Кәсіпорының кызметтерін жоспарлаудын ажеттиликтері

      Жиынтық қаржы көрсеткіштеріне бюджеттің  кірістері мен шығыстарының , сондай-ақ олардың жеке құрамдастарының көрсеткіштері  мен олардың үлес салмақтары; бюджеттер  тапшылығының сомасы; мемлекеттік бюджет кірістерінің, шығыстарының, тапшылығының ұлттық табысқа жалпы ішкі (ұлттық) өнімге қатынасы (пайызбен) және басқалары  жатады.

     Қаржылық  көрсеткіштер субъектінің қаржылық-шаруашылық қызметінің әртүрлі жақтарын көрсететін есептеу және есеп беру көрсеткіштерінің жүйесі.

     Сурет Қаржылық көрсеткіштердің негізгі  түрлері 
 
 
 
 

1. Кәсіпорын, ұйым, мекемелердің қаржылық көрсеткіштері (пайда, өнімнің өзндік құны, рентабельділік, акционерлік капитал мөлшері, дивидендтер және т.с.с.);

2. Жалпы экономикалық қаржы көрсеткіштері (өндірілген өнімнің шығындарының мөлшері, өзіндік құнның төмендеуі, резервтерді анықтаут.с.с.);

3. Жиынтық қаржы көрсеткіштері (мемлекеттік бюджеттің табыстары мен шығындарының көлемі, жалпы ұлттық өнім, жалпы ішкі өнім, ұлттық табыс, бюджет тапшылығының жалпы ішкі өнімге, ұлттық табысқа шаққандығы пайыздық мөлшері және т.с.с); жатады.

     Ұлттық  шаруашылық деңгейдегі қаржылық көрсетікіштер  мемлекеттің қаржы ресурстарының  ауқымы мен құрылымын, мемлекеттік  бюджет және басқа қаржы жоспарлары арқылы олардың бөлінуін, экономиканың түрлі салаларының рентабелділігін  және бюджетке төленетін табыстың үлесін сипаттайды. Мемлекеттің қаржы ресурстарын  қалыптастырудың тиімділігі жалпылама  бағалауды қаржы ресурстары ауқымының  жалпы ұлттық өнім мен ұлттық табысқа  қатынасын сипаттайтын көрсеткіштер атқарады.

     Қаржы ресурстары- жалпы қоғамдық өнім мен  ұлттық табысты үлестіру және қайта  үлестіру барысында қалыптасатын және пайдаланатын ақша қорлары  мен ақша қаражаттары. Қаржы ресурстары мемлекет денгейінде қалыптасатын орталықтандырылған ресурстары және кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің қарамағындағы орталықтандырылмаған ресурстардан тұрады. Қаржы ресурстарының көздеріне:

1.  Жалпы қоғамдық өнімнің және ұлттық табыстың өсуі;

2.  Сыртқы экономикалық қызметтен түскен табыстар;

3.  Шаруашылық айналысына тартылған ұлттық байлықтың бір бөлігі;

4.  Қарыз қаражаттары жатады.

     Қаржы ресурстары — бұл жалпы ішкі өнім құнының бір бөлігін, атап айтқанда, ақша нысандағы таза табысты бөлу және қайта бөлу процесінде жасалатын мемлекеттің, шаруашылық жүргізуші субъектілердің және халықтың қарамағындағы ақша қаражаттары, олар ұлғаймалы ұдайы өндіріс пен жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді қамтамасыз етуге арналған. Қоғамдық жалпы өнім мен ұлттық табысты арттыру қаржы ресурстарының өсуінің басты шарты болып табылады.

     Қаржы ресурстарында негізгі орынды таза табыс (пайда, қосылған құнға салынатын  салық, акциздер, кеден төлемдері, қоғамдық мүдделерге төленетін жарналар нысанындағы) және амортизациялық, аударымдар жатады.

     Қаржы ресурстарының қаржы қорларынан айырмашылығы бар. Қаржы қорлары (қорланым, босалқы қор) — қаржылық әдіспен қалыптастырылған, белгілі бір қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдаланылатын мақсатты ақша қаражаттары. Біріншіден, қаржы ресурстары деп ақша каражаттарының көздерін, шаруашышық органның немесе шаруашылық жүргізуші субъектінің мұндай қаражаттарды жасау мүмкіндіктерін түсінеді. Екіншіден, каржы ресурстары — бұл қорлардағы, яғни ақша қаражаттарының мақсатты босалқы қорларындағы "байланысқан" қаражаттар, сондай-ақ әлі мақсатты белгілі бір бағыттылығы жоқ қорлар бойынша қалыптаспаған ақша қаражаттары. Мысалы, ақша қаражаттарының бір бөлігінің алғашқыда қор сипаты болмайды — бұлар шаруашылық органдардың олардың шаруашылық әріптестері тарапынан келісім шарттарды, өзара шарттарды және шаруашылық жүргізудің басқа шарттарын бұзғаны үшін алатын айып пулдары, өсімдері, тұрақсыздық төлемдері. Мұндай қаражаттардың түсуін күні бұрын есепке алу мүмкін емес.

  Қаржылық көрсеткіштерді есептеу кезінде нормалар мен нормативтер пайдаланылады, олар қаржы жоспарларын, болжамдарын, бағдарламаларын ғылыми негіздеуге арналған.

     Нормалар мен нормативтер салыстырмалы  немесе абсолюттік шамаларда  (пайыздарда, коэффициенттерде, өнімді  өлшеудің натуралды бірліктерінде,  уақытта, ақша өлшемінде) тұлғаланады.

     Қаржылық жоспарлауда қаржы ресурстарын  жасаудың, бөлудің және пайдаланудың  ең төменгі, орташа және  жоғарғы  шекті нормалары мен нормативтері   қолданылады.  Жиынтық   қаржылық   жоспарлауда   көбінесе 

орташа  нормалар мен нормативтер, нақтылы  шаруашылық органдарының қаржылық    көрсеткіштерін    жоспарлағанда    жеке    дара     нормалар    мен 

нормативтер пайдаланылады.

      Қаржылық нормалар мен нормативтері  сондай-ақ бекітілетін және есеп  қисаптық болып бөлінеді. Бекітілетін  нормалар мен нормативтер қолданыстағы  заңнамамен белгіленеді, есеп  қисаптықтары ішкі жоспарлауда  пайдаланылады. Бекітілетіндерге  салық мөлшерлемелері, әлеуметтік  қажеттерге, бюджеттен тыс қорларға  аударылатын аударымдардың нормалары,  есеп қисаптарға аударымдардың  нормалары және кәсіпорындар  мен ұйымдардың қорлану және  тұтыну қорларын, негізгі қорларды  жөндеу қорын жасау нормативтері  және кәсіпорындар мен мекемелердің  қаржы қызметін реттейтін басқалары  жатады. Сондай ақ бірыңғай нормалар  мен нормативтер болып ажыратылады,  әр түрлі шаруашылық жүргізуші  субъектілер мен салалар үшін  амортизациялық аударымдардың нормалары  және сараланған түрлі шаруашылық  жүргізуші субъектілерде түрліше  болатын айналым қаражаттарының  нормалары мен нормативтері.

     Көптеген қаржылық көрсеткіштер  бір мезгілде нормалар, нормативтер  немесе лимиттер бола алады,  мысалы, табыстылықтың деңгейі, түрлі  қаржы қорларының атаулары көрсеткіштер  де, нормативтер де немесе лимиттер  де болып табылады. Қызметтің  қаржы нәтижелерін жоспарлау  мен болжау процестеріндегі қаржы  механизімінің бұл қозғалмалы  элементтерінің тығыз тоқайласуы, өзара байланысы мен өзара  іс қимылы байқалып отырады.  
 
 
 
 

1.2. Кәсіпорынның  қызметін қаржылық қағидалары  мен әдістері 
 

     Әлеуметтік  экономикалық болжау жүйесінде қаржылық жоспарлау белсенді рөл атқарады. Қаржы жоспарлаудың әзірлеу кезінде  өндірістік тапсырмалардың қауырттылығының  дәрежесі тексеріледі, өнім өндіру мен  оның сапасын жақсарту бойынша өндірістік қуаттылықтарды неғұрлым толық пайдалану  есебінен, шығындарды төмендету және өнімсіз шығасыларды қарастыру  резервтері есебінен қаржы ресурстарын  көбейтудің мүмкіндіктері анықталады. өндіріске қолда бар материалдық  ресурстарды таратуды, айналым қаражаттарының айналымдылығын тездетуді, құрылыстың сметалық құнын төмендетуді, басқару  аппаратын ұстау шығындырын қарастыруды  және т.б. ескере отырып, сондай-ақ ақшаға деген қажеттілікті азайтудың жолдары  қарастырылады. Сөйтіп қаржылық жоспарлау, бір жағынан, қаржыны басқарудың құралы, басқа жағынан қоғамдық өндірістің процесіне ықпал жасаудың белсенді құралы болып табылады.

     Қаржылық  жоспарлаудың тиімді болуының негізгі  үш шарты болады:

1.Болжау. Қаржылық жоспарлар болашақтағы  факторларды нақты болжайтын  болжам негізінде құрылуы тиіс. Мұнда болжам математикалық статистика  аппаратын қолдану арқылы тарихи  ақпарат негізінде немесе  басқа  да ақпараттарға негізделуі мүмкін.

2.Оптималды  қаржылық жоспарды таңдау. Компания  менеджерлерінің аса маңызды  кезеңі.

3. Қаржылық  жоспарлауды іске асыруды бақылау. 

      Қаржылық  жоспар – бұл арнайы технологиялар  көмегімен есептеуге және болжауға болатын қаржылық көрсеткіштер жиыны. Қаржылық жоспардың қорытынды нәтижесі ретінде кәсіпорынның болжамды балансы, кірістер мен шығыстар есебі және ақша қаржыларының қозғалысы қолданылады.

Қаржылық  жоспарлаудың қағидаларына: объективті қажеттілык қағидасы, тиімділік қағидасы, мақсаттың кешенділігі мен біртұрастығының  қағидасы, ғылымилық қағидасы.

      Қаржылық жоспарлаудың әдістемелігі  аса маңызды мына қағидаттарға  негізделеді: орталықтандырылған  және орталықтандырылмаған тәсілдемелердің  үйлесуі, бірлік, үздіксіздік.

1.Орталықтандарылған  және орталықтандырылмаған тәсілдемелердің  үйлесуі. Бұл қағидат қаржы  жоспарларын жасағанда екі негіздің (бастаудың) - орталықтандарылған қаржылық  жоспарлаудың жергілікті бастаманы  барынша дамытумен етене ұштасуын  білдіреді. Орталықтандырылған қаржылық  жоспарлау мемлекетке бірыңғай  қаржы саясатын жүргізуге, мемлекет  ауқымында қаржы ресурстарын  бөлуді және қайта бөлуді нысаналы  басқаруға мүмкіндік береді. Қаржылық  жоспарлаудағы децентрализм өндірістік  бөліністер мен биліктің жергілікті  органдардың нақтылы жоспарлар  жасап, оларды орындаудағы, өндірісті  өркендеудің және оның нәтижелілігін арттырудың резервтерін іздестірудегі шығармашылық белсенділігін дамытуға жәрдемдеседі.        Биліктің жергілікті органдары бюджеттерінің олардың аумағында орналасқан шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметінің нәтижесіне тәуелділігін белгілейтін ұзақ мерзімді нормативтердің негізінде аймақтарды қаржыларын басқарудың  экономикалық әдістеріне көшу үлкен маңызға ие болып келеді. Сонымен бір мезгілде жалпымемлекеттік қаржыларды жүйелі түрде нығайту, мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігінің тұрақтылығын, қоғамдық өндіріс дамуының әлеуметтік бағдарлануын күшейтуде, тиімділікті арттыруда оның рөлін арттыру қажет;

2. Бірлік  қағидаты қаржылық жоспарлаудың  экономикалық және әлеуметтік  жоспарлаумен тығыз өзара байланысы  мен өзара тәуелділігінде көрініп  білінеді. Қаржы жоспарларының негізінде  экономикалық және әлеуметтік  даму жоспарлары мен болжамдарының  көрсеткіштері жатыр. Сонымен  бірге қаржылық жоспарлаудың  барысында объектінің дамуының  белгіленген параметрлері дәлелденіп  анықталады, экономикалық және әлеуметтік  жоспардың жеке элементтері мен  бөлімдерінің баланстық байланыстары  тексеріледі. Қаржылық жоспарлаудың  бірлігі сонымен бірге қаржы  жоспарларының барлық түрлерінің  тығыз өзара байланысын білдіреді.  Жоғарғы ұйымдардың қаржы жоспарларының  көрсеткіштері оған қатысты субъектілердің  жоспарлы жобаламаларын кіріктіреді.  Мемлекеттік деңгейде жасалынатын  қаржы жоспары (мемлекеттік бюджет) басқарудың жергілікті органдарының  кәсіпорындары мен ұйымдарының  қаржы жоспарларының көрсеткіштерін  тірек етеді;

3. Жоспарлаудың  үздіксіздік қағидаты перспективалық  және жылдық қаржы жоспарларының  тығыз үйлесуін шамалайды, бұған  перспективалық жоспарлаудың іс-қимылының  мезгілін ұзартумен және жылдық  жоспарлауда олардың міндеттерін  нақтылаумен қол жетеді. Қаржыны  жоспарлаудың бұл қағидаты ағымдағы  және перспективалық  жоспарлаудың  арасында үзілісті болдырмауға,  шаруашылық жүргізуші субъектілерді,  олардың нақтылы даму перспективаларын  анықтай отырып, дұрыс бағыттауға  мүмкіндік береді. Бұл қағидат  шығыстардың көпшілігі үшін, әсіресе  мемлекет қаржысын бөлуді есептеу  кезінде қолданылады.

     Жоспарлаудың  үздіксіз қағидасы перспективалық және жылдық (ағымдағы) қаржы жоспарларының  тығыз үйлесуін қажет бұған перспективалық жоспарлаудың іс-қимылының мезгілін ұзартумен және жылдық жоспарлауда  олардың міндеттерін нақтылаумен  қолжетеді. Қаржыны жоспарлаудың бұл  қағидасы ағымда жүргізіледі. Мұның  өзі қаражаттарды толық тиімді дәрежесін  анықтауға, ішкі шаруашылық резервтерді  табуға мүмкіндік береді.

     Қаржылық  жоспарлаудың негізгі технологиялық  қағидаларына мыналар жатады:

1.Сәйкес  болу қағидасының мәні ағымдық  активтерді (айналым қаражаттары)  сатып алуды қысқа мерзімді  міндеттемелерді есепке ала отырып  жүргізу болып табылады. Басқа  сөзбен айтсақ, егер кәсіпорын  тауарды сатып алуды жоспарласа, онда қаржыландыру бойынша облигация эмиссиялық келісімді емес, қысқа мерзімді банктік салымды немесе жеткізушілердің коммерциялық несиесін қолдануы керек. Сонымен қатар, құралдарды жаңғыртуды жүргізу үшін қаржыландырудың ұзақ мерзімді міндеттемесін қолданған дұрыс.