Автор: Пользователь скрыл имя, 27 Марта 2015 в 12:53, автореферат
Зерттеу жұмысының нысаны – Алтай-Тарбағатай таулары аралығындағы ерте темір дәуірінің археологиялық ескерткіштері.
Зерттеу жұмысының пәні – ерте темір дәуіріндегі ескерткіштердің зерттелуіне үлес қосқан ғалымдардың ой-пікірлерін, ғылыми ұстанымдарын, пайымдаулары мен тұжырымдарын саралау, жаңадан ашылған археологиялық нысандарды ғылыми айналымға енгізу, оларға сараптама жасау.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының мақсаты Алтай-Тарбағатай өңірлеріндегі басты-басты ерте темір дәуірі ескерткіштерін талдап, сипаттамасын жасау және олардың мәдени-этникалық атрибуциясын анықтау.
Алтай-Тарбағатай аралығындағы ерте темір дәуірінің археологиялық ескерткіштері (кезеңделуі, мерзімделуі және мәдени атрибуциясы)
07.00.06 – археология
Тарих ғылымдарының кандидаты
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Диссертациялық жұмыс ҚР Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институтында орындалды.
Ғылыми жетекшісі:
|
тарих ғылымдарының докторы, профессор Ә.Т. Төлеубаев
|
Ресми оппоненттер: |
тарих ғылымдарының докторы, профессор С.Ж. Жолдасбаев
тарих ғылымдарының кандидаты, доцент Д.Ә. Талеев |
Жетекші ұйым: |
ҚР БҒМ Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті |
Диссертация 2010 жылы «11» қараша сағат 14.30-да Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты жанындағы тарих ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін беру жөніндегі БД 53.33.01 Диссертациялық кеңес мәжілісінде қорғалады (050010, Алматы қаласы, Шевченко көшесі, 28).
Диссертациямен Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының қолжазбалар қорында танысуға болады (050010, Алматы қаласы, Шевченко көшесі, 28).
Автореферат 2010 жылы «8»қазанда таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы,
тарих ғылымдарының докторы А.Т. Қапаева
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыс Алтай-Тарбағатай аралығының ерте темір дәуірінің археологиялық ескерткіштерін зерттеуге арналған. Археологиялық ескерткіштердің зерттелу тарихы, кезеңделуі мен мерзімделуі, мәдени атрибуциясы, өзіндік даму ерекшеліктері, іргелес мәдени-тарихи өңірлермен байланысы, ерте темір дәуіріндегі тайпалар мен халықтардың мәдени қарым-қатынасы қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Еуразия көне тарихында Алтай-Тарбағатай өңірі ерекше маңызға ие. Өйткені бұл мәдени-тарихи өңір ілкі замандардан бері адамзат дамуындағы күрделі үдерістермен тығыз байланысты. Мұнда ерте темір дәуірі кезінде бірнеше археологиялық мәдениеттер қалыптасып, дамығандығын археологиялық мәліметтер толыққанды растап отыр. Алайда өңірдің ежелгі тарихы әлі күнге дейін кешенді түрде зерттелінген жоқ. Мұның өзі біз таңдап алған тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Еуразия тарихы мен өркениетінің көптеген түйткілді мәселелерінің түйінін шешетін Алтай мен Тарбағатай өңірінің ерте темір дәуірі ескерткіштері болып табылады. Аталған тарихи аймақта қола және ерте темір дәуірінде тіршілік еткен тұрғындардың мәдениетін зерттеу отандық тарихнамадағы көкейкесті мәселелердің бірі екендігін оның жалпы Еуразия тарихымен тікелей байланысты екендігі де аңғартады. Себебі, Алтай және Шығыс Қазақстан аумағында басталған халықтардың Ұлы қоныс аударуы сынды күрделі тарихи үдерістер Еуразияның этникалық, саяси және тарихи картасын түбегейлі өзгертіп жіберген еді. Нәтижесінде, қарастырылып отырған өңірдің мәдени дамуы, тұрғындарының этникалық келбеті мен заттық мәдениеті де азды-кемді өзгерістерге ұшырады. Мұндай өзгерістердің барысын, қайнар-бастаулары мен тарихи ағынын жазба деректердің кемдігіне орай, біз тек қана археологиялық қазба зерттеулері негізінде қалпына келтіруге болады деп есептейміз. Жарқын мәдениеттерін, бірегей мәдени туындыларын қалдырған тайпалар мен халықтардың өткенін екшеп, даму деңгейін айқындау бүгінгі күн талабынан да туындайды.
Сан ғасырлар бойы Алтай-Тарбағатай аралығын мекендеп келген этностардың археологиялық ескерткіштері мен мәдениеттерін, тарихи кезеңдерін ғылыми талдаудан өткізу барысында, мұнда бірін-бірі алмастырған майемер, шілікті, берел, құлажорға, т.б. мәдени кезеңдердің болғандығы анықталған. Алайда осы тарихи кезеңдердің ара-қатынасы, бір-бірімен этно-мәдени және генетикалық байланысы, өзара мәдени ықпалдастығы отандық археология ғылымында өз шешімін толық таба қойған жоқ. Сонымен қатар Қазақ Алтайы мен Тарбағатай аралығындағы ерте темір дәуірінің зерттелінген қорымдарынан жинақталған материалдарды топтап, қазылған қорғандарды жүйелеп, археологиялық ескерткіштердің картадағы орынын нақтылап, хронологиялық мерзімдемесін айқындап шығу да түйіні түйткілді сауалдарға жауап алуға жетелейді.
Бүгінгі таңда ерте темір дәуірінде орын алған тарих-мәдени үрдістер көпішілікті қызықтыруда. Өйткені, қазақ этногенезі мен дәстүрлі мемлекеттілігі, заттық-рухани мәдениеті, дүниетанымы осы дәуірден басталатындығын көптеген ғалымдар өз еңбектерінде көтеріп жүр. Дегенмен кейбір «миграциялық» бағытты қолдайтын зерттеушілер әлі де болса қазақ халқының автохтондығын жоққа шығаруға тырысып келеді. Мұндай керағар пікірлерге тойтарыс беру қажеттілігі де күн санап артып келеді. Өскелең ұрпаққа ұлт тарихының тамыры тереңде жатқандығын ұғындыру үшін ең алдымен көне дәуірдегі тарихи дамуды дәлел ретінде алға тартқан абзал.
Соңғы жылдары Қазақстанда археологиялық ізденістер кең қанат жайып, соны мағлұматтар алынуда, жаңадан ашылған ескерткіштерде жоспарлы түрде зерттеу жұмыстары ұйымдастырылуда. Бұл бағытта атқарылған жұмыстардың қорытындыларын көрсету, алынған нәтижелерін ғылым талабына сай бағамдау ісі де көкейкесті мәселеге айналуда.
Сол себепті де зерттеу жұмысы мемлекет тарапынан қолдау көрсетіліп жатқан іргелі зерттеулермен, соның ішінде «Мәдени мұра» секілді ұлттық стратегиялық жобалармен тікелей үндеседі.
Зерттеу жұмысының нысаны – Алтай-Тарбағатай таулары аралығындағы ерте темір дәуірінің археологиялық ескерткіштері.
Зерттеу жұмысының пәні – ерте темір дәуіріндегі ескерткіштердің зерттелуіне үлес қосқан ғалымдардың ой-пікірлерін, ғылыми ұстанымдарын, пайымдаулары мен тұжырымдарын саралау, жаңадан ашылған археологиялық нысандарды ғылыми айналымға енгізу, оларға сараптама жасау.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының мақсаты Алтай-Тарбағатай өңірлеріндегі басты-басты ерте темір дәуірі ескерткіштерін талдап, сипаттамасын жасау және олардың мәдени-этникалық атрибуциясын анықтау. Осы мақсаттан мынадай міндеттер туындайды:
– Алтай-Тарбағатай аралығында орналасқан ерте темір дәуіріне жататын археологиялық ізденістерді жүйелеу, сараптау;
– ерте сақ және берел кезеңдерімен мерзімделінетін ескерткіштер аясын анықтап, олардың мәдени эволюциясын саралау;
– құлажорға және үйсін кезеңіне жататын археологиялық нысандардың сипаттамасын, даму деңгейін көрсету;
– антропологиялық мағлұматтардың негізінде ерте темір дәуіріндегі өңір тұрғындарының кескін-келбетін сипаттау, оның этникалық, этногенетикалық мағналарын ашу, сараптамасын жасау;
– өңірдегі ерте темір дәуірі археологиялық ескерткіштерінің кезеңдестірілуін, хронологиясын соңғы кезде ғылыми айналымға кірген материалдар негізінде, бүгінгі ұстанымдар арқылы жаңаша қарастыру;
– Алтай-Тарбағатай аралығындағы ерте темір дәуіріне жататын археологиялық нысандардың орналасқан картасын жасау.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері. Диссертациялық жұмыстың хронологиялық шеңбері ж.с.д. I мыңжылдықты тұтасымен қамтиды. Бұл кез осы өңірде сақ, ғұн және үйсін тайпаларының өмір сүрген заманы болғанымен, еңбекте қола ғасырынан ерте темір дәуіріне ұласатын өтпелі кезең ескерткіштерінің мәселелері де қамтылады.
Зерттеу жұмысының географиялық шеңбері. Диссертация тақырыбына байланысты зерттеу жұмысының географиялық шеңбері Алтай мен Тарбағатай таулары аралығын қамтиды. Алайда мәдени-тарихи үдерістерді толықтай қамту үшін бұл географиялық шеңбермен шектеліп қалуға болмады. Сол себепті де зерттеу барысында аталған мәдени-тарихи өңірімен іргелес аймақтарға да көңіл бөлінді.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
– Қазақстан археологиясында ерте темір дәуіріне жататын ескерткіштердің өзіндік зерттелу тарихы бар. Жинақталған мәліметтерді саралау диссертацияда қарастырылып отырған өңірдегі ескерткіштерді жүйелеуге мүмкіндік береді және осы уақытқа дейін алынған нәтижелер әлемдік тарихнаманың құрамдас бөлігі болып табылады;
– ерте сақ және берел кезеңдеріндегі археологиялық ескерткіштердің картасын жасау негізінде, олардың бірнеше мәдени-тарихи өңірлерге шоғырланғандығы анықталды. Алайда көпшілік шағын аудандарда бірқалыпты әрі тұрақты этномәдени байланыстар сан ғасырлар бойы сақталып келген;
– құлажорға және үйсін кезеңдерімен мерзімделінетін археологиялық нысандардан халықтың белгілі бір аудандарды ұзақ жылдар бойы қоныстанғандығы анықталды. Кей жағдайларда үйсіндер мен хун, кейде құлажорға және үйсін кезеңдерінің ескерткіштері бір-бірімен астасып жатады. Мұның өзі ежелгі тайпалардың туыстас, мәдени қайнарлары ұқсас екендігін аңғартады. Мәдени ұқсастық, әсіресе, қатардағы қарапайым қауым мүшелеріне тұрғызылған қорғандар құрылысынан анық байқалады;
– Шығыс Қазақстандағы ерте темір дәуіріндегі халықтардың палеоантропологиялық келбеті кеңес заманынан бастап қарастырылып келеді. Ғылыми зерттеулер барысында алынған мағлұматтар андрон тайпаларының кескін-келбеті өңірде біршама уақыттар бойы сақталып келгендігін көрсетеді;
– Алтай-Тарбағатай аралығындағы ерте темір дәуірі ескерткіштерінің кезеңдестірілуі, мерзімделуі және мәдени атрибуциялары негізінен алғанда қазақстандық және ресейлік археологтардың ізденістері бойынша өрбітіледі. Осы кездерге дейін аталмыш мәселелерді көтерген ғалымдардың еңбектері жаңа пайымдаулар жасауды қажет етеді. Біздің ойымызша: шілікті ескерткіштерінен аршып алынған материалдар оны жеке археологиялық мәдениет ретінде қарастыруға негіз береді;
– ерте темір дәуіріндегі Алтай-Тарбағатай өңірінен зерттелген қорғандардан аршып алынған археологиялық олжалар өз тұрпаты бойынша алдыңғы қола және кейінгі түркі мәдени-тарихи кезеңдерімен генетикалық байланыста екендігі анық.
Зерттеудің деректік негізі. Шығыс Қазақстан территориясында ерте темір дәуірінде өмір сүрген тайпалар тарихының қайнар көзін ашар, мәдениетін анықтайтын жазба деректердің тым аздығына байланысты өлкені мекендеуші ежелгі тұрғындар қалдырған жерлеу орындары – қорғандар материалдары осы олқылықтың орынын толтырар бірден-бір дереккөзі болып табылады. Қазақстанның ерте темір дәуірі тарихына қатысты археологиялық деректер ХІХ ғасырдың өзінде-ақ жинала бастағанымен, ғылыми құндылығы жоғары шынайы дереккөздері ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап жинақталынған болатын. Бұл орайда С.С. Черников, С.С. Сорокин, Ә.М. Оразбаев, Ф.Х. Арсланова, З.С. Самашев, Ә.Т. Төлеубаев және т.б. зерттеушілердің жүргізген қазба жұмыстары нәтижесінде жинақталған археологиялық материалдарды атап айтуға болады. Аталған авторлардың кейбір жарияланбаған, жүйеленбеген материалдары, сондай-ақ диссертанттың өз қазбалары зерттеудің деректік негізі болып табылады.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Диссертацияда алғаш рет Қазақ Алтайы мен Тарбағатай аралығындағы ерте темір дәуірінің мәселелері арнайы қарастырылып отырғандықтан, төмендегідей ғылыми жаңалықтарға қол жеткізілді:
– Алтай-Тарбағатай аралығындағы ерте темір дәуірінің археологиялық тұрғыдан зерттелу тарихы бір ізге түсіріліп, негізгі нәтижелері мен ғылыми зерттеу бағыттары айқындалды;
– майемер және берел кезеңдерінің ескерткіштері ғылыми талдаудан өтіп, даму дәрежелері бойынша жіктелді және майемер мәдениетінің жергілікті нұсқадағы негізгі топтары анықталды;
– Шілікті жазығынан алынған тың материалдар негізінде мұнда жеке археологиялық мәдениеттің қалыптасып дамығандығы дәйектелді де, құлажорға және үйсін кезеңіне жататын археологиялық нысандардың құрылыстарындағы ерешеліктер аясы атап көрсетілді;
– қорымдардағы қорғандардан алынған антропологиялық мәліметтер жүйеленіп, зерттеушілер тарапынан жасалынған пайымдаулар мен қорытындылар сараланды;
– өңірдің археологиялық мәдениеттері мен ескерткіштерінің кезеңделуі, мерзімделуі нақтыланып, мәдени атрибуцияларына талдау жүргізілді;
– Алтай-Тарбағатай таулары аралығындағы ерте темір дәуіріне жататын археологиялық нысандар картаға түсіріліп, археологиялық мәдениеттердің жергілікті жерлердегі таралу аймағы нақтыланды;
– тақырып бойынша автордың өзінің тікелей қатысуымен қазып зерттелген 20-дан астам қорымдардың материалы, басқа зерттеушілердің 30-дан астам қазбаларының деректері ғылыми айналымға жаңадан енгізіліп отыр.
Диссертациялық зерттеудің әдістемелік негіздері. Диссертацияның методологиялық ұстанымы объективтілік, жүйелілік және тарихилық принциптерге негізделген. Қазба барысында алынған нақты материалдарды зерделеуде ғылыми зерттеудің көпшілікке танымал салыстырмалы талдау, сараптау, салыстыру және жүйелеу секілді әлемдік тарихнамада кеңінен танылған әдістер басшылыққа алынды. Ескерткіштердің зерттелуін қарастыруда тақырыптық-хронологиялық принциптер кеңінен қолданылды.
Жұмыстың практикалық маңызы. Зерттеу жұмысы Шығыс Қазақстанның ерте темір дәуірі археологиялық мәдениеттері жайында алынған нәтижелер мен ғылыми тұжырымдар жоғарғы оқу орнының тарих факультетінде жүргізілетін «Қазақстан археологиясы» пәніне теориялық, практикалық толықтырулар енгізеді. Жұмыстың деректік материалдарын, негізгі қорытындыларын Қазақстан тарихы бойынша дайындалатын жалпы және арнаулы еңбектерді жазуда пайдалануға болады.
Жұмыстың сыннан өтуі. Диссертацияның мазмұны мен нәтижелері 1998-2010 жж. аралығында өткен республикалық, халықаралық ғылыми семинарлар мен конференцияларда баяндалды. Одан өзге мерзімді басылымдарда жарияланды. Кейбір тұжырымдары шетелдік ғалымдардың талқылауынан өтті. Диссертация мазмұны бойынша 29 ғылыми еңбек жарық көрді. Олардың 5-і Білім және ғылым саласындағы бақылау Комитеті ұсынған арнайы басылымдарда, ал 3-і шетелдік басылымдарда жарияланды.