Коммерциялық емес ұйымдардың қаржысы

Қаржы министрлігі жүйесіндегі ең көбі жергілікті қаржы орган-дарының аппараты, ол облыстық, қалалық, аудандык, қаржы басқармалары мен бөлімдерін, салық комитеттерін қамтиды. Олар баскару жөніндегі жұмыстарды жүргізеді, яғни жергілікті бюджеттердің атқарылуымен, ішкішаруашылық резервтерді анықтаумен және шаруашылық кешенінің және әлеуметтік-мәдени сфераның барлык, буыңдарында ресурстарды үнемдеуді іздестірумен айналысады, шаруашылық органдарды қаржыландыруды жүзеге асырады және олардың қаржы қызметін бақылап отырады. Қаржы және салық органдары жергілікті әкімшіліктің бағынышында болады.

Қаланың қалалық қаржы басқармасының қүрылымы мыналарды қамтиды:

Басшылық (менгеруші, оның орынбасарлары);

Кадр бөлімі;

Бюджет бөлімі;

Бюджет қаражаттарьшьщ атқарылуын бақылау жөніндегі бөлім;

Білім және мөдениет мекемелерін қаржыландыру бөлімі;

Денсаулық сақтау мекемелерін қаржыландыру бөлімі;

Жергілікті бюджеттің атқарылуы жөніндегі белім;

Материалдық өндіріс пен өндірістік емес сфера салаларын қаржыландыру бөлімі;

Халықты әлеуметтік қорғауды қаржыландыру болімі;

Басқару аппараты органдарын қаржыландыру бөлімі;

Қаржы органдарын қаржыландыру бөлімі.

Облыстық қаржы басқармасының қүрылымы облыстар шаруашьшығының езіндік ерекшелігін ескереді және жоғарыда келтірілгеннен біраз айырмашылығы болады. Оған, мысалы, аграрлық сек-торды қаржыландыру болімі қосылады.

Аудандык, қаржы бөлімдерінде жергілікті бюджеттердің атқарылуы бойынша сөйкес бөлімшелердің болуы мүмкін. Болімдердің орнына инспекциялар, топтар немесе жеке мамандар (санаттар бой­ынша) болуы хақ.

Бюджет бөлімінің, бюджет жөніндегі инспекцияның негізгі міндеттері мыналар болып келеді:

қала, аудан бюджетін жасау жөніндегі, шаруашылықтардагы ішкі резервтерді анықтау мен жүмылдыру, үнемдеу режімін сақтау женіндегі жүмысты үйымдастыру және орындау; қала, аудан бюджетінің орындалу барысына бақылауды жүзе-ге асыру, бюджеттің орындалуын қамтамасыз ету, қаржы бөлімінің басқа бөлімшелерімен бірлесіп, бюджет кірістерін көбейтуді іздестіру және шығыстарды үнемдеу жөніндегі ұсыныстарды дайындау;

бюджетті жасау мәселелері бойъшша бюджет заңнамасын, үкімет қаулыларын, биліктің жергілікті органдарының шешімдерін және жоғарғы қаржы оргаңдарының нүсқауларын қатаң орындауға бақылау жасау.

Облыстық, қалалық қаржы басқармалары мен аудандық қаржы бөлімдерінің болжау және кірістердің тусуін экономикалық талдау бөлімдері мынадай жүмыстарды жүргізеді: ведомствоға қарасты аумақтың ұлттық шаруашылығы бойын­ша бюджетке салық пен басқа түсімдердің және халықтың салық түсімдерінің түсуін бақылауды жүзеге асырады;

мемлекеттік бюджетке түсетін салықтар мен кірістердің жылдық түсімдерін болжауды және бүл кірістердің түсуін қамтамасыз ету шараларын жүзеге асырады; мемлекеттік бюджетгің кіріс бөлігінің — бюджетке түсетін кіріс-терге, салықтарға және басқа түсімдерге қатысты болігінің атқа-рылуы туралы есептемені жасайды; бюджет алдындағы міндеттемелердщ орындалу барысын талдайды, бюджетке кірістердің кем түсуін болдырмау жөнінде жедел шаралар қабылдайды, бюджет ресурстарын көбейту жөнінде ұсы-ныстар дайындайды; бюджет жобасын және оның мемлекеттік кірістері бөлігінің атқарылуы туралы есеітгі қарауға қажетті материалдарды әзірлейді. Материалдық өндірісті және өндірістік емес сфераны қаржыландыру бөлімі бекітілген бюджетке сәйкес тиісті бағыныштағы кәсіпорыңцарды, үйымдарды және мекемелерді бюджеттен қаржылавдыруды жүзеге асырады және олардың өңдірістік жөне қаржы болжамдарының, жоспарларынъщ және көрсеткіштерінің орындалуына қарай бюджет қаражаттарын үнемді және мақсатқа сай жүмсалуына аддын ала, ағымдағы және кейінгі (келесі) бақылау жүргізеді.

Жергілікті қаржы органдарының міндеттеріне мемлекетгік қаржы тәртібін сақтауды бақылау кіреді. Осы мақсатпен олар шаруашылық оргаңцары мен мекемелері жасаған жоспарлары мен сметалардың дүрыстығы мен объективтігін тексереді, жергілікті әкімшіліктер бөлімшелерінің бухгалтерлік есептері мен баланстарын қарайды.

Салық органдарына облыстар, Астана жөне Алматы қалалары бойынша салық комитетгері, ауданаралық салық комитеттері, аудандар, қалалар және қалалардағы аудандар бойынша салық комигеттері жатады.

Салық органдары тиісті жоғары түрған салық службасы органына төменнен жоғары қарай тікелей бағынады жөне жергілікті атқарушы органдарға жатпайды.

Облыстардың, қалалардың салық, комитеттері мынадай негізгі бөлімшелерден тұрады:

жанама салық комитеті;

түрлі салық аудиті бөлімі;

бақылау және салық төлеушілермен жүмыс жүргізу жөніндегі бөлім;

мәжбүрлеп өндіріп алу бөлімі;

(әкімшілік ету) бөлімі;

ақпараттық-техникалық қамтамасыз ету бөлімі;

бухгалтериялар.

Ауданға бөлінетін облыстық мөні бар аудандар мен қалаларда салык, комитетінің қүрылымы мыналарды қамтиды:

Салық төлеушілермен жүмыс жүргізу жөніндегі бөлім:

занды тұлғалармен жүмыс жүргізу жөніндегі сектор;

жеке тұлғалармен жұмыс жүргізу жөніндегі сектор;

Салық аудиті бөлімі, оның қүрамына мыналар кіреді:

занды түлғалардың салық аудиті секторы;

жеке түлғалардың салық аудит! секторы;

салық аудиті секторы;

Салықты мәжбүрлеп өндіріп алу бөлімі мыналарды қамтиды:

1)              тіркелмеген жөне мағлұмдама бермеген көсіпкерлермен жүмыс
жүргізу бөлімі;

2)              салықты мөжбүрлеп өндіріп алу секторы;
Ақпаратпен қамтамасыз ету және оқу бөлімі.
Ұйымдық-бақылау бөлімі.

Құқықпен қамтамасыз ету бөлімі.

Экономикалық жөне қаржы қызметі сферасында қүқық бұзу-шылықтардың алдын any, оларды анықтау, жолын кесу, ашу мен тергеуді қүқық қорғау қүрылымы ретіндегі Қаржы полициясы агенттігі қамтамасыз етеді. Жалпы олардың міндеттері мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, салықтарды, кеден алымдарын және бюджетке теленетін басқа да міндетті төлемдерді телеуден жалтарынуға, заңсыз жолмен табылған ақшалай қаражаттарды немесе озге де мүлікті зандастыруға (тазартуға) байланысты қүқық бұзушылықтарды тергеу болып табылады.

Қаржы полициясының органдары экономика және қаржы қызметі сферасыңдағы қүқық бүзушылықтардың аддын алу, анықтау және жолын кесу мәселелері бойынша шетел мемлекеттерінің қүзырлы органдарымен өзара іс-әрекет етеді, халықаралық үйымдардың осыған ұқсас қызметіне қатысады (6-тарауды қараңыз).

Мемлекеттің қаржысын басқаруға өзінің функцияларының өзгешілігіне сәйкес Қазақстан Республикасының Үлттық банкі белгілі бір түрде қатысады. Үлттық банк ақша-кредит саясатын жүргізгенде, ақша айналысын реттегенде, қаржы ресурстарын басқарғанда қаржы қатынастарына тікелей де, сонымен бірге жанама түрде де ықпал жасайды; ол Қаржы министрлігімен бірлесіп мемлекеттік валюта-қаржы қатынастарына, экономиканың қажеттіліктерін қаржьшандыруға арналған сырттан қарыз алуға қатысады. Соңцықтан Үлттық банктің басқарушылық ықпа-лының тиімділігі мемлекеттің бірыңғай қаржы-кредит саясатын жүргізген субъектілер қаржысының жай-күйінде көрініп, бөлінеді.

Қаржыны басқаруға Қазақстан Республикасының жаңадан қүрылған Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі мен Стратегиялық жоспарлау жөніндегі агенттігі де қатысады. Олар стратегиялық жоспарлау, бюджеттік жоспарлау, мемлекеттің кірістерін жоспарлау мен бақылау, әлеуметтік-экономикалық реформаларды жүзеге асырумен және үйлестірумен бірге бұл органдар республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуын талдайды; Қаржы министрлігімен, Үлггық банкпен бірлесіп, мемле-кетгік бюджет жобасыньщ негізгі көрсеткшггерін белгілейді; Қаржы министрлігімен бірлесе отырып, республикалық жөне жергілікті бюджеттердің өзара іс-әрекетгерінің механизмдерін әзірлейді және реттеуге қатысады; Қаржы министрлігімен және Ұлттық банкпен бірлесе отырып мемлекеттің сыртқы берешегін талдап, оның лимитін белгілейді және т.т.

Елімізде Республикалық бюджеттің атқарылуын сыртқы бақьшаумен байланысты мәселелермен Республикалық бюджеттіқ атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті айналысады, ол Президентке тікелей бағынатын және есеп беретін республикалық бюджеттің атқарылуын сыртқы бақылауды жүзеге асыратын мемлекеттік орган болып табылады.

Есеп комитетінің құқықтық жағдайы Қазақстан Республикасының Коституциясымен, зандарымен, Қазақстан Республикасы Президентінің актілерімен, сондай-ақ осы комитет туралы қағидада айқындалған.

Қорытынды.

          Қорыта айтатын болсақ, коммерциялық емес мекемелер, кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы ел экономикасының тұрақты бір бөлігін қамтамасыз етеді. Нарықтық қатынастар дамуы үшін осы аталған сектор қаржысы қарқынды түрде дамуы тиіс.

Коммерциялық емес мекемелер, ұйымдар қызметінің материалдық негізі әндірістік емес арналымдагы капиталдар болып табы­лады, олардың натуралдык, және ақшалай нысандары болады. Натуралдық нысандағы қорларды үйымдар мен мекемелер сатып алады және олар түтыну процесінде өзінің құнын жогалтады. Осылай жасалған игілік пен қызметтердің тек тутыну құны ғана болады. Материалдық емес өнім мен қызметтерді жасау процесінде жүзеге асырьшатын өндірістік емес қорлардың қозғалысы нысандарыньщ, сондай-ақ олардың ұдайы жаңғыртылуының салалық ерекшеліктері болады. Қызметтің бұл түрінде көбінесе жоғары біліктіліктің ой еңбегі қолдалынады, сондықтан шығындарда әдеттегідей басты орынды еңбекке ақы төлеу алады. Материалдық емес өнім қордаландырылуға жатпайды, оны босалқы қорға айналдыруға болмайды, бірақ оның мекеме, ұйым шығындарының сомасьша тең ақшалай бағалауы болады.

Мемлекеттің қаржысын басқаруға өзінің функцияларының өзгешілігіне сәйкес Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі белгілі бір түрде қатысады. Үлттық банк ақша-кредит саясатын жүргізгенде, ақша айналысын реттегенде, қаржы ресурстарын басқарғанда қаржы қатынастарына тікелей де, сонымен бірге жанама түрде де ықпал жасайды; ол Қаржы министрлігімен бірлесіп мемлекеттік валюта-қаржы қатынастарына, экономиканың қажеттіліктерін қаржьшандыруға арналған сырттан қарыз алуға қатысады. Сондықтан Ұлттық банктің басқарушылық ықпа-лының тиімділігі мемлекеттің бірыңғай қаржы-кредит саясатын жүргізген субъектілер қаржысының жай-күйінде көрініп, бөлінеді.

Шаруашылық-қаржы қызметі процесіңце кәсіпорьш мен ұйымдар қаржы қорларын — белгілі бір мақсаттарға арналған ақша қаражаттарын қалыптастырып, пайдаланады. Қорлардағы ақша қаражаттары үнемі қозғалыста болады: түседі, қорланады, жүмсалады.

Экономика мен әлеуметтік саланы басқару жүйесін түбірлі қайта қүрудан туындап отырған жаңа мәселелерді шешуге байланысты және Қазақстан экономикасының дамудың нарықтық жолына өтуіне орай қаржыны басқару саласында қайта қүрылған Қаржы министрлігі жөне оның жер-жерлердегі органдарьшың рөлі шұғыл артып отыр.

Экономикалық жөне қаржы қызметі сферасында құқық бұзу-шылықтардың алдын aлy, оларды анықтау, жолын кесу, ашу мен тергеуді қүқық қорғау қүрылымы ретіндегі Қаржы полициясы агенттігі қамтамасыз етеді. Жалпы олардың міндеттері мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, салықтарды, кеден алымдарын және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді телеуден жалтарынуға, заңсыз жолмен табылған ақшалай қаражаттарды немесе озге де мүлікті зандастыруға (тазартуға) байланысты құқық бұзушылықтарды тергеу болып табылады.

Елімізде Республикалық бюджеттің атқарылуын сыртқы бақьшаумен байланысты мәселелермен Республикалық бюджеттіқ атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитет айналысады, ол Президентке тікелей бағынатын жөне есеп беретін республикалық бюджеттің атқарылуын сыртқы бақылауды жүзеге асыратын мемлекеттік орган болып табылады.

Қолданылған әдебиеттер:

1.      Қаржының жалпы курсы. В.Д. Мельников, В.Д. Ли. Алматы «Қазақ

     университеті» 2005жыл.

2.      Қаржы. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев.С.

3.      Қаржы. Оқу құралы. Құлпыбаев.С. Алматы, Мерей,2000жыл.

4.      Общий курс финансов. Учебник. Алматы: Институт развития Казахстана,2001год.

5.      Қаржы теориясы. Оқу құралы. Құлпыбаев С., БаязитоваШ.,Баязитова А. Алматы, Мерей 2001жыл.