасының климаты континенталді  болып келеді. Батысында шауын  – шашын мөлшері 100 – 175 мм Орталығында 150 – 400 мм, Шығысында 300 мм жылына ж ш түседі. Орташа жылдық температура қаңтарда – 10-12⁰С шілдеде – 24 – 28⁰С – қа тең.  Климаттық курорттар климат сияқты өзгеше болып тұрады. Орманды (жазықтық), таулы, примориялық, климаттық қымызбен емдеу – осылардың әр түрлілігіне қарамастан климаттық ауа – райының факторлары оларды ғажап комбинациядан құрастырып отырады. (температура атмосфералық қысым, т.б) және бұларды емдік мақсатта қолдануға болады. Ең күрделі ресурстардың тізіміне кіретіндер санаторлы орындарының қалыптасуына көмегін тигізіп жатқан орындардың бірі  - балнеология саласы болып табылады. Жоғары қабаттағы суларға таза ауада шомылу мен балық аулауға ландшафттардың қосатын үлесі өте мол. Жайдары гидрологиялық жағдайда емдік туризмді дамытуға судың жоғарғы қабатының емдік қасиеттері қайсарлы ағыммен келетін туристердің суда емделу тәсілдеріне жағымды жағынан ықпал етеді. 

 Осы орай  емдік орындарының қарқынды дамуына  өсімдіктер жамылғысы мен орманды  алқаптар басты рөлді айқындап  отырады. Аймақтың өсімдіктер  әлемі өзгеше болып келеді. Таулы  жартастарда кеңжапырақтар мен  араласқан қарағайлар өсіп келеді. Батысындағы өсімдіктер әлемі  қаңырап қалған ол аймақта  көбінесе жусан тектес немесе  сауыттық өсімдіктің түрлері  кездеседі.  Қазақстанның курорттық  ресурстарын зерттеуінің нәтижесінде  мынадай қорытындыға келіп тірелген  екен: Республикамызда 500 астам минералды  су қоры мен 78 өзен көлдер  және тазартылған 50 ге тарта  климаттық емдеу орындарын кездестіруге  болады.  

Танымал медициналық  энциклопедияның анықтамасы бойынша курорт (неміс тілінен аударғанда Kurort – емдік орны) деген мағынаны ұстанады. Табиғи емдік байлықтары бар орын(минералды бұлақтары сазды көлдері және климаттың өзгешелігі теңізде шомылу т.б.) емді                               – профилактикалық мақсатта қолдану үшін (ванналы ғимараттар, батпақтың емханасы және құрал – жабдық пен қамтылған жағажайлар орналасқан) ғажайып аймақ. Курорттық емделу кезінде науқастың орналасқан орнын ауыстыру мен оның жаңа әсер алуы маңызды рөлді ойнайды.

Курорт мынадай  құрал – жабдықтар мен қамтылған:

•   санатории, пансионаттар және курорттық ауруханалар бұл құрал    адамдар бірінші көмекті қажет еткен кезде өте маңызды болып табылады.
• сауықтыру орындары туризм мен демалысқа арналған – демалыс үйлері туристік базалар
• балнеологиялық және гидрологиялық құралдар табиғи емдік факторларының дұрыс бағыт пен емдеуін қамтамассыз етеді
• бальнеоемханалар, батпақ емханалар, бюветтер, жағажайлар су қоймасының жағасы және жасанды бассейдер емдік процедураларын қабылдауға жағдай жасайды
• мәдени – ағарту орындары – курзалдар, кинотеатрлар, көрме залдары баршылық.
• сату мен қоғамның тамқтанатын орындары – асхана, кафе, мейрамхана, дүкендер және шаштараздар болып табылады.
• курорттық – шаруашылық қызметтері – киім тазалау, қоймалар, гараждар, т. б.
• әр түрлі сызу құралдары сумен жылумен қамтамассыз ететіндер канализация