Кәсіпорының кызметтерін жоспарлаудын ажеттиликтері

2. Жұмыс  капиталына (меншікті айналым құралдары)  тұрақты қажеттілік қағидасы  кәсіпорынның жоспарлы балансындағы  кәсіпорынның айналым құралдарының  сомасы оның қысқа мерзімді  міндеттемелерінің сомасынан артық  болмауы керек, яғни кәсіпорынның  «нашар өтімді» балансын жоспарлауға  болмайтындығын көрсетеді. Аталған  қағида  негізгі мағынасы –  кәсіпорынның айналым  құралдарының  белгілі бір бөлігі кәсіпорынның  ұзақ мерзімді міндеттемелері (ұзақ  мерзімді міндеттемелер мен меншікті  капитал) есебінен қаржыландырылуы  керек. Мұндай жағдайда кәсіпорын  айналым құралдарына тапшылыққа  ұшыраудың тәуекелі төмен деңгейде  болады.

3. Ақша  қаржыларының артық болу қағидаты  жоспарлау кезінде ақшалай есепті  нөлге тең қылмауды қарастырады,  керісінше жоспар бойынша төлеуі  тиіс төлемді мерзімінде өткізбеген  төлем жүргізушілер пайда болған  жағдайда сенімді төлем тәртібін  қамтамасыз ететін кәсіпорында  артық ақша қорлары  болғаны  дұрыс. 

     Объективті  талаптарға жауап беретін қаржылық жоспарлауды ұйымдастыру оның негізгі  қағидаттарын саналы есепке алуды қажет  етеді. Отандық экономикалық әдебиеттерде қаржылық жоспарлаудың қағидаттарын анықтауда  әр түрлі көзқарас бар. Алайда қағидаттар басқарудың бұл стадиясының негізгі  ережелері ретінде дамудың барлық дәуірі, кезеңдері үшін бірдей болады. Өзгеретін жоспарлаудың қағидаттары  емес, тек оларды іске асырудың механизмі, өндіргіш күштерідің, ғылымның және көптеген басқа факторлардың даму деңгейіне  байланысты оның әдістері өзгереді.

      Қаржылық жоспарлауда тарихи  мына ұйымдық қағидаттар қалыптасты:

- Ведомстволық және салалық қағидаттар экономиканы бір орталықтан басқарудың (оның қатаң, әміршіл әдістерімен) кезеңіне сипатты болды.

- Нарықтық қатынастар жағдайында аумақтық және предметтік мақсатты қағидаттар кеңінен қолданылатын болды. Аумақтық қаржылық жоспарлау әміршіл аумақтық бөліністердің қаржы ресурстарын анықтауға мүмкіндік береді; ресурстар ауқымын шаруашылық қызметтің нәтижелеріне тәуелді ғып қоюға көмектеседі; объектиті себептер бойынша ресурстардың тапшылығы жағдайында аймақтың қолайлы әлеуметтік дамуын қамтамасыз ету үшін оларды орталықтандырылған қорлар арқылы қайта бөлу мүмкін.

       Қаржылық жоспарлаудағы предметтік  мақсатты қағидат белгілі бір  экономикалық, әлеуметтік, экологиялық,  мәдени және басқа бағдарламаларды  қамтамасыз ету үшін қаржы  ресурстарын нақтылы қалыптастыруға  және пайдалануға бағытталған. 

     Қаржыны жоспарлау (болжау) белгілі  әдістердің көмегімен жүзеге  асырылады, олардың қатарына жататын  ең маңыздылары мыналар:

1.Экстрополяция  немесе есеп қисаптық талдамалық  әдісі. Оның мағынасы қаржылық  көрсеткіштерді олардың динамикасын  белгілеу негізінде анықтауда  болады. Есеп қисаптар есепті  кезеңнің жетістіктері және оларды  өсудің немесе төмендеудің салыстырмалы  тұрақты қарөынына түзету негізінде  жүргізіледі. Мұндай тәртіптің  айтарлықтай кемшіліктері бар  :

мүмкін  болатын ішкі шаруашылық резервтер  анықтауды есепке алмайды;

материалдық және ақша ресурстарын пайдалануға  теріс әсер етеді, өйткені жоспарланатын  кезеңге олардың көлемі қол жеткен деңгейге қарай анықталады.

2.Нормативтік  әдіске сәйкес жоспарлы қаржылық  көрсеткіштер белгіленген нормалар  мен нормативтердің негізінде  есепке шығарылады.

3.Баланстық  әдіс шығындардың оларды жабу  көздерімен үйлесушілігін, қаржы  жоспарларының барлық бөлімдерінің, сонымен бірге өндірістік жоспарларының  барлық бөлімшелерінің , сонымен  бірге өндірістік және қаржылық  көрсеткіштердің  өзара үйесушін  қарастырады. Қаржы балансының  талаптарын сақтау үшін кәсіпорынның, саланың, бюджеттің, бұкіл ұлттық  шаруашылықтың шығындары мен   табыстарының арасында үйлесімсіздіктің  пайда болуынан сақтандыруға; ұлттық  шаруашылықты дамытудың қажетті  қарқындары мен үйлесімдарін  анықтауға; ішкі резервтерді жұмылдыруды  ескере отырып оларды жан жақты  негңздеуге мұмкіндік берді.

4.Сараптық  бағалау әдісі  жоспарлау объектісінің  жай - күйінің параметрлерін анықтау  үшін аса білікті мамандардың  - сарапшылардың тәжірибесін пайдалануды  қажет етеді;

5.Бағдарламалық  мақсатты әдіс әр түрлі деңгейлерде  жалпыұлттық, салалық, бастапқы  деңгейлерде жүзеге асырылатын  ғылыми техникалық бағдарламалар  негізіндегі қаржылық болжау  әдістерінің бірі ретінде нарық  жағдайларында дамып отыр. Қаржылық  бағдарламалау бағдарламалық мақсатты  әдісті пайдаланатын қаржылық  жоспарлау әдісі, оның негізінде  айқын тұжырмдалған мақсаттар  мен оған жету құралдары қойылған:  басымдықтарды белгілеу, қаражаттарды  жұмсаудың тиімділігін арттыру,  баламалы нұсқаны таңдауға сәйкес  қаржыландыруды тоқтату.

6.Экономикалық  математикалық әдістер ЭЕМ пайдалана  отырып есеп қисаптардың көп  нұсқалылығы жағдайларында ең  жақсы шешімдерді таңдау үшін  қолданылады. Экономикалық математикалық  әдіс қаржылық жоспарлаудың алғашқы  сатысы болып табылады және  өткен мерзімдегі қаржы ресурстарының  қозғалысына экономикалық талдау  жүргізуге негізделген.

     Кәсіпорындарда   қаржылық  ресурстарды  жоспарлау  туралы әдебиеттерде бюджеттерді (жоспар) құру бойынша жұмыстарды ұйымдастырудың екі сызбасын ерекшелейді: break-down тәсілі бойынша (жоғарыдан төменге) және build-up (төменнен жоғарыға).

     Break-down тәсілі бойынша бюджетті құру  бойынша жұмыстар «жоғарыдан»  басталады, яғни кәсіпорынның  басшылығы мақсаттар мен тапсырмаларды,  оның ішінде пайда бойынша  жоспарлы көрсеткіштерді анықтайды. Осыдан кейін көрсеткіштер бөлшекті түрде, кәсіпорынның құрылымының төменгі деңгейлеріне қозғалуы дәрежесіне байланысты бөлімшелердің жоспарларына қосылады. Build-up тәсілінде керісінше. Мысалы, өткізу көрсеткіштерінің есебін жекелеген өткізу бөлімшелері бастайды және осыдан кейін кәсіпорынның өткізу бөлімінің басшысы осы көрсеткіштерді біріңғай бюджетке (жоспарға) жинақтайды, ал ол осыдан кейін кәсіпорынның жалпы бюджетінің (жоспарының) құрамдас бөлігі болуы мүмкін.

     Break-down және build-up тәсілдері екі қарама-қарсы  тенденцияны көрсетеді. Тәжірибеде  осы тәсілдердің тек біреуін  ғана пайдаланған дұрыс. Бюджетті   жоспарлау  мен құрастыру әртүрлі бөлімшелердің бюджеттерін координациялауды үнемі жүзеге асыруды қажет ететін ағымды процесс.

       Қысқа мерзімді қаржылық жоспарлау  ПРОБ И ОШИБОК әдісі бойынша  жасалынады. Алдымен қаржылық менеджер  бір жоспар құрады, оны талдайды, содан кейін тағы бір жоспарды  алдыңғы жоспарға қарағанда қаржыландыру  және инвестиция бойынша жіберілген  жағдайларды ескере отырып жасайды.  Аталған ПРОБА МЕН ОШИБКА менеджер  үшін маңызды, себебі осы арқылы  компанияның болашақта кездесетін  мәселелерді анықтауға мүмкіндік  береді.

     Сапалы  қаржылық жоспарды құру үшін нақты  есептеулерді жүргізу қажет. Ол үшін арнай компьтерлік бағдарламаны әзірлеу керек. Windows  үшін Excel бағдарламасы қолайлы болып табылады. Бұл бағдарлама қаржылық менеджерді  негізгі есептерді  шешу барысында кездесетін қиын есептеулерді жүргізуге көменктеседі, атап айтсақ, ақша құралдарына қажеттілікті анықтау, рұқсат етілетін пайыздық бағам деңгейі, несиелеу лимиті, т.б.  

1.3 Кәсіпорынның  қызметін қаржылық жоспарлаудың  кезеңдері мен түрлер

     Басқару қызметінің маңызды бір саласына жоспарлау жатады. Ол алдағы уақытта  орындалуы тиіс әрекеттерді анықтау  процесі болып табылады.

     Қаржылық  жоспарлау – ақша ресурстарын  құру, бөлу, қайта бөлу және пайдалану  процестерін жоспарлы түрде басқару. Ол кез – келген жүйелерді басқарудың  маңызды бөлігінің негізгі (болжау, тікелей басқару, бақылау қызметтері) басқару қызметі. Жоспарлау  барысында  алға қойылған мақсаттың орындаплу  тәртібі, әдістері мен тәсілдері  ескертіледі.

     Қаржылық  жоспарлау экономикалық және әлеуметтік жоспарлаудың негізгі бөлігі болып, қаржылық механизмінің қосалқы жүйесі болып табылады. Қаржылық жоспарлаудың спецификасы ақша түрінде жасалуынан құралады. 

     Жоспарлау басқару элементі болғандықтан, қаржылық саясаттың ең жақсы құралы болып  табылады. Ол білдіртпей үлкен шаруашылық өзгерістерді өткізуге мүмкіндік береді. Қаржылық жоспарлау кәсіпорынның  дамуын қамтамасыз ететін ақша құралдарының барлық табыстар мен шығыстардың бағытын жоспарлайды.  Қаржылық жоспарлау қаржылық жоспардың құрылымы мен белгілеуіне байланысты қамтамасыз етіледі.

     Қаржылық  жоспарлау үрдісі кәсіпорынның қызметінде маңызды кезең болып табылады. Жоспарлау үрдісі жоспарды құру кезінде  орындалатын кезеңдер тізбегін көрсететін өзіндік технологиясы болады.  Аталған  жүйені талдауда кәсіпорында атлаған  үрдістің кезеңдерінің тізбегі сақтала  ма, егер сақталмаса ауытқуларды анықтау  керек және соған сәкес кәсіпорынға  жоспарлау алгоритмін енгізу бойынша  тиісті шараларды жүргізу қажет.

     Бірінші кезеңде жоспарлаудың әдісі мен  қызметін анықтайтын мақсаттар негізделеді. Мәселелерді талдау кезеңінде жоспарды құру кезіндегі алғашқы жағдай және қортынды нәтиже жасалынады. Содан  кейін мүмкін болатын нұсқалар ішінен ең тиімдісі таңдалады және жоспарлы шешімді дайындау және оны жүзеге асыру жүргізіледі. Бақылау кезінде  нақты алынған нәтижелер жоспарлы нәтижемен салыстырылады, соған  сәйкес ауытқулар анықталады. Аталған  талдау нәтижелері жоспарлаудың мақсатын түзету кезінде қолданылады.

Сурет Қаржылық жоспарлау кезеңдері

     Қаржылық  жоспарлаудың негізгі құжаты болып  келетін қаржы жоспарлары шаруашылық жүргізуші субъектілердің , салалардың, өңірлердің және мемлекетің ақшалай  табыстары мен қорланымдарын  құру және пайдалану көрсеткіштерінің өзара байланысты жүйесі болып табылады. Қаржы жоспарлары ұлттық шаруашылықтық  субъектілердің қаржылық ресурстарымен  қамтамасыз етілуін көрсетеді.

     Қаржылық  жоспарлау – кәсіпорынды қажет  қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету  шаралары жүйесін дайындау мен кәсіпорынның болашақ кезеңде қаржылық қызметінің тиімділігін арттыру шараларын  қамтамасыз ететін үрдіс. 

Сурет Қаржылық жоспарлау түрлері

      Кәсіпорында қаржылық жоспарлау оның негізгі  үш түрін қамтиды: 1) қаржылық қызметті оперативті жоспарлау; 2) қаржылық қызметті ағымдық жоспарлау; 3) қаржылық қызметті болжау.

      Қаржылық  жоспарлаудың үш түрі өзара тығыз  байланыста болады және белгілі бір  тізбек бойынша жүргізіледі. Қаржылық жоспарлаудың алғашқы кезеңі болып  ағымдағы жоспардың міндеттерін  анықтайтын қаржылық қызметті болжау болып табылады. Өз кезегінде қаржылық қызметті ағымдық жоспарлау қаржылық қызметті оперативті жоспарлаудың негізін  қалайды.

  Белгілі бір мерзімге байланысты жасалатын қаржылық жоспарлау мерзімдері әр түрлі болады. Дегенмен, қаржылық жоспарлар белгілі бір кезең аралығына – ай, тоқсан, жарты жыл, 1, 2, 3 және одан жоғары жылдарға жасалады.

      Жоспардың жасалу мерзіміне байланысты қаржылық жоспарлар төменде келтірілген  кестедегі сияқты үш топқа бөлінеді. 

Сурет Мерзім бойынша қаржылық жоспар түрлері

      Дегенмен, қаржылық жоспарлауды жоғарыда көрсеткендей бөлудің өзіндік бір кемшілігі  бар. Мысалы, ортамерзімді қаржылық жоспар деп 1-3 мерзім аралығына жасалған жоспарды айтамыз.  Егер құрылыстық компания бір объектті құру үшін 1-ден 3 жыл  аралығындай мерзім қажет, яғни құрылыс  компаниясы үшін 3 жылға жасалған ортамерзімді жоспар қысқамерзімді жоспар ретінде  қабылданады.