Автор: Пользователь скрыл имя, 27 Марта 2015 в 12:53, автореферат
Зерттеу жұмысының нысаны – Алтай-Тарбағатай таулары аралығындағы ерте темір дәуірінің археологиялық ескерткіштері.
Зерттеу жұмысының пәні – ерте темір дәуіріндегі ескерткіштердің зерттелуіне үлес қосқан ғалымдардың ой-пікірлерін, ғылыми ұстанымдарын, пайымдаулары мен тұжырымдарын саралау, жаңадан ашылған археологиялық нысандарды ғылыми айналымға енгізу, оларға сараптама жасау.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының мақсаты Алтай-Тарбағатай өңірлеріндегі басты-басты ерте темір дәуірі ескерткіштерін талдап, сипаттамасын жасау және олардың мәдени-этникалық атрибуциясын анықтау.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Кіріспеде диссертациялық жұмысқа жалпы сипаттама беріліп, зерттеу тақырыбының өзектілігі, мақсаты мен міндеттері, теориялық-методологиялық негіздері, ғылыми жаңалығы, қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдары, хронологиялық шеңбері, зерттелу деңгейі мен деректік қоры, ғылыми талдау нәтижелеріндегі қорытындылары тұжырымдалған.
«Алтай-Тарбағатай аралығындағы ерте темір дәуірі археологиялық ескерткіштерінің зерттелу мәселелері» атты алғашқы бөлімнің «Шығыс Қазақстанның тарихи-географиялық жағдайы» деген бірінші тараушасында Алтай мен Тарбағатай тау жоталарының теріскей беткейлері есептелетін еліміздің Алтай тау жүйесіне, оған жалғасып жатқан далалық жазықты қамтитын үлкен өңірдің географиялық-табиғи жағдайларына сипаттама берілген. Бұл өңірдің климаттық табиғи жағдайы мұнда қалыптасқан археологиялық мәдениеттердің қалыптасуына және сақталуына әсерін тигізген.
«Шығыс Қазақстанның ерте темір дәуірі ескерткіштері туралы алғашқы мәліметтер» атты алғашқы бөлімнің екінші тараушасында ерте темір дәуірінің екі ғасырдан астам уақытын қамтитын ескерткіштерінің зерттелу тарихы бір ізге түсірілген.
Қазақстанның шығысындағы археологиялық ескерткіштер туралы алғашқы қысқа мәліметтерді біз ХVІІІ ғ. саяхатшылары мен ғалымдары Г.Ф. Миллер, П.С. Паллас, И.П. Фальк, И.Г. Гмелин, Х. Барданес, Г.И. Спасски және т.б. еңбектерінен кездестіре аламыз.
Ежелгі Шығыс Қазақстанды зерттеуде үлкен үлес қосқан ғалымдардың бірі академик В.В. Радлов. Ол 1862 ж. Семей, Сергиополь (Аягөз) маңында археологиялық зерттеу жұмыстарын бастаса, 1865 ж. Берел даласында ежелгі көшпелілердің 7 қорғанына қазба жұмысын жүргізеді. Орталық және Шығыс Азияны зерттеу саласындағы Орыс комитеті 1910 ж. Жоғарғы Ертіске В.И. Каменскийдің басшылығымен және А.Н. Белосюдов пен В. Пилетичтің қатысуымен Семей облысындағы қорғандарды қазуға экспедиция жібереді. Оны осы аудандарға жіберілген бірінші археологиялық экспедиция деп есептеуге болады. Сондай-ақ ерте темір дәуірі ескерткіштерін зерттеуге П.А. Бродский, В.П. Никитин, Ф. Педащенко және Г.И. Бокийлер азды-көпті өз үлестерін қосты.
А.В. Адриановтың 1906, 1910 және 1911 жж. Майемер жазығында, Нарым жоталарындағы Солонечный Белок түбінде, Черновая ауылынан жоғары Бұқтырма өзенінің оң жағалауындағы қазба жұмыстарының нәтижесінде ерте темір дәуіріне жататын өте құнды заттар табылды [1]. Алайда А.В. Адрианов зерттеу жұмыстарын әуесқой өлкетанушы деңгейінде ғана жүргізді деп есептеуге болады. Өйткені археология ғылымының бұл кездердегі әлемдік деңгейдегі тәжірибесі енді ғана қалыптасып келе жатқан еді.
Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңде-ақ Қазақстанның шығыс аймағының өткен тарихын жалпы суреттеуге мүмкіндіктер беретін археологиялық материалдар жинақталғанымен археологиялық ескерткіштер шынайы ғылыми негізде зерттелмеді. Себебі, жәдігерлердің басым бөлігі кездейсоқ табылды, ескерткіштерді зерттеген әуесқойлар қазу әдістерін сақтамады, олар арнайы білімі бар мамандар емес еді. Ескерткіш материалдарын типологиялық сипаттауда қателіктерге бой алдырды, материалдардың мәнін тарихи тұрғыдан сипаттап беруге жеткілікті көңіл бөлінбеді.
«Алтай-Тарбағатай аралығы ерте темір дәуірінің Кеңес дәуірі тұсында зерттелуі» атты үшінші тараушада кеңестік жүйенің тарихи ескерткіштерді қорғауға, іздеп табуға, есепке алуға және стационарлық қазба жұмыстарына қаншалықты дәрежеде көңіл бөле бастағаны баяндалады.
Сол қатарда кеңес археологтарынан бірінші болып 1927 ж. С.И. Руденко Катонқарағайдың жанында 3 қорғанды аршып зерттегенін атауға болады.
Ал 1947 ж. бастап С.С. Черников басқарған Шығыс Қазақстандағы археологиялық зерттеулер жүйелі сипатқа ие бола бастады. 1948 ж. ж.с.д. III-II ғғ. мерзімделетін Құлажорға және ж.с.д. II – I ғғ. мерзімделетін Баты ауылдары жанындағы ерте темір дәуірі қорғандарын зерттеу нәтижелі болды. 1949 ж. Зайсан көлінің оңтүстігін, Тарбағатай мен Жоңғар Алатауы аралығында 113 қорғандар тобы тіркелді. Бұл экспедиция 1949, 1952, 1959, 1960-1962, 1971 жж. Шілікті алқабында қазба жұмыстарын жүргізген. Қызыл Ту ауылы жанында ерте көшпелілердің қорғандарында 1950 ж. басталған қазба жұмыстары 1952 ж. одан ары жалғасты. Зерттеу нәтижесінде Құлажорға типіндегі топырақ пен тас аралас және пазырықтық қорғандарға ұқсас тас үйінділі қорғандардың екі түрі анықталды. Келесі 1953-1954 жж. Мало-Краснояр, Пчела, Түсқайың, Славянка, Юпитер ауылдары маңында ерте темір дәуірі қорғандары зерттелді.
1956 ж. Ә.М. Оразбаев басқарған ШҚАЭ-ның ерте темір дәуірі тобы жыл санауымыздың басталар межесіндегі жергілікті топқа жататын қытай жылнамаларындағы у-ге (хуцзе) тайпаларымен баламалау мүмкіндігі туған Құлажорға ескерткішінде 18 қорған және ж.с.д. V – IV ғғ. мерзімделетін Усть-Бөкен қорымында 22 қорған қазды.
Ә.М. Оразбаев жетекшілігіндегі Бұқтырма археологиялық экспедициясы 1958 ж. ж.с.д. IV – II ғғ. мерзімделетін Көкжар қорымындағы 9 қорғанда және Аманат қорымдарынан 4 қорғанда зерттеу жұмыстарын жүргізді. Көкжар қорымындағы етегінде тас белдеуі бар № 2 қорған қабірінен бұрын-соңды отандық археологияда кездесе қоймаған бүтін ағаштан ойып жасалған ладья түріндегі астау-табыт табылады.
С.С. Сорокин басшылық еткен археологиялық экспедиция 1959, 1960-1963 жж. Берел, Катон, Күрту, Қопай және т.б. қорымдарда зерттеу жұмыстары барысында қорғандардың құрылысы туралы мәліметтер кешенін нақтылады [2].
Шығыс Қазақстандағы археологиялық ескерткіштерді зерттеумен 1965-1974, 1980-1987 жж. аралығында Ф.Х. Арсланова басшылық еткен археологиялық экспедициясы айналысты. Ерте темір дәуірінің Орловка және Зевакино қорымындағы қоршауларға қазба салып, Камышин мен Чистый Яр ауылдарынан табылған археологиялық олжаларды зерделеп шыққан. Сақ мәдениетінің қайнар-бастауы андроновтық тайпалармен өзара байланыста екендігін ескерткіштерден табылған артефактілер және олардың сыртқы құрылысы, жерлеу ғұрпы арқылы дәлелдеді [3]. Зерттеуші тарапынан жоғарғы Ертіс ауданындағы археологиялық зерттеуден соң құрылысы бойынша үш типке бөлінген «мұртты қорғандар» да ашылып барлығы тіркеуге алынған.
Шүлбі археологиялық экспедициясы А.Г. Максимова және С.М. Ақынжановтың басшылығымен Ертісте Шүлбі су қоймасының жайылу аймағында 1977 ж. барлау жұмыстарын жүргізсе, 1980-1983 жж. аралығында археологиялық тұрғыдан әр дәуірлерге жататын ескерткіштерін зерттеді [4].
ҚазМУ-нің Ә.М. Оразбаев басқарған экспедициясы 1985-1988 жж. аралығында ж.с.д. VIII – VI ғасырларымен мерзімделген Черновая ескерткіштерінде 15 қорғанды қазу барысында Черновая 3 қорымындағы № 6 қорғаннан Қазақстанның басқа жерінде бұрын соңды кездеспеген ағаш табытқа жерлеу дәстүрі анықталды.
1989 ж. бастап Ә.Т. Төлеубаев басқарған бұл экспедиция Тарбағатай тауының теріскейінде археологиялық зерттеу жұмыстарын бастады. Нәтижесінде Ақтүбек, Құлбабас, Боғас т.б. ескерткіштерінен алынған материалдар үйсін мәдениетінің таралу шеңберін Қазақстанның солтүстік шығысына қарай едәуір кеңейтті [5].
Зерттеу жұмысында Шығыс Қазақстан облыстық тарихи-өлкетану музейінің 1987 ж. басталған өзіндік зерттеулерінің нәтижелері де аталып өтілді.
Кеңестік зерттеушілердің ерте темір дәуірі мәдениетінің жалпы және жекелеген мәселеріне байланысты түрлі зерттеу тәсілдері мен көзқарастары қалыптасып, жиналған материалдарды белгілі бір дәрежеде қортындылауға тырысқанымен, көптеген проблемалардың шешілмеген түйткілді түйіндері көп, әрі таза ғылыми теориялық концепциялар қалыптаспады.
«Алтай–Тарбағатай аралығы ерте темір дәуірінің тәуелсіздік алғаннан кейінгі зерттелуі» атты 1.4 тараушада еліміздің шығыс өңіріндегі ерте темір дәуірінің тыңнан ашылған ескерткіштерінің сипаты және ол туралы зерттеулердің қазіргі деңгейі жан-жақты талданды.
З.С. Самашев басқарған Шығыс Қазақстан археологиялық экспедициясының кешенді зерттеу жұмыстары Майемер қорымында 1997 ж. басталып, ал 1998 ж. бері Берел қорымындағы тоңды қорғандарда күні бүгінге дейін жалғасын тауып келеді. Бұл жерден табылған археологиялық артефакт мәліметтері бірнеше мыңжылдықтар бойына ұласқан материалдық және рухани мәдениеттің дамуындағы сабақтастықты айқындауға мүмкіндік беруде [6].
Қазақстандық және ресейлік мамандар бірлесе құрған Марқакөл археологиялық экспедициясы 1998-2000 жж. Айнабұлақ археологиялық кешенінде мезолиттен ортағасырға дейінгі уақыт аралығын қамтитын ескерткіштердің бірқатарында археологиялық қазба жұмыстарын жүргізді.
1999-2002 жж. аралығында Ә.Т. Төлеубаев
басшылық ететін ҚазМУ-нің
Соңғы он жылдықта ерте темір дәуірі мәдениетін зерттеу барысында қазақстандық археологияда біршама оң өзгерістер байқалады. Елдің шығысында бізге мәдени-экономикалық дамудың деңгейіндегі көшпелілер мәдениетінің хронологиялық шеңберін көрсететін, танымымызды кеңейтетін ескерткіштер әлі де ашылуда.
«Алтай–Тарбағатай аралығы ерте сақ және берел кезеңі ескерткіштері» атты екінші бөлім майемер және шілікті археологиялық мәдениеттері мен берел кезеңінің археологиялық ескерткіштерінің негізгі мазмұнын толығымен ашып беруге, оларды тарихи талдаудан өткізуге арналған.
«Майемер мәдениеті археологиялық ескерткіштері» атты 2.1 тараушада ж.с.д. IX ғ. аяғы мен ж.с.д. – VI ғ. басымен мерзімделетін Майемер мәдениетіне қатысты зерттелген 20-ға тарта жерлеу-ғұрыптық ескерткіштерге толықтай сипаттама беріліп, жан-жақты талдау жасалады.
Шығыс Қазақстанның қола дәуірінен ерте көшпелілер дәуіріне өтпелі кезеңінің ескерткіштері табылмағандықтан С.С. Черников өтпелі кезеңнің жоқтығын алдыға тартқан. Алайда өткен ғасырдың 70-ші жж. Зевакино, кейінірек Измайловка кешендерінде ж.с.д. VIII – VII ғғ. жататын ескерткіштердің табылуы бұл өңірде өтпелі кезеңінің өзіндік тарихи дәуірі бар екендігін нақтылап берген. Шығыс Қазақстан үшін ж.с.д. VIII – VII ғғ. соңғы қола дәуірінің дәстүрін сақтаған ескерткіштер сарқыншақтарымен қатар ерте көшпелілер белгілері білініп, қатар өмір сүрген, сондай-ақ ж.с.д. VIII – VII ғғ. ерте темір дәуірі болып есептеледі. Шығыс Қазақстандағы қоладан ерте темір дәуіріне өтпелі Измайловка және Қоғалы 1 қорымдарын басқа мәдениет өкілдерінің әсері тиген жергілікті кейінгі қола дәуірінің тайпалары тұрғындары қалдырған.
Батыс, Солтүстік Батыс Алтайда және Алтайдың оңтүстік бөктері мен жазығында орналасқан Майемер мәдениеті ескерткіштерін қорғандардың микротізбекпен орналасуына, жерлеу камерасының қабір шұңқыр түрінде, кейде тіпті терең болып келуіне және ақымның аузы таспен бекітілуі, немесе тас жәшікте, үйінді сыртын айналдыра жиектеген тас қоршаудың болуы немесе оның болмауы, адамды жылқымен бірге, қой немесе солтүстік не солтүстік-шығыс бөлігінде жүгенді қоса жерлеу, мәйітті шалқасынан созылта, басын солтүстік не солтүстік батысқа қаратылып жерлеу сынды және т.б. негізгі белгілеріне [8] қарап ерте скиф-сақ уақытындағы этномәдени дамуды қалпына келтіруге тырыстық.
Алтайдың солтүстік батыс беткейінде және Шығыс Қазақстанның онымен шектес аудандарындағы ерте сақ дәуірінің жерлеу ескерткіштерін П.И. Шульга нақты бір этникалық құрылымдар құрғандықтан бес топқа бөліп қарастыруды ұсынса [9, с. 246], біз тың материалдар негізінде тағы да қосымша екі топпен толықтырдық.
Ерте сақ кезеңінде Алтайдың солтүстік-батыс беткейлерімен жалғасып жатқан Шығыс Қазақстан бөлігі осында орналасқан ескерткіштердің этно-мәдени ерекшілігін анықтаушы болған әртүрлі тұрғындар топтары мекен еткен контакті аймақ болған. Алтайдың солтүстік-батыс беткейлері және онымен жалғасып жатқан Шығыс Қазақстан бөлігіндегі ерте сақ кезеңінің біз қарастырған ескерткіштер тобы археологиялық мәдениеттің дәстүрлі анықтамасына толық сай келмейтіні анық. Дегенмен жерлеулердің бірде біреуі көрші мәдениеттер ғұрыпын қайталамайды. Аталған аймақтағы жерлеу ғұрыпының сан түрлілігі осы бір-бірімен тоғысар аумақтағы көп санды, кішігірім туыстас рулардың араласып кетуінің нәтижесі. Негізінен тұрғындар тобының басым бөлігі Қазақстан территориясынан шыққан және онымен тығыз байланысын жалғастыра отырып, Шығыс Түркістанмен де қатынаста болған. Дегенмен, мәселенің түбегейлі шешімі алдағы іргелі археологиялық зерттеулердің еншісінде.
«Шілікті археологиялық мәдениеті ескерткіштері» атты 2.2 тараушада ж.с.д. VIII ғ. – ж.с.д. IV ғғ. мерзімделетін Тарбағатай теріскейіндегі Шілікті, Шағаноба және Алтайдың оңтүстік батысындағы Солдатово, Сарыкөл 1, 2 және Апар қорымдарындағы зерттелінген қорғандарға сипаттама жасалынып, олардан алынған материалдар сараланды.
С.С. Черниковтың 1960 ж. зерттеген Шілікті 1 қорымындағы № 5 үлкен қорғанның құрылысы күрделі [10]. Ж.с.д. VII – VI ғғ. мерзімделетін қорғаннан жоғары зергерлік шеберлікпен жасалған алтын әшекей бұйымдар, солардың ішіндегі бұғы бейнелері құрбандық малын, құрбандық шалу идеясын білдірді десе, А.И. Мартынов бұғыларды топтастыруда жасалу өнеріне, бейнеленуіне қарай олардың импорттық емес, жергілікті екендігін ашып көрсетеді.