Кәсіпорының кызметтерін жоспарлаудын ажеттиликтері

     Экономикалық-әлеуметтік жоспарлау жүйесінде жоспарлау  белсенді роль атқарады, өйткені ол бір жағынан - қаржы ресурстарын  басқарудың құралы, басқа жағынан - қоғамдық өндіріс процесіне ықпал  етудің маңызды тұтқасы.

     Қаржылық  жоспарлау экономиканы және оның буындарын басқарудың аса маңызды  функциясы болып табылады. Қаржылық жоспарлауды мемлекеттік билік  пен басқару органдары, мекемелері және олардың жоғары құрылымдары  жүзеге асырады.

     Нарықтық  жағдайында қаржылық жоспарлау шаруашылық жүргізудің белгіленетін түпкілікті нәтижелеріне ықпал етуші көптеген факторлардың екі ұштылығына байланысты көбінесе болжау ретінде жүргізіледі.

     Болжам - арнайы ғылыми зерттеудің негізінде  болашақтағы қандай болса да бір  құбылыстың жай-күйін ықтималды  пайдалану. Болжау - қандай болса да бір құбылыстың, объектінің, процестің  дамуының нақтылы келешектері туралы болжамдарын әзірлеу. Қаржыларға сәйкес болжаудағы құбылыстың дамуы - бұл қаржы  қатынастарының мүмкіндігінше жетілдіру, объектісі - қаржы ресурстары, процесі - ақша қорларының қозғалысы.

     Жоспар  – іс әрекеттерді немесе іс шараларды  жүзеге асырудың тәртібін,  мезгілдерін  және дәйектілігін анықтайтын тапсырмалардың бірыңғай мақсатына жетуге бағытталған  өзара байланысты жүйе. Жоспарлау  – тегінде жоспарлауды әзірлеуде , оның орындалуын ұйымдастыруды және атқарылуын бақылауды қамтитын үдеріс.

     Шаруашылық  жүргізудің нарықтық  жүйесінде  сонымен бірге индикативтік, яғни ұсынбалы ( нұсқамалық) жоспарлау пайдаланылад; ол ақпараттық үйлестіруші рөлді  орындайды және қаржылық қызметтің  субъектілеріне экономикалық реттеушілер  арқылы жанама түрде ықпал етеді.

Қаржылық  болжау - мемлекеттің мүмкін болатын  қаржы жағдайын алдын ала көре білу, қаржы жоспарларының көрсеткіштерін негіздеу (дәлелдеу). Болжамдар орташа мезгілді (5-10 жыл) және ұзақ мерзімді (10 жылдан астам)  болуы мүмкін. Қаржылық болжау қаржы жоспарларын жасау  кезеңдерінен бұрын болады, қоғам  дамуының белгілі бір кезеңіне арналған қаржы саясатының тұжырымын жасайды. Қаржылық болжаудың мақсаты болжанған  кезеңдегі қаржы ресурстарының  шынайы мүмкін болатын ауқымын, оларды қалыптастырудың көздерін және пайдалануын  анықтау болып табылады. Болжамдар  қаржы жүйесінің органдарына  қаржы жүйесін (құрамын) дамыту мен жетілдірудің түрлі нұсқаларын, қаржы саясатын іске ауыстырудың нысандары мен әдістерін белгілеуге мүмкіндік береді.

     Әлеуметтік  экономикалық болжау жүйесінде қаржылық жоспарлау белсенді рөл атқарады. Қаржы жоспарларын әзірлеу кезінде өндірістік тапсырмалардың қауырттылығының дәрежесі тексеріледі, өнім өндіру мен оның сапасын жақсарту бойынша өндірістік қуаттылықтарды неғұрлым толық пайдалану есебінен, шығындарды төмендету және өнімсіз шығарындыларды қысқарту резервтер есебінен қаржылық ресурстарды көбейтудің мүмкіндіктері анықталады. Сонымен бірге қолда бар материалдық ресурстарды тартуды, айналым қаражаттарының айналымдылығын тездетуді, құрылыстың сметалық құнын төмендетуді, басқару аппаратын ұстау шығындарын қысқартуды ескере отырып ақшаға деген қажеттілікті азайтудың жолдары қарастырылады. Сөйтіп, қаржылық жоспарлау, бір жағынан, қаржыны басқарудың құралы, басқа жағынан, қоғамдық өндірістің үдерісіне ықпал жасаудың белсенді құралы болып табылады.

     Қаржылық   жоспарлау  - бұл кәсіпорынның дамуын қамтамасыз ету үшін оның барлық кірістері мен ақшалай қаражаттарының шығындалу бағыттарын  жоспарлау  болып табылады.  Қаржылық   жоспарлау  жоспарлаудың тапсырмалары мен объектілеріне байланысты әртүрлі мазмұн мен бағыттағы  қаржылық  жоспарларды құру көмегімен жүргізіледі.   Қаржылық  ресурстарды жоспарлаудың мақсаты әртүрлі кәсіпорындарда әр қалай болуы мүмкін.  Қаржылық  ресурстарды  жоспарлау  қызметтеріне кәсіпорынның түрі мен көлеміне байланысты әртүрлі мән берілуі мүмкін:

- Бюджет экономикалық болжау ретінде.

- Бюджет бақылау негізі ретінде

- Бюджеттік тапсырманың қойылу негізі.

- Бюджет өкілетті делегатын жіберу құралы ретінде.

     Жоспарлауды ұйымдастыру кәсіпорынның көлеміне байланысты болады. Өте кіші кәсіпорындарда басқарушылық қызметтерді бөлу болмайды және басшылар осы мәселелердің барлығын жеке шешеді. Ірі кәсіпорындарда бюджеттерді (жоспарларды) құру бойынша жұмыстар орталықтандырылып жасалуы керек. Өйткені өндіріс, сатып алу, өткізу, жедел басқару және т.б. салаларында  тәжірибесі мол мамандар бөлімшелер деңгейінде шоғырланған. Сондықтан  бөлімшелерде болашақта жасалуы  мақсатты болатын әрекеттер ұсынысы  жасалынады.

     Қаржының табысты  іс-әрекет етуі және қоғамдық процестерге  белсенді ықпал етуі көбінесе қаржы  ресурстарының қозғалысын, шаруашылық жүргізудің барлық деңгейлерінде ақша қорларын қалыптастырып, бөлінуді алдын-ала  үлгіленуге байланысты болады.

     Мұндай  процесс тәртіпті (реттілікті) анықтайтын өзара үйлестірілген тапсырмалардың, көрсеткіштердің кешенді жүйесін  жасауды, ақша түсімдерін жұмыстардың  прогрессивті нысандарын қолдануды  қажет етеді.

     Қаржы көрсеткіштерін, белгіленетін қаржы  операцияларын негіздеп дәлелдеуге, көптеген шаруашылық шешімдердің қажеттілігі  сияқты, қаржылық жоспарлау мен болжау процесінде қол жетеді. Бұл өте  ұқсас ұғымдар экономикалық әдебиет  пен практикада жиі теңдестіріледі. Іс жүзінде қаржылық болжау жоспарлаудың алдында болуы және көптеген нұсқаларды бағалауды жүзеге асыруы тиіс (тиісінше макро және микродеңгейлерде қаржы  ресурстарының қозғалысын басқарудың мүмкіндіктері болжамдайды, нақтыланады, нақтылы жолдар, көрсеткіштері, өзара  үйлесілген міндеттер, оларды іске асырудың дәйектілігі, сондай-ақ таңдалынған  мақсаттқа жетуге көмектесетін әдістер  анықталады).

     Қаржылық  жоспарлау - бұл белгілі бір кезеңге  арналған қаржы ресурстарының және тиісті қаржы қатынастарының қозғалысын негіздеудің ғылыми процесі.

     Қаржылық  жоспарлаудың негізгі құжаты болып  келетін қаржы жоспары шаруашылық жүргізуші субъектілердің, салалардың, аймақтардың және жалпы мемлекеттің  ақшалай табыстары (кірістері) мен  қорланымдарды құрудың және пайдаланудың жоспары болып табылады. Қаржы  жоспары ұлттық шаруашылықтың ресурстарымен  қамтамасыз етуін көрсетеді.

     Басқаруда және шаруашылық қаржылық қызметті жоспарлауда  қаржылық көрсеткіштер - шаруашылық жүргізуші  субъектілердің, салалардың және жалпы  ұлттық шаруашылықтың ақшалай табыстар мен қорланымдарын жасаумен және пайдаланумен байланысты қызметтің  түрлі жақтарын сипаттайтын жоспардың, есептің немесе есеп-қисаптың мәліметтері  пайдаланылады. Олар абсолюттік және салыстырмалы мөлшерлерде тұлғаланады.           Қаржылық көрсеткіштер сан және сапа түрінде белгілі бір қаржы-экономикалық категорияны, қаржы қатынастарының элементін бейнелейді.

     Кәсіпорын мен ұйымдар деңгейінде мыналар  аса маңызды қаржы -экономикалық көрсеткіштер болып табылады:

- өнімді (жұмысты немесе қызметті) өткізуден  түсетін табыс; бұл көрсеткіш  ақшалй қаражаттардың ауқымын  және нысаналы  арналым  қорлары  бойынша ақша қаражаттарын одан  әрі бөлу және пайдалану ауқымдары  мен мүмкіндіктерін алдын ала  анықтайды;

- шығындардың  көрсеткіштері (өткізілген өнімнің  өзіндік құны, шығындардағы және  элементтерінің үлес салмағы,  кезең шығысы);

- жалпы  табыс;

- таза  табыс;

- рентабельділіктің  (табыстылықтың) деңгейі; 

- амортизациялық  аударымдардың мөлшері;

- өндірістік  және әлеуметтік дамуының шаруашылық  есеп қорларының ауқымы (қорлану,  тұтыну, резерв, валюталық жөндеу  немесе соларға ұқсас қорлар);

-жабдықтаушылармен,  тұтынушылармен, банкпен, бюджетпен,  басқа ұйымдармен (несиелік және  дебиторлық берешек, міндеттемелердің  ауқымы, бюджет бойынша берешектер және басқалары) есеп айырысу аухалының көршеткіштері;

- айналым  қаражаттарының көлемі, сақталымдағы  және олардың жасау көздері;

- айналым  қаражаттарына деген қажеттіліктің  оның қолда барымен сәйкестігі;

- негізгі  және айналым құралдарын пайдаланудың  көрсеткіштері (қор қайтарымы,  өнімнің қор сыйымдылығы, айналым  қаражаттары айналымдығының коэффициенті, айналым қаражаттарының ұзақтығы, айналымдылығының тездетудің көрсеткіші);

- акционерлік  капиталдың ауқымы және дивиденттердің  көлемі;

- жалдау  ақысының мөлшері және басқалары;

- кәсіпорын  қаражаттары тиімділігінің көрсеткіштері.

    Бірқатар  көрсеткіштер (мүліктің  қалдық және бағалау құны, жекешелендіру  қорын жасау мен пайдалану  көрсеткіштері және басқалары)  кәсіпорындардың мүлкін жекешелендіру  кезінде қолданылады. Қаржылық  жұмыста сонымен бірге жалпы  экономикалық көрсеткіштер пайдаланылады:  шығарылған өнімнің бір ақшалай  бірлігіне жұмсалынған шығындар (өнімнің бір теңгесіне)  ; өнімнің  өзіндік құнын, кезең шығыстарын  төмендету, саудада айналыс шығындарын  қысқарту; күрделі жұмсалымдар (инвестициялар  көлемі; құрылыста ішкі ресурстарды  жұмылдыру.

     Салық салуда мынадай айрықшалықты көрсеткіштер қолданылады:

- Жиынтық жылдық табыс, оған салық төлеушілер алуға (алынған(,өзара есеп айырысу ретінде үшінші тұлғаға немесе тура және жанама шығыстарды өтеуге бағытталған ақшалай немесе басқа қаражатта (жөнелтілген өнім, орындалған жұмыстар, көрсетілген қызметтер және басқа операциялар) кіріктіріледі;

- жиынтық жылдық табыс пен салық заңнамасыменкөзделген шегерімдер арасындағы айырма ретінде есептелетін салық салынатын табыс;

- қосылған құн салығы, акциздерді өндіріп алу кезіндегі салық салынатын айналыммен салық салынатын импорт, бірсыпыра басқа көрсеткіштер.

     Аталған қаржылық экономикалық көрсеткіштердің  көбісі жоғарғы ұйымдар, министрліктер, ведомстволар деңгейінде жалпы сала кәсіпорындарының тобы бойынша жұмыс  нәтижелерін сипаттау үшін пайдаланылады.  Бұлармен бірге бұл ұйымдарда  тек осы саланы сипаттайтын басқа  айрықшалықты көрсеткіштер пайдаланылуы мүмкін, құрылыста - сметалық құн және құрылыстың өзіндік құны, аяқталмаған  құрылыс көлемі; делдалдық (жабдықтау  және өткізу) ұйымдардың, сауданың айнласы  шығындары және басқалары.

     Мыналар шаруашылық  жүргізуші субъектілердің көлемдік көрсеткіштері  болып табылады:

- Инвестициялар көлемі;

- Жарғылық капитал мөлшері;

- өндірістік және әлеуметтік дму қорларының ( қолдау , тұтыну немесе соларға ұқсас резервтік , валюта жөндеу қорларының) мөлшері;

-Жабдықтаушылармен, тұтынушылармен, банкпен, бюджетпен есеп айырысудың көрсеткіштері ( кредиторлық және дебиторлық берешек);

- төленген дивиденттердің, үлестердің мөлшері;

- айналым қаражаттары көздерінің көлемі.

      Мыналар салыстырмалы көрсеткіштер болып табылады:

- Табыстылықтың ( рентебельділіктің ) деңгейі;

- Акциялар бойынша табыстылық;

- Негізгі және айналым капиталдарын пайдаланудың көрсеткіштері ( қор қайтарымы, өнімнің қор сыйымдылығы, негізгі құрал- жабдықтар айналымдылығының коэффициенті, айналымның ұзақтығы);

- өтімділіктің көрсеткіштері.

     Айрықшалықты  көрсеткіштер  банк, сақтық қызметтерінде, зейнетақы және басқа қорларды пайдаланылады.

     Салық салу кезінде жиынтық жылдық табыс, жиынтық жылдық табыстан шегерімдер, салық салынбайтын табыс, айналым  және импорт сияқты және басқа көрсеткіштер қолданылады. Мемлекеттік қйымдар  мен мекемелерде жалпы және жеке элементтер бойынша шығыстырдың  көрсеткіштері қолданылады.

  Мемлекеттік ұйымдар мен мекемелерде жалпы және жеке элементтер ( санаттар, сыныптар, қосалқы сыныптар, ерекшеліктер) бойынша шығыстардың көрсеткіштері қолданылады.